para पर
Definition: पर a. [पॄ-भावे-अप्, कर्तरि अच्-वा] (Declined optionally like a pronoun in nom. voc. pl., and abl. and loc. sing. when it denotes relative position) 1 Other, different, another; see पर m also. -2 Distant, removed, remote; अपरं भवतो जन्म परं जन्म विवस्वतः Bg.4.4. -3 Beyond, further, on the other side of; म्लेच्छदेशस्ततः परः Ms.2.23;7.158. -4 Subsequent, following, next to, future, after (usually with abl.); बाल्यात् परामिव दशां मदनो$ध्युवास R.5.63; Ku.1.31. -5 Higher, superior; सिकतात्वादपि परां प्रपेदे परमाणुताम् R.15.22; इन्द्रियाणि पराण्याहु- रिन्द्रियेभ्यः परं मनः । मनसस्तु परा बुद्धिर्यो बुद्धेः परतस्तु सः ॥ Bg.3.42. -9 Highest, greatest, most distinguished, pre-eminent, chief, best, principal; क्षत्रात् परं नास्ति Bṛi. Up.1.4.11. न त्वया द्रष्टव्यानां परं दृष्टम् Ś.2; Ki.5.18; परतो$पि परः Ku.2.14 'higher than the highest'; 6.19; Ś7.27. -7 Having as a following letter or sound, followed by (in comp.). -8 Alien, estranged, stranger. -9 Hostile, inimical, adverse, -1 Exceeding, having a surplus or remainder, left over; as in परं शतम् 'exceeding or more than a hundred. -11 Final, last. -12 (At the end of comp.) Having anything as the highest object, absorbed or engrossed in, intent on, solely devoted to, wholly engaged or occupied in; परिचर्यापरः R.1.91; so ध्यानपर, शोकपर, दैवपर, चिन्तापर &c. -रः 1 Another person, a stranger, foreigner; oft. in pl. in this sense; यतः परेषां गुणग्रहीतासि Bv.1.9; Śi.2.74; see एक, अन्य also. -2 A foe, an enemy, adversary; उत्तिष्ठमानस्तु परो नोपेक्ष्यः पथ्यभिच्छता Śi.2.1; Pt.2.158; R.3.21. -3 The Almighty; तावदध्यासते लोकं परस्य परचिन्तकाः Bhāg.3.32.8. -रम् 1 The highest point or pitch, culminating point. -2 The Supreme Sprit; तेषामादित्यवज्ज्ञानं प्रकाशयति तत् परम् Bg.5.16. -3 Final beatitude; असक्तो ह्याचरन् कर्म परमाप्नोति पूरुषः Bg.3.19. -4 The secondary meaning of a word. -5 (In logic) One of the two kinds of सामान्य or generality of notion; more extensive kind, (comprehending more objects); e. g. पृथ्वी is पर with respect to a घट). -6 The other or future world; परासक्ते च वस्तस्मिन् कथमासीन्मनस्तदा Mb.6.14.55. Note-The acc., instr. and loc. singulars of पर are used adverbially; e. g. (a) परम् 1 beyond, over, out of (with abl.); वर्त्मनः परम् R.1.17. -2 after (with abl.); अस्मात् परम् Ś.6.24; R.1.66;3.39; Me.12; भाग्यायत्त- मतः परम् Ś.4.17; ततः परम् &c. -3 thereupon, thereafter. -4 but, however. -5 otherwise. -6 in a high degree, excessively, very much, completely, quite; परं दुःखितो$स्मि &c. -7 most willingly. -8 only. -9 at the utmost. (b) परेण 1 farther, beyond, more than; किं वा मृत्योः परेण विधास्यति Māl.2.2. -2 afterwards; मयि तु कृतनिधाने किं विदध्याः परेण Mv.2.49. -3 after (with abl.) स्तन्यत्यागात् परेण U.2.7. (c) परे 1 afterwards, thereupon; अथ तेन दशाहतः परे R.8.73. -2 in future. -Comp. -अङ्गम् the hinder part of the body. -अङ्गदः an epithet of Śiva. -अणुः See परमाणु; Bhāg.1.14.11. -अदनः a horse found in the country of Persia or Arabia. -अधिकारचर्चा officiousness, meddlesomeness. -अधीन a. dependent on another, subject, subservient; अन्नमेषां पराधीनं देयं स्याद्भिन्नभाजने Ms.1.54,83; H.1.119. -अन्तः