1/32:sasya kupvoḥ visarjanīyajihvāmūlīyopadhmānīyāḥ |*
2/32:sasya kupvoḥ visarjanīyajihvāmūlīyopadhmānīyāḥ vaktavyāḥ |
3/32:visarjanīyādeśe hi śarparayoḥ eva ādeśaprasaṅgaḥ | visarjanīyādeśe hi sati śarparayoḥ eva kupvoḥ hkkahppau syātām |*
4/32:adbhiḥ psātam |
5/32:vāsaḥ kṣaumam |
6/32:vacanāt na bhaviṣyataḥ |
7/32:asti vacane prayojanam |
8/32:kim |
9/32:puruṣaḥ tsarukaḥ |
10/32:tat tarhi vaktavyam |
11/32:na vaktavyam |
12/32:yat etat visarjanīyasya saḥ iti atra visarjanīyagrahaṇam etat uttaratra anuvartiṣyate tasmin ca śarpare visarjanīyaḥ asiddhaḥ |
13/32:na asiddhaḥ |
14/32:katham |
15/32:adhikāraḥ nāma triprakāraḥ |
16/32:kaḥ cit ekadeśasthaḥ sarvam śāstram abhijvalayati yathā pradīpaḥ suprajvalitaḥ sarvam veśma abhijvalayati |
17/32:aparaḥ yathā rajjvā ayasā vā baddham kāṣṭham anukṛṣyate tadvat |
18/32:aparaḥ adhikāraḥ pratiyogam tasya anirdeśārthaḥ iti yoge yoge upatiṣṭhate |
19/32:tat yadā eṣaḥ pakṣaḥ adhikāraḥ pratiyogam tasya anirdeśārthaḥ iti tadā hi yat etat visarjanīyasyasaḥ iti atra visarjanīyagrahaṇam etat uttaratra anuvṛttam sat anyat sampadyate tasmin ca śarpare visarjanīyaḥ siddhaḥ |
20/32:evam ca krtvā śarparayoḥ eva kupvoḥ hkkahppau syātām |
21/32:adbhiḥ psātam |
22/32:vāsaḥ kṣaumam iti |
23/32:evam tarhi yogavibhāgaḥ kariṣyate |
24/32:śarpare visarjanīyaḥ |
25/32:vā śari |
26/32:tataḥ kupvoḥ |
27/32:kupvoḥ ca śarparayoḥ visarjanīyasya visarjanīyaḥ bhavati iti |
28/32:kimartham idam |
29/32:kupvoḥ hkkahppau vakṣyati tadbādhanārtham |
30/32:tataḥ hkkahppau bhavataḥ kupvoḥ iti eva |
31/32:śarparayoḥ iti nivṛttam |
32/32:atha vā śarparevisarjanīyaḥ iti etat kupvoḥ hkkahppau ca iti atra anuvartiṣyate

kavargapavargayoḥ parato visarjanīyasya yathāsaṅkhyam \u1e96ka\u1e2bpa ityetāvādeśau bhavataḥ, cakārād visarjanīyaśca. vṛkṣa\u1e96 karoti, vṛkṣaḥ karoti. vṛkṣa\u1e96 khanati, vṛkṣaḥ khanati. vṛkṣa\u1e2b pacati, vṛkṣaḥ pacati. vṛkṣa\u1e2b phalati, vṛkṣaḥ phalati. kapau uccāraṇārthau. jihvāmūlīyopadhmānīyau etāvādeśau. visarjanīyasya saḥ 8-3-34 ityetasminnāprāpte idam ārabhyate iti etasya bādhakam, śarpare visarjanīyaḥ 8-3-35 ityetat tu na bādhyate, vāsaḥ kṣaumam, adbhiḥ psātam. pūrvatrāsiddhe nāsti vipratiṣedho 'bhāvāduttarasya iti śarpare visarjanīyaḥ 8-3-35 ityetadeva bhavati. kecit tu etadarthaṃ yogavibhāgaṃ kurvanti. kupvoḥ śarparayoḥ visarjanīyasya visarjanīyaḥ ādeśo bhavati, kimartham idam, \u1e96ka\u1e2bpau ca iti vakṣyati, tadvādhanārtham iti.

kupvoḥ ẖkaḫpau ca 8.3.37 kavargapavargayoḥ parato visarjanīyasya yathāsaṅkhyam ẖkaḫpa ityetāvādeśau bhavataḥ, cakārād visarjanīyaśca. vṛkṣaẖ karoti, vṛkṣaḥ karoti. vṛkṣaẖ khanati, vṛkṣaḥ khanati. vṛkṣaḫ pacati, vṛkṣaḥ pacati. vṛkṣaḫ phalati, vṛkṣaḥ phalati. kapau uccāraṇārthau. jihvāmūlīyopadhmānīyau etāvādeśau. visarjanīyasya saḥ 8.3.34 ityetasminnāprāpte idam ārabhyate iti etasya bādhakam, śarpare visarjanīyaḥ 8.3.35 ityetat tu na bādhyate, vāsaḥ kṣaumam, adbhiḥ psātam. pūrvatrāsiddhe nāsti vipratiṣedho 'bhāvāduttarasya iti śarpare visarjanīyaḥ 8.3.35 ityetadeva bhavati. kecit tu etadarthaṃ yogavibhāgaṃ kurvanti. kupvoḥ śarparayoḥ visarjanīyasya visarjanīyaḥ ādeśo bhavati, kimartham idam, ẖkaḫpau ca iti vakṣyati, tadvādhanārtham iti.

kuṣvoḥ ka pau ca. , 8.3.37 "visarjanīyaśca" iti. anena visarjanīyānukarṣaṇārthaścakāra iti darśayati. atha vāgrahaṇamanuvacyaṃ jihvāmūlīyopadhmānīyau kasmānna vikalpyete, evañca visarjanīyānukarṣaṇārthaścakāro na katrtavyo bhavati; ābhyāṃ hi mukte pakṣe visarjanīya eva bhaviṣyati? naivam(); śapaṃrayoreva hi kupvorevaṃ syāt. aśarparayostu pakṣe "visarjanīyasya saḥ" 8.3.34 iti sakāraḥ pratajyeta. tasmāccakāraḥ katrtavyaḥ. iha kakārapakārayorjihvāmūloyopaṣmānoyayoḥ sūtra uccāraṇāt? tathābhūtāvādeśo visarjainīyasya vijñāyete? iti kasyācivāśaṅkā syāt(), atastāṃ nirākarttumāha--"kakārapakārāvuccāraṇārtho" iti. ābhyāṃ vinā tayoruccārayitumaśakyatvāditi bhāvaḥ. kīdṛśau tāvādeśau? ityata āha--"jihvāmūlīyopadhmānīyāveva tvādeśau" iti. tuśabda āśaṅkitābhyāṃ samudāyarūpābhyāmādeśābhyāṃ viśeṣaṃ dyotayati. evakāro'vadhāraṇārthaḥ. jihvāmūlīyopadhmānīyāveva kevalau. na tu samudāyarūpāvityarthaḥ. iha sarvasya viṣayasya vidhyantareṇāvaṣṭabdhatvāt? "kupvoḥ ka pau ca" 8.4.36 ityasyānavakāśatvam(), ato yathā vṛkṣaḥ karotītyādau "visarjanīyasya saḥ" 8.3.34 itīmaṃ vidhiṃ bādhitvaḥ "kupvoḥ ka pau ca" iti pravatrtate, tathā vāsaḥ kṣaumam(), adbhiḥ psātamityādau "śarpare" (8.3.35) itīmamapi vidhiṃ kasmānna bādhate? iti yo deśayet? taṃ pratyāha--"visarjanīyasya" ityādi. "śarpare visarjanīyaḥ" (8.3.35) ityetasmin? prāpte cāprāpte cedamārabhyate. vāśaḥ kṣaumam(), adbhiḥ psātamityādau prāpte; vṛkṣa karoti vṛkṣa pacatītyatrāprāpte. "visarjanīyasya saḥ" 8.3.34 ityeta()smastu sarvatra prāpte. evaṃ tasya viśeṣaṇaṃ kharmātre vidhānāt? syāt(), tasyaivedaṃ bādhakam(); netarasya vidheḥ; taṃ prati bādhakalakṣaṇasyāyogāt(). syādetat()--śarpare visarjanīyasya kavargapavargābhyāmanyaḥ śarparaḥ kharavakāśaḥ, "kupvoḥ ka pau ca" 8.3.37 ityasyāśarparau kavargapavargau--vāsaḥ kṣaumam(), adbhiḥ psatamityatrobhayaṃ prāpnoti, tatra "vipratiṣedhe paraṃ kāyam()" (1.4.2) iti visarjanīyaṃ bādhitvā jihvāmūlīyopadhmānīyābhyāṃ bhavituṃ yuktam()? ityāha--"pūrvatrāsiddhe" ityādi. atraivopapattimāha--"abhāvāduttarasya" iti. dvayostulyabalayoryugapadekatra prāptau virodho bhavati, nacātra yugayat? prāptirasti; pūrvasmin? katrtavye satyasiddhatvāduttarasyāvidyamānatvāt(). itikaraṇo hetau. yasmāt? pūrvatrāsiddhīye nāsti vipratiṣedhaḥ, tasmādvāsaḥ kṣaumam(), adbhiḥ psātamityatra "śarpare visarjanīyaḥ" 8.3.35 ityetadeva bhavati, na jihvāmūlīyopadhmānīyāviti. "kecit()" ityādi. vāsaḥ kṣaumam(); adbhiḥ psātamityatra visarjanīyo yathā syādityevamartha "kupvoḥ ka pau ca" ityatra yogavibhāghaṃ kurvanti--"kupvoḥ" yogaḥ, " ka pau" iti dvitīyaḥ. tatra pūrvasmin? yoge "śarpare visarjanīyaḥ" 8.3.35 ityetadanuvatrtate. tena śarparayoḥ kupvorvisarjanīya eva bhavati, na jihvāmūlīyopadhmānīyāviti॥

kavarge pavarge ca visargasya eka epau staḥ, cādvisargaḥ. nṝṃ pāhi, nṝṃḥ pāhi, nṝṃḥ pāhi. nṝn pāhi..

kupvoḥ eka epau ca 98, 8.3.37 kavarge pavarge ca visargasya eka epau staḥ, cādvisargaḥ. nṝṃ pāhi, nṝṃḥ pāhi, nṝṃḥ pāhi. nṝn pāhi॥

`kharavasānayo'riti rephasya nityaṃ visarge prāpte-kupvau ><ka><pau ca. `kupvoḥ' iti chedaḥ. osassasya rutve tasya kharparatvādvisargaḥ, jihvāmūlīyasya śarpūpasaṅkhyātatvena khatrvāt. tasya ca visargasya `kharpare śari vā visargalopo vaktavya' iti lopaḥ. ataḥ sūtre kupvoriti visargo na śrūyate. `visarjanīyasya sa' ityato visarjanīyasyetyanuvartate. tadāha-kavarge ityādinā. `kramā'diti yathāsaṃkhyasūtralabhyam. cādvisarga iti `śarpare visarjanīyaḥ' ityato `visarjanīya' ityanukṛṣyata ityarthaḥ. cakāraḥ pakṣe visargasamuccayārtha iti yāvat. anyathā jihvāmūlīyolapadhmānīyābhyāṃ visargasya bādha eva syāditi bhāvaḥ. evaṃ ca prakṛte pakāre pare visargasya satvaṃ bādhitvā kadācidupadhmānīyaḥ kadācidvisargaḥ. tayoruccāraṇe bhedaḥ. ihādeśayoḥ kapāvuccāraṇārthau, na tu vidheyakoṭipraviṣṭau. jihlāmūlīyopadhmānīyavisargavidhanā yathā visarjanīyasya satvaṃ bādhyate, tathā `śarpare visarjanīya' iti kevalavisargavidhirapi bādhyeta. tathāca vāsaḥ kṣaumamityatrāpi kupvoriti kadācijjihvāmūlīyaḥ kadācidvisargaśca syātām. iṣyate tu kelavisarga ityata āha– yena nāprāptīti. `yena nāprāpte yo vidhirārabhyate sa tasyāpavādaḥ' iti nyāyaḥ. prāpeti bhāve ktaḥ. yeneti kartari tṛtīyā. kartṛkarmaṇoriti ṣaṣṭhī tu na bhavati, `na loke'ti niṣedhāt. dvau nañāvāvaśyakatvaṃ dyotayataḥ. yasya vidheravaśyaṃ prāptau satyāmityarthaḥ. anena nyāyena kupvoriti vidhiḥ `visarjanīyasya sa' ityasyaipavādaḥ. satve prāpta eva tadārambhāt. `śarpare visarjanīya' ityasya tu kupvoriti nāpavādaḥ. `kaḥ karotī'tyādau śarpare kharītyaprāpte'pi kupvorityasyārambhādityarthaḥ. teneti. `vāsaḥ kṣauma'mityādau kupvoriti vidhinā śarpare ityasya bādhā'bhāvena śarpare kharīti kevalavisarga eva bhavatītyartha. nṛ?#m̐><pāhiṃ, nṛ?#ṃ><pāhītyupadhmānīyapakṣe ānunāsikye'nusvāre ca sati rūpadvayam. nṛ?#m̐:pāhi,nṛ?#m̐:pāhīti visargapakṣe'nunāsikānusvārābhyāṃ rūpadvayam. nṛ?n-pāhīti rutvā'bhāve rūpam. tathāca pañca rūpāṇi. sūtre `pe' ityakāra uccāraṇārthaḥ. tathāca nṛ?nrunātītyādāvapi pañca rūpāṇi bhavanti.

kupvo >< ka >< pau ca 141, 8.3.37 "kharavasānayo"riti rephasya nityaṃ visarge prāpte-kupvau >