Kāśikāvṛttī1:
kṣiyo dhātoḥ dīrghāduttarasya niṣthātakārasya nakārādeśo bhavati. kṣīṇāḥ klośāḥ.
See More
kṣiyo dhātoḥ dīrghāduttarasya niṣthātakārasya nakārādeśo bhavati. kṣīṇāḥ klośāḥ.
kṣīṇaḥ jālmaḥ. kṣīṇaḥ tapasvī. kṣiyaḥ niṣṭhāyām aṇyadarthe 6-4-60, vā
ākrośādainyayoḥ 6-4-61 iti dīrghatvaṃ bhavati. dīrghātiti kim? akṣitamasi
māmekṣeṣṭhāḥ. akṣitam iti ktapratyayo bhāve, bhāvaśca ṇyadarthaḥ iti dīrghābhāvaḥ.
hrasvasya api hi dhātvanukaraṇasya iha iyaṅā nirdeśaḥ. kṣiyaḥ niṣthāyām aṇyadarthe
6-4-60) ityatra dīrghagrahaṇaṃ kriyate. viparābhyāṃ jeḥ (*1,3.19 ityevam ādau tu
dhātutvam anukāryagataṃ sadapyavivakṣitatvād jirupasāmānyānukaraṇaṃ draṣṭavyam.
Kāśikāvṛttī2:
kṣiyo dīrghāt 8.2.46 kṣiyo dhātoḥ dīrghāduttarasya niṣthātakārasya nakārādeśo b
See More
kṣiyo dīrghāt 8.2.46 kṣiyo dhātoḥ dīrghāduttarasya niṣthātakārasya nakārādeśo bhavati. kṣīṇāḥ klośāḥ. kṣīṇaḥ jālmaḥ. kṣīṇaḥ tapasvī. kṣiyaḥ niṣṭhāyām aṇyadarthe 6.4.60, vā ākrośādainyayoḥ 6.4.61 iti dīrghatvaṃ bhavati. dīrghātiti kim? akṣitamasi māmekṣeṣṭhāḥ. akṣitam iti ktapratyayo bhāve, bhāvaśca ṇyadarthaḥ iti dīrghābhāvaḥ. hrasvasya api hi dhātvanukaraṇasya iha iyaṅā nirdeśaḥ. kṣiyaḥ niṣthāyām aṇyadarthe 6.4.60 ityatra dīrghagrahaṇaṃ kriyate. viparābhyāṃ jeḥ 1.3.19 ityevam ādau tu dhātutvam anukāryagataṃ sadapyavivakṣitatvād jirupasāmānyānukaraṇaṃ draṣṭavyam.
Nyāsa2:
kṣīyo dīrghāt?. , 8.2.46 "kṣiyaḥ" iti. "kṣi kṣaye" (dhā.pā.2
See More
kṣīyo dīrghāt?. , 8.2.46 "kṣiyaḥ" iti. "kṣi kṣaye" (dhā.pā.236), "kṣi nivāsagatyoḥ" (dhā.pā.1407) iti dvayorapi grahaṇam(); viśeṣānupādānāt(). "kṣīṇāaḥ kleśāḥ" iti. "kto'dhikaraṇe" ca" (3.4.76) ityādinā'karmakatvāt? katrtari niṣṭhā, "niṣṭhāyāmaṇyadarthe" 6.4.60 iti dīrghaḥ. "kṣīṇo jālmaḥ, kṣīṇastapasvī" ityādi. "vā''krośadaibhyayoḥ" 6.4.61 iti.
nanu ca "kṣiyaḥ" iti nirdeśādeva dīrghasya grahaṇaṃ vijñāyate, tat? kiṃ dīrghagrahaṇena? yadi hyasvasyevaṃ grahaṇaṃ syāt(), evaṃ sati paratvāt? "gherṅiti" (8.3.111) iti guṇe kṛte kṣeriti nirdeśaḥ syāt()? ityata āha--"hyasvasyāpi hi" ityādi. yadi niyogato dīrghasyaiva dhātvanukaraṇasyeyaṅā nirdeśaḥ syāt(), tato'smānnirdeśāddīrghasyedaṃ grahaṇamiti vijñāyate. na ca dīrghasyaiveyaṅā nirveśo bhavati. tathā hi hyasvāntasyāsau dṛṣṭaḥ kṣiyaḥ. "niṣṭhāyāmaṇyadarthe" 6.4.60 ityatrāvasitaṃ hyasvāntasthedamanukarṇam(), na dīrghāntasyeti? ucyate; yathābhūtasyaivānukartuyuktam(). hyasvāntasya ca dīrghatvaṃ vidheyam(). atastasyaivānukaraṇamidamiti vijñāyate. yadi tarhi hyasvāntasyāpi dhātvanukaraṇasyeyaṅā nirdeśo bhavati, "viparābhyāṃ jeḥ" 1.3.19, "vibhāṣā ceḥ" (7.3.58) ityevamādāvapi kasmānna bhavati? iha "viparābhyāṃ jerityevamādau" ityādi. atrāsaṅkalpamityatadadhyāhāryam(). dhātvanukaraṇasya hi "prakṛtivadanukaraṇaṃ bhavati" (vyā.pa.113) itīyaṅā nirdeśo bhavati. dhātvanukaraṇaṃ ca kiṃ bhavitumarhati yena dhātāvanukāryeva sthitam()? dhātutvaṃ kriyāvācitvalakṣaṇaṃ vivakṣyate. "viparābhyāṃ jeḥ" 1.3.19 ityevamādau tvanukāryagataṃ dhātutvaṃ sadapyavavakṣitatvādasaṅkalpam(). tasmānnātra dhātvanukaraṇam(). api tu ṅīprabhṛteḥ kriyāvācinaśca tatsādṛśyaśabdāntarasya ṅītyevamāderyadrūpasāmānyamarthaśūnyaṃ tadanukaraṇaṃ draṣṭavyam(). tasmādadhātvanukaraṇatvānna bhavatīyaṅādeśa ityabhiprāyaḥ. yadi tarhi dhātvanukaraṇa syāt(), prakṛtivadanukaraṇa bhavatīti, evaṃ satyadhāto 1.2.45 iti prātipadikasaṃjñāpratiṣedho'pi syāt(), tataśca vibhaktirnopapadyate? vatkaraṇenānukāryeṇārtheṇārthanārthavattvasyāśrayāt? prātipadikasaṃjñā bhaviṣyatītyadoṣaḥ॥
Bālamanoramā1:
kṣiyo dīrghāt. dīrghāditikṣiyo viśeṣamaṃ. tadāha–dīrghātkṣiya iti.
