Pāṇini 8.2.21

ajādau pratyaye parato gro rephasya vibhāṣā lakārādeśo bhavati. nigirati, nigilati. nigaraṇam, nigalanam. nigārakaḥ, nigālakaḥ. iyaṃ tu vyavasthitavibhāṣā. tena galaḥ iti prāṇyaṅge nityaṃ latvaṃ bhavati, garaḥ iti viṣe nityaṃ na bhavati. nigāryate,nigālyate iti ṇilopasya sthānivadbhāvātaci vibhāṣā iti latvavikalpaḥ. pūrvatra asiddhe na sthānivatiti etadapi sāpavādam eva, tasya doṣaḥ saṃyogādilopalatvaṇatveṣu iti. antaraṅgatvād vā kṛte latvavikalpe ṇilopo bhaviṣyati. girau, giraḥ ityatra dhātoḥ svarūpagrahaṇe tatpratyaye kāryavijñānam iti latvaṃ na bhavati. giratir vā latvavidhāvadhikṛtaḥ, gṛṇāteretad rūpam.

aci vibhāṣā 8.2.21 ajādau pratyaye parato gro rephasya vibhāṣā lakārādeśo bhavati. nigirati, nigilati. nigaraṇam, nigalanam. nigārakaḥ, nigālakaḥ. iyaṃ tu vyavasthitavibhāṣā. tena galaḥ iti prāṇyaṅge nityaṃ latvaṃ bhavati, garaḥ iti viṣe nityaṃ na bhavati. nigāryate,nigālyate iti ṇilopasya sthānivadbhāvātaci vibhāṣā iti latvavikalpaḥ. pūrvatra asiddhe na sthānivatiti etadapi sāpavādam eva, tasya doṣaḥ saṃyogādilopalatvaṇatveṣu iti. antaraṅgatvād vā kṛte latvavikalpe ṇilopo bhaviṣyati. girau, giraḥ ityatra dhātoḥ svarūpagrahaṇe tatpratyaye kāryavijñānam iti latvaṃ na bhavati. giratir vā latvavidhāvadhikṛtaḥ, gṛṇāteretad rūpam.

aci vibhāṣā. , 8.2.21 "girati" iti. nigaraṇārthasya rūpam(). "nigaraṇam()" iti. lyuṭ(). "nigārakaḥ" iti. ṇvul(). nigāryate" iti. atra hi ṇilope kṛte vikalpo na sidhyatyacaḥ parasyābhāvāt()? ityetaccodyamapākarttumāha--"nigāryate" nigālyate" iti. sthānivadbhāvastu pūrvavat(). syādetat(). nāstyevātra sthānivadbhāvaḥ; "pūrvatrāsiddhe na sthānivat()" (jai.pa.vṛ.48) iti pratiṣedhāt()? ityata āha--"pūrvatrāsiddhe" ityādi. apavādaḥ=doṣaḥ, saha tena vatrtata iti sāpavādam(). doṣa evāyamasyāḥ paribhāṣāyā ityarthaḥ. apiśabdaḥ samuccaye. na kevalaṃ taccodyaṃ sāpavādam(), api tu "pūrvatrāsiddhaṃ na sthānivat()" (jai.pa.vṛ 48) ityetadapi vacanaṃ sāpavādameva. tadeva sāpavādatvamāptavacanena pratipādayitumāha--"tasya" ityādi. tatra saṃyogādilopavidhāvayaṃ doṣaḥ--kākyarthaḥ, vāsyartha iti; atrāsati yaṇādeśasya sthānivadabhāve "skoḥ saṃyogādyoḥ" 8.2.29 iti kakārasakārayorlopaḥ prasajyeta. latvavidhau--nigāryate, nigālyata iti; ṇilopasya sati sthānivadbhāve vikalpena latvaṃ na syāt(). ṇatvavidhau--prahiṇoti pramīṇīna iti; atra guṇettvayorasati sthānivadbhāve "hinumīnā" 8.4.15 iti ṇatvaṃ na prāpnoti. "antaraṅgatvādvā" ityādi. parihārantaram(). antaraṅgatvaṃ tu latvavikalpasya varṇāśrayatvāt(). ṇilopasya tu bahiraṅgatvam(); ārdhadhātukāśrayatvāt(). atha girau, giraḥ--ityatra latvaṃ kasmānna bhavati? ityāha--"girau, giraḥ" ityādi. itikaraṇo hetau. dhātoḥ svarupeṇa grahaṇe sati tatpratyaye dhātorityeva yaḥ pratyayo vihitastatra tatkāryaṃ vijñāyate. tasmādagiro, gira ityatra na bhavati. na hratra śrāto 3.1.91 rityeva girateḥ kvibantādaujasau vihitau, kiṃ tarhi? prātipadikādhikārāt? 4.1.1॥

girate rephasya lo vājādau pratyaye. girati, gilati. jagāra, jagāla. jagaritha, jagalitha. garītā, garitā, galītā, galitā.. praccha jñīpsāyām.. 42.. grahijyeti samprasāraṇam. pṛcchati. papraccha. papracchatuḥ. praṣṭā. prakṣyati. aprākṣīt.. mṛṅ prāṇatyāge.. 42..

aci vibhāṣā 666, 8.2.21 girate rephasya lo vājādau pratyaye. girati, gilati. jagāra, jagāla. jagaritha, jagalitha. garītā, garitā, galītā, galitā॥ praccha jñīpsāyām॥ 42॥ grahijyeti samprasāraṇam. pṛcchati. papraccha. papracchatuḥ. praṣṭā. prakṣyati. aprākṣīt॥ mṛṅ prāṇatyāge॥ 42॥

aci vibhāṣā. `gro yaṅī'tyato gra ityanuvartate. `kṛpo ro laḥ' ityato ro la iti. tadāha – girateriti. ajādāviti. `dhātoḥ kāryamucyamānaṃ tatpratyaye bhavatīti paribhāṣālabdhasya pratyayasya acā viśeṣaṇāttadādividhiḥ. tena girāvityādau neti `mṛjervṛddhi'riti sūtrabhāṣye spaṣṭam. dṛṅ ādare iti. hyasvānto'yam. `uśce'ti kittvānna guṇaḥ. ādṛteti. `hyasvādaṅgā'diti salopaḥ. praccha jñīpsāyāmiti. jñātumicchā - jñīpsā. aniḍayam. pṛcchatīti. śasya ṅittvāt `grahijye'ti rephasya saṃprasāraṇamṛkāraḥ, pūrvarūpaṃ ceti bhāvaḥ. papracchaturiti. saṃyogātparatvena kittvā'bhāvānna saṃprasāraṇamiti bhāvaḥ. bhāradvājaniyamātthali veḍiti mtavāha – papracchitha papraṣṭheti. iḍabhāvapakṣe vraścādinā chasya ṣaḥ, thasya ṣṭutvena ṭha iti bhāvaḥ. papracchiva. praṣṭeti. chasya vraśceti. sūtre satukkasya chasya grahaṇāt. kirādayo vṛttā iti. nacaivaṃ sati `kiraśca pañcabhyaḥ' ityatra pañcagrahaṇaṃ vyarthaṃ, kirādīnāṃ pañcatvāditi vācyaṃ, sya `rudādibhyaḥ sārvadhātuke' ityuttarārthatvāt. sṛja visarge. aniṭ. sṛjati.sasarja. sasṛjatuḥ. ajantā'kāravattvā'bhāve'pi `vibhāṣā sṛjidṛśo'riti thali veḍiti matvāha – sasarjitha saruāṣṭheti. iḍabhāve `vraśce'tijasyaṣaḥ, thasya ṣṭutvena ṭhaḥ, pittvenā'kittvāt `sṛjidṛśo'rityamāgama iti bhāvaḥ. sasṛjiva. ṭu masjo. majjatīti. sasya ścutvena śaḥ, tasya jaśtvena ja iti bhāvaḥ. mamaṅktheti. masjerdvitve halādiśeṣe mamasj theti stite `sko'riti sakāralope mamaj tha itisthite jasya kutvena gakāre, `masjinaśo'riti numi, tasyānusvāre, tasya parasavarṇo ṅakāraḥ, gasya cartvena ka iti bodhyam. yadyapi akārātparatra numi satyapi idaṃ sidhyati, tathāpi `antyātpūrvo nu'mityasya' `magna' ityādau nalopaḥ phalam. anyathā upadhātvā'bhāvānnasya lopo na syāditi bhāvaḥ. evaṃ - maṅkteti. maṅakṣyatītyatra tu sasya ṣatvaṃ viśeṣaḥ. `rujo bhaṅge' ityārabhya `viccha gatau' ityataḥ prāganiṭaḥ. `anudāttasya cardupadhasye'tyamvikalpaṃ matvāha - spraṣṭā sparṣṭeti. ṇuda preraṇe. ṇopadeśo'yam. `viśa praveśane' ityārabhya `sadlṛ śātane' ityantā aniṭaḥ. tatra adupadhasya thali veṭ. anyasya tu nityameveṭ. mṛśeḥ `anudāttasya ce' tyamvikalpaḥ. tadāha - amrākṣīt - amarkṣīditi. `spṛśamṛśe'ti sijveti bhāvaḥ. sijabhāve `śala igupadhā'diti ksaṃ matvāha –amṛkṣaditi. ṇudadhāturṇopadeśaḥ. nanu tanādigaṇa evā'sminsvaritetsu paṭhitasya kimarthamiha pāṭha ityata āha - katrrabhiprāye'pīti. ṣadlṛdhātorbhvādau paṭhitādeva sīdatītyādisiddheriha pāṭho vyartha ityata āha - iha pāṭha iti. sīdantīti. śavikaraṇācchatrantānṅīpi `ācchīnadyo'riti numvikalpārtha iha pāṭha ityartha-. bhvādāveva pāṭhe tu `śapśyanornitya'miti nityo num syāditi bhāvaḥ.tarhi bhvādyantargaṇe jvalādāvasya pāṭho vyartha ityata āha - jvalādāviti. `jvalitikasantebhyaḥ' iti kartari ṇapratyayārtha iti bhāvaḥ. tadudāhmatya darśayati - sāda iti. ubhayatra pāṭhasya phalāntaramāha - svarārthaśceti. tadeva viśadayati - śabanudāttaiti. `anudāttau suppitau' iti pitsvareṇeti bhāvaḥ. śastūdātta iti. `pratyayaḥ' `ādyudāttaśce'tyaneneti bhāvaḥ. nanu `śadlṛ śātane' itsya bhvādau pāṭādeva siddhe iha pāṭho vyartha ityata āha - svārtha eveti. prāguktapittvā'pittvakṛtasvarabhedārtha evetyarthaḥ. muclṛ mokṣaṇe.

aci vibhāṣā 371, 8.2.21 aci vibhāṣā. "gro yaṅī"tyato gra ityanuvartate. "kṛpo ro laḥ" ityato ro la iti. tadāha -- girateriti. ajādāviti. "dhātoḥ kāryamucyamānaṃ tatpratyaye bhavatīti paribhāṣālabdhasya pratyayasya acā viśeṣaṇāttadādividhiḥ. tena girāvityādau neti "mṛjervṛddhi"riti sūtrabhāṣye spaṣṭam. dṛṅ ādare iti. hyasvānto'yam. "uśce"ti kittvānna guṇaḥ. ādṛteti. "hyasvādaṅgā"diti salopaḥ. praccha jñīpsāyāmiti. jñātumicchā - jñīpsā. aniḍayam. pṛcchatīti. śasya ṅittvāt "grahijye"ti rephasya saṃprasāraṇamṛkāraḥ, pūrvarūpaṃ ceti bhāvaḥ. papracchaturiti. saṃyogātparatvena kittvā'bhāvānna saṃprasāraṇamiti bhāvaḥ. bhāradvājaniyamātthali veḍiti mtavāha -- papracchitha papraṣṭheti. iḍabhāvapakṣe vraścādinā chasya ṣaḥ, thasya ṣṭutvena ṭha iti bhāvaḥ. papracchiva. praṣṭeti. chasya vraśceti. sūtre satukkasya chasya grahaṇāt. kirādayo vṛttā iti. nacaivaṃ sati "kiraśca pañcabhyaḥ" ityatra pañcagrahaṇaṃ vyarthaṃ, kirādīnāṃ pañcatvāditi vācyaṃ, sya "rudādibhyaḥ sārvadhātuke" ityuttarārthatvāt. sṛja visarge. aniṭ. sṛjati.sasarja. sasṛjatuḥ. ajantā'kāravattvā'bhāve'pi "vibhāṣā sṛjidṛśo"riti thali veḍiti matvāha -- sasarjitha saruāṣṭheti. iḍabhāve "vraśce"tijasyaṣaḥ, thasya ṣṭutvena ṭhaḥ, pittvenā'kittvāt "sṛjidṛśo"rityamāgama iti bhāvaḥ. sasṛjiva. ṭu masjo. majjatīti. sasya ścutvena śaḥ, tasya jaśtvena ja iti bhāvaḥ. mamaṅktheti. masjerdvitve halādiśeṣe mamasj theti stite "sko"riti sakāralope mamaj tha itisthite jasya kutvena gakāre, "masjinaśo"riti numi, tasyānusvāre, tasya parasavarṇo ṅakāraḥ, gasya cartvena ka iti bodhyam. yadyapi akārātparatra numi satyapi idaṃ sidhyati, tathāpi "antyātpūrvo nu"mityasya" "magna" ityādau nalopaḥ phalam. anyathā upadhātvā'bhāvānnasya lopo na syāditi bhāvaḥ. evaṃ - maṅkteti. maṅakṣyatītyatra tu sasya ṣatvaṃ viśeṣaḥ. "rujo bhaṅge" ityārabhya "viccha gatau" ityataḥ prāganiṭaḥ. "anudāttasya cardupadhasye"tyamvikalpaṃ matvāha - spraṣṭā sparṣṭeti. ṇuda preraṇe. ṇopadeśo'yam. "viśa praveśane" ityārabhya "sadlṛ śātane" ityantā aniṭaḥ. tatra adupadhasya thali veṭ. anyasya tu nityameveṭ. mṛśeḥ "anudāttasya ce" tyamvikalpaḥ. tadāha - amrākṣīt - amarkṣīditi. "spṛśamṛśe"ti sijveti bhāvaḥ. sijabhāve "śala igupadhā"diti ksaṃ matvāha --amṛkṣaditi. ṇudadhāturṇopadeśaḥ. nanu tanādigaṇa evā'sminsvaritetsu paṭhitasya kimarthamiha pāṭha ityata āha - katrrabhiprāye'pīti. ṣadlṛdhātorbhvādau paṭhitādeva sīdatītyādisiddheriha pāṭho vyartha ityata āha - iha pāṭha iti. sīdantīti. śavikaraṇācchatrantānṅīpi "ācchīnadyo"riti numvikalpārtha iha pāṭha ityartha-. bhvādāveva pāṭhe tu "śapśyanornitya"miti nityo num syāditi bhāvaḥ.tarhi bhvādyantargaṇe jvalādāvasya pāṭho vyartha ityata āha - jvalādāviti. "jvalitikasantebhyaḥ" iti kartari ṇapratyayārtha iti bhāvaḥ. tadudāhmatya darśayati - sāda iti. ubhayatra pāṭhasya phalāntaramāha - svarārthaśceti. tadeva viśadayati - śabanudāttaiti. "anudāttau suppitau" iti pitsvareṇeti bhāvaḥ. śastūdātta iti. "pratyayaḥ" "ādyudāttaśce"tyaneneti bhāvaḥ. nanu "śadlṛ śātane" itsya bhvādau pāṭādeva siddhe iha pāṭho vyartha ityata āha - svārtha eveti. prāguktapittvā'pittvakṛtasvarabhedārtha evetyarthaḥ. muclṛ mokṣaṇe.

dṛṅ ādare. `tathādriyante na budhāḥ sudhāmapī'ti śrīharṣaḥ. praccha jñīpsāyām. jñātumicchā jñīpsā. atra jñapijrñāne. `āpjñapyṛdhāmīt'. `atra lopaḥ' ityabhyāsalopaḥ. ṇvuli pracchakaḥ. pṛcchāśabdāt `tatkarotī'ti ṇijantāṇṇvuli tu - - pṛcchakaḥ. pṛcchāśabdastu bhidāderākṛtigaṇatvādaṅi saṃprasāraṇe bodhyaḥ. kirādayo vṛttāḥ