final death. (-ताः) m. (pl.) Name of a people. -अन्तकः an epithet of Śiva. -2 a frontier. -अन्तकालः the time of death; ते ब्रह्मलोकेषु परान्तकाले परामृताः परिमुच्यन्ति सर्वे Muṇḍ.3.2.6. -अन्न a. living or subsisting on another's food. (-न्नम्) the food of another; परगृहललिताः परान्नपुष्टाः Mk.4.28. ˚परिपुष्टता being fed with the food of others; Y.3.241. ˚भोजिन् a. subsisting on the food of others; रोगी चिरप्रवासी परान्नभोजी परावसथशायी । यज्जीवति तन्मरणं यन्मरणं सो$स्य विश्रामः ॥ H.1.12. -अपर a. 1 far and near, remote and proximate. -2 prior and posterior. -3 before and beyond, earlier and later. -4 higher and lower, best and worst. (-रः) a Guru of an intermediate class. (-रम्) (in logic) a property intermediate between the greatest and smallest numbers, a species (as existing between the genus and individual); e. g. पृथ्वी which is पर with _x001F_1respect to a घट is अपर with respect to द्रव्य; द्रव्यत्वादिक- जातिस्तु परापरतयोच्यते Bhāṣā. P.8. -अभिध्यानम् self-conceit; high opinion for self or body (देहाभिमान); स्वयं पराभिध्यानेन विभ्रंशितस्मृतिः Bhāg.5.14.1. -अमृतम् rain. -अयण (अयन) a. 1 attached or devoted to, adhering to. -2 depending on, subject to. -3 intent on, solely devoted to or absorbed in (at the end of comp.); प्रभुर्धनपरायणः Bh.2.56; so मोह˚; अथ मोहपरायणा सती विवशा कामवधूर्विबोधिता Ku.4.1; अग्निहोत्र˚ &c. -4 connected with. -5 being a protector (त्राता); अबर्हाश्चरणैर्हीनाः पूर्वेषां वः परायणाः Mb.1.23.4. -6 leading or conducive to. -(णम्) 1 the principal or highest objest, chief aim, best or last resort; एतत् परायणम् Praśna Up.1.1; तपसश्च परायणम् Rām.1.21.1; Mb.12.179.12. -2 essence, sum. -3 Ved. going away, departure, exit. -4 firm devotion. -5 a universal medicine, panacea. -6 a religious order. -अर्थ a. 1 having another aim or meaning. -2 intended or designed for another, done for another. (-र्थः) 1 the highest interest or advantage. -2 the interest of another (opp. स्वार्थ); स्वार्थो यस्य परार्थ एव स पुमानेकः सतामग्रणीः Subhāṣ.; R.1.29. -3 the chief or highest meaning. -4 the highest object (i.e. sexual intercourse). -5 the supreme good (मोक्ष); ज्ञात्वा प्रजहि कालेन परार्थमनुदृश्य च Mb.12.288.9. -6 Something else. Hence परार्थता or परार्थत्व means 'being subsidiary to something else; परार्थता हि गुणभावः ŚB. on MS.4.3. -7 an object which is meant for another's use (Sāṅ. Phil.); सङ्घातपरार्थत्वात् त्रिगुणादिविपर्ययादधिष्ठानात् Sāṅ. K.17. ˚वादिन् a. speaking for another; mediator, substitute. -अर्थिन् a. striving for the supreme good. (-र्थम् -र्थे)ind. for the sake of another. -अर्धम् 1 the other part (opp. पूर्वार्ध); the latter half; दिनस्य पूर्वार्धपरार्धभिन्ना छायेव मैत्री खलसज्जनानाम् Bh.2.6. -2 a particular high number; i. e. 1,,,,,; एकत्वादिपरार्धपर्यन्ता संख्या T. S. -अर्धक a. One half of anything. -अर्ध्य a. 1 being on the farther side or half. -2 most distant in number; हेमन्तो वसन्तात् परार्ध्यः Śat. Br. -3 most excellent, best, most exalted, highly esteemed, highest, supreme; R.3.27;8.27;1.64;16;39; आबद्धप्रचुरपरार्ध्यकिंकिणीकः Śi.8.45. -4 most costly; Śi.4.11; श्रियं परार्ध्यां विदधद् विधातृभिः Bu. Ch.1.1. -5 most beautiful or lovely, finest; R.6.4; परस्परस्पर्धिपरार्ध्यरूपाः पौरस्त्रियो यत्र विधाय वेधाः Śi.3.58. -6 Divine: असावाटीत् सङ्ख्ये परार्ध्यवत् Bk.9.64. (-र्ध्यम्) 1 a maximum. -2 an infinite number. -अवर a. 1 far and near; परावराणां स्रष्टारं पुराणं परमव्ययम् Mb.1.1.23. -2 earlier and later. -3 prior and posterior or subsequent. -4 higher and lower. -5 traditional; पुनाति पङ्क्तिं वंश्यांश्च सप्त सप्त परावरान् Ms.1. 15. -6 all-including; परावरज्ञो$सि परावरस्त्वम् Mb.3.232. 18. (-रा) descendants. (-रम्) 1 cause and effect. -2 the whole extent of an idea. -3 the universe. -4 totality. ˚ज्ञ, ˚दृश् a. knowing both the past and the future; परावरज्ञो ब्रह्मर्षिः Mb.1.6.5. -अवसथ- शायिन् a. sleeping in another's house; H.1.12. -अहः the next day. -अह्णः the afternoon, the latter part of the day. -आगमः attack of an enemy. -आचित a. fostered or brought up by another. (-तः) a slave. -आत्मन् m. the Supreme Spirit. -आयत्त a. 1 dependent on another, subject, subservient; परायत्तः प्रीतेः कथमिव रसं वेत्तु पुरुषः Mu.3.4. -2 Wholly subdued or overwhelmed by. -आयुस् m. an epithet of Brahman; नाहं परायुर्ऋषयो न मरीचिमुख्या जानन्ति यद्विरचितं खलु सत्त्वसर्गाः Bhāg.8.1.12. -आविद्धः 1 an epithet of Kubera. -2 of Viṣṇu. -आश्रय a. dependent upon another. (-यः) 1 dependence upon another. -2 the retreat of enemies. (-या) a plant growing on another tree. -आसङ्गः dependence upon another. -आस्कन्दिन् m. a thief, robber. -इतर a. 1 other than inimical; i. e. friendly, kind. -2 one's own; विधाय रक्षान् परितः परेतरान् Ki.1.14. -ईशः 1 an epithet of Brahman. -2 of Viṣṇu. -इष्टिः Name of Brahman. -इष्टुका a cow which has often calved. -उत्कर्षः another's prosperity. -उद्वहः the Indian cuckoo. -उपकारः doing good to others, benevolence, beneficence, charity; परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडनम्. -उपकारिन् a. benevolent, kind to others. -उपजापः causing dissension among enemies; परोपजापात् संरक्षेत् प्रधानान् क्षुद्रकान् अपि Kau. A.1.13. -उपदेशः advising others; परोपदेशे पाण्डित्यम्. -उपरुद्ध a. besieged by an enemy. -उपसर्पणम् approaching another; begging. -ऊढा another's wife. -एधित a. fostered or brought up by another. (-तः) 1 a servant. -2 the (Indian) cuckoo. -कर्मन् n. service for another. ˚निरतः a servant. -कलत्रम् another's wife. ˚अभिगमनम् adultery; वरं क्लैब्यं पुसां न च परकलत्राभिगमनम् H.1.116. -कायप्रवेशनम् entering another's body (a supernatural art). -कारः The deeds of the enemy; राज्ञः समीपे परकारमाह प्रज्ञापनैषा विबि- धोपदिष्टा Kau. A.2.1. -कार्यम् another's business or work. ˚निरतः 1 a benevolent man. -2 a slave, servant. -काल a. relating to a later time, mentioned later. -कृतिः an example or precedent, a passage descriptive of the doings of men; MS.6.7.26. -क्रमः doubling the second letter of a conjunction of consonants. -क्रान्तिः f. inclination of the ecliptic. -क्षेत्रम् 1 another's body. -2 another's field; ये$क्षेत्रिणो बीजवन्तः परक्षेत्रप्रवापिणः । ते वै सस्यस्य जातस्य न लभन्ते फलं क्वचित् ॥ Ms.9.49. -3 another's wife; तौ तु जातौ परक्षेत्रे Ms.3.175. -गामिन् a. 1 being with another. -2 relating to another. -3 beneficial to another. -गुण a. beneficial to another. (-णः) the virtue of another; परगुणपरमाणून् पर्वतीकृत्य नित्यम् Bh.2.78. -ग्रन्थिः joint (as of a finger); an articulation. -ग्लानिः f. subjugation of an enemy; आत्मोदयः परग्लानिर्द्वयं नीतिरितीयती Śi.2.3. -चक्रम् 1 the army of an enemy. -2 invasion by an enemy, one of the six itis q. v. -3 a hostile prince. -छन्द a. dependent. (-दः) 1 the will of another. -2 dependence. ˚अनुवर्तनम् following the will of another. -छिद्रम् a weak or vulnerable point of another, a defect in another. -ज a. 1 stranger. -2 coming from a foe. -3 inferior. -जनः a stranger (opp. स्वजन); शक्तः परजने दाता Ms.11.9. -जन्मन् n. a future birth. -जात a. 1 born of another. -2 dependent on another for livelihood. (-तः) a servant. -जित a. 1 conquered by another. -2 maintained by another. (-तः) the (Indian) cuckoo. -तन्त्र a. dependent on another, dependent, subservient. -तन्त्रम् (a common group of) subsidiaries belonging to another; जैमिनेः परतन्त्रापत्तेः स्वतन्त्रप्रतिषेधः स्यात् MS.12.1.8. (see तन्त्रम्). -तर्ककः a suppliant, beggar; Dānasāgara, Bibliotheca Indica, 274, Fascicule 1, p.15; also परतर्कुक. -तल्पगामिन् m. One who approaches another man's wife. -तार्थिकः The adherent of another sect. -दाराः m. (pl.) another's wife; ˚अभिगमनम्, ˚अभिमर्षः Adultery. -दारिन् m. an adulterer. -दुःखम् the sorrow or grief of another; विरलः परदुःखदुःखितो जनः; महदपि परदुःखं शीतलं सम्यगाहुः V.4.13. -देवता the Supreme Being. -देशः a hostile or foreign country. -देशिन् m. a foreigner. -द्रोहिन्, -द्वेषिन् a. hating others, hostile, inimical. -धनम् another's property. -धर्मः 1 the religion of another; स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः Bg.3.35. -2 another's duty or business. -3 the duties of another caste; परधर्मेण जीवन् हि सद्यः पतति जातितः Ms.1.97. -ध्यानम् absolute meditation or contemplation; ध्येये मनो निश्चलतां याति ध्येयं विचिन्तयत् । यत् तद् ध्यानं परं प्रोक्तं मुनिभिर्ध्यानचिन्तकैः ॥ Garuḍa P. -निपातः the irregular posteriority of a word in a compound; i. e. भूतपूर्वः where the sense is पूर्वं भूतः; so राजदन्तः, अग्न्याहितः &c. -निर्वाणम् the highest निर्वाण; (Buddh.). -पक्षः the side or party of an enemy. -पदम् 1 the highest position, eminence. -2 final beatitude. -परिग्रह a. see पराधीन; स्ववीर्यविजये युक्ता नैते पर-परिग्रहाः Mb.7.144.22. -हः another's property (as wife &c); यथा बीजं न वप्तव्यं पुंसा परपरिग्रहे Ms.9.42-3. -परिभवः humiliation or injury suffered from others. -पाकनिवृत्त a. One who does not depend on others for his sustenance and performs the पञ्चयज्ञs faultlessly and takes food in his own house. -पाकरत a. one who depends upon others for his sustenance but performs the usual ceremonies before cooking; पञ्चयज्ञान् स्वयं कृत्वा परान्नमुपजीवति । सततं प्रातरुत्थाय परपाकरतस्तु सः ॥ -पाकरुचिः having a liking for others' food; परपाकरुचिर्न स्यादनिन्द्या- मन्त्रणादृते Y.1.112. -पिण्डः another's food, food given by another. ˚अद् a., ˚भक्षक a. one who eats another's food or one who feeds at the cost of another; यादृशो$हं परपिण्डभक्षको भूतः Mk.8.25/26; (-m.) a servant. ˚रत a. feeding upon another's food; परपिण्डरता मनुष्याः Bh. -पुरञ्जयः a conqueror, hero. -पुरुषः 1 another man, a stranger. -2 the Supreme Spirit, Viṣṇu. -3 the husband of another woman. -पुष्ट a. 1 fed or nourished by another. -2 Stranger. (-ष्टः) the (Indian) cuckoo. ˚महोत्सवः the mango tree. -पुष्टा 1 the (Indian) cuckoo. -2 a parasitical plant. -3 a harlot, prostitute. -पूर्वा a woman who has or had a former husband; Ms.3.166; पतिं हित्वा$पकृष्टं स्वमुत्कृष्टं या निषेवते । निन्द्यैव सा भवेल्लोके परपूर्वेति चोच्यते Ms.5.163. -प्रतिनप्तृ m. son of the great grand son. -प्रपौत्रः (see प्रतिनप्तृ). -प्रेष्यः a servant, menial, slave. -ब्रह्मन् n. the Supreme Spirit; cf. लीने परे ब्रह्मणि Bh. परे ब्रह्मणि को$पि न लग्नः Śaṅkara (चर्पटपञ्जरिका 7). -भागः 1 another's share. -2 superior merit. -3 good fortune, prosperity. -4 (a) excellence, superority, supremacy; दुरधिगमः परभागो यावत् पुरुषेण पौरुषं न कृतम् Pt.1.33;5.34. (b) excess, abundance, height; स्थलकमलगञ्जनं मम हृदय- रञ्जनम् जनितरतिरङ्गपरभागम् Gīt.1; आभाति लब्धपरभागतया- धरोष्ठे R.5.7; Ku.7.17; Ki.5.3;8.42; Śi.7.33; 8.51;1.86;12.15. -5 the last part, remainder. -भाव a. loving another. -भावः the being second member in a compound. -भाषा a foreign tongue. -भुक्त a. enjoyed or used by another; परभुक्तां च कान्तां च यो भुङ्क्ते स नराधमः । स पच्यते कालसूत्रे यावच्चन्द्रदिवाकरौ ॥ Brav. P. -भूत a. following, subsequent (as words). -भृत् m. a crow (said to nourish the cuckoo). -भृत a. nourished by another. -भृतः, -ता the (Indian) cuckoo; (so called because she is nourished by another i. e. by a crow); प्रागन्तरिक्षगमनात्- स्वमपत्यजातमन्यैर्द्विजैः परभृताः खलु पोषयन्ति Ś.5.22; Ku.6.2; R.9.43; Ś.4.1. -भतम् 1 another's opinion. -2 different opinion or doctrine; heterodoxy. -मर्मज्ञ a. knowing the secrets of another. -मृत्युः a crow. -रमणः a married woman's gallant or paramour; स्वाधीने पररमणे धन्यास्तारुण्यफलभाजः Pt.1.18. -लोकः the next (or furture) world; परलोकनवप्रवासिनः प्रतिपत्स्ये पदवीमहं तव Ku. 4.1. ˚गमः, ˚यानम् death. ˚विधि funeral rites; परलोक- विधौ च माधव स्मरमुद्दिश्य (निबपेः सहकारमञ्जरीः) Ku.4.38. -वश, -वश्य a. subject to another, dependent, dependent on others; सर्वं परवशं दुःखं सर्वमात्मवशं सुखम्. -वाच्यम् a fault or a defect of another; प्रकटान्यपि नैपुणं महत् परवाच्यानि चिराय गोपितुम् Śi.16.3. -वाणिः 1 a judge. -2 a year. -3 Name of the peacock of Kārtikeya. -वादः 1 rumour, report. -2 Objection, controversy. -वादिन् m. a disputant, controversialist. -वेश्मन् n. the abode of the Supreme Being. -व्रतः an epithet of Dhṛitarāṣṭra. -शब्दः a word expressive of something else; परशब्दस्य परत्र वृत्तौ तद्वद् भावो गम्यते ŚB. on MS.7.2.1. -श्वस् ind. the day after tomorrow. -संगत a. 1 associated with another. -2 fighting with another. -संज्ञकः the soul. -सवर्ण a. homogeneous with a following letter (in gram.). -सात् ind. into the hands of another. ˚कृता a woman given in marriage. -सेवा service of another. -स्त्री another's wife. -स्वम् another's property; व्यावृता यत् परस्वेभ्यः श्रुतौ तस्करता स्थिता R.1.27; Ms.7.123. ˚हरणम् seizing another's property. -हन् a. killing enemies. -हित a. 1 benevolent. -2 profitable to another. -तम् the welfare of another; सन्तः स्वयं परहिताभिहिताभियोगाः Bh.
|
|
Dictionary: Apte
Literary Sources:
Synonyms:
Wikipedia: |