dīrghāntādit Sū #825
See More
kṣiyo dīrghāt. dīrghāditikṣiyo viśeṣamaṃ. tadāha–dīrghātkṣiya iti.
dīrghāntādityarthaḥ. niṣṭhātasya na iti. `radābhyā'mityatastadanuvṛtteriti bhāvaḥ.
kṣīṇavāniti. kṣidhātoḥ kartari ktavatuḥ, `niṣṭhāyāmaṇyadarthe' iti dīrghaḥ, takārasya
natvam, ṣātparatvāṇṇaḥ. kṣitaḥ kāmo mayeti. kṣapita ityarthaḥ. `kṣi kṣaye'
ityasmādantarbhāvitaṇyarthātkarmaṇi ktaḥ. bhāve tu kṣitaṃ kāmenetyudāhāryam.
atra ṇyadarthayorbhāvakarmaṇorvihite kte dīrgho na bhavati, aṇyadartha ityukteḥ.
dīrghāntatvā'bhāvāt `kṣiyo dīrghā'diti natvaṃ na. śryukaḥ kitīti. `śrita'
ityādau iṇniṣedhasmārakamidam. kṣutaiti. `ṭu kṣu śabde' asmātktaḥ. nanu ūrṇuta
iti katham, anekāckatvena `śryuka'iti niṣedhasyā'pravṛtterityata āha-
- ūrṇoternuvaditi. vārtikamidam.
Bālamanoramā2:
kṣiyo dīrghāt 825, 8.2.46 kṣiyo dīrghāt. dīrghāditikṣiyo viśeṣamaṃ. tadāha--dīrg
See More
kṣiyo dīrghāt 825, 8.2.46 kṣiyo dīrghāt. dīrghāditikṣiyo viśeṣamaṃ. tadāha--dīrghātkṣiya iti. dīrghāntādityarthaḥ. niṣṭhātasya na iti. "radābhyā"mityatastadanuvṛtteriti bhāvaḥ. kṣīṇavāniti. kṣidhātoḥ kartari ktavatuḥ, "niṣṭhāyāmaṇyadarthe" iti dīrghaḥ, takārasya natvam, ṣātparatvāṇṇaḥ. kṣitaḥ kāmo mayeti. kṣapita ityarthaḥ. "kṣi kṣaye" ityasmādantarbhāvitaṇyarthātkarmaṇi ktaḥ. bhāve tu kṣitaṃ kāmenetyudāhāryam. atra ṇyadarthayorbhāvakarmaṇorvihite kte dīrgho na bhavati, aṇyadartha ityukteḥ. dīrghāntatvā'bhāvāt "kṣiyo dīrghā"diti natvaṃ na. śryukaḥ kitīti. "śrita" ityādau iṇniṣedhasmārakamidam. kṣutaiti. "ṭu kṣu śabde" asmātktaḥ. nanu ūrṇuta iti katham, anekāckatvena "śryuka"iti niṣedhasyā'pravṛtterityata āha-- ūrṇoternuvaditi. vārtikamidam.
Tattvabodhinī1:
kṣiyo. kṣi kṣaye, kṣi nivāsagatyoḥ, dvayorapi grahaṇam. kṣitaḥ kāma iti.
antarb Sū #678
See More
kṣiyo. kṣi kṣaye, kṣi nivāsagatyoḥ, dvayorapi grahaṇam. kṣitaḥ kāma iti.
antarbhāvitaṇyarthatvena sakarmakatvātkarmaṇi ktaḥ. etacca `akṣitotasanedima'miti
mantravyākhyāyāṃ mādhavagranthe spaṣṭam. bhāve tu kṣitaṃ kāmenetyādyudāharaṇīyam.
iṇniṣedhasūtraṃ smārayati–śryukaḥ kitīti. kṣuta iti. ṭukṣu śabde. nuta iti. ṇu
stutau. vṛta iti. vṛṅ saṃbhaktau,vṛñ raṇe.
Tattvabodhinī2:
kṣiyo dīrghāt 678, 8.2.46 kṣiyo. kṣi kṣaye, kṣi nivāsagatyoḥ, dvayorapi grahaṇam
See More
kṣiyo dīrghāt 678, 8.2.46 kṣiyo. kṣi kṣaye, kṣi nivāsagatyoḥ, dvayorapi grahaṇam. kṣitaḥ kāma iti. antarbhāvitaṇyarthatvena sakarmakatvātkarmaṇi ktaḥ. etacca "akṣitotasanedima"miti mantravyākhyāyāṃ mādhavagranthe spaṣṭam. bhāve tu kṣitaṃ kāmenetyādyudāharaṇīyam. iṇniṣedhasūtraṃ smārayati--śryukaḥ kitīti. kṣuta iti. ṭukṣu śabde. nuta iti. ṇu stutau. vṛta iti. vṛṅ saṃbhaktau,vṛñ raṇe.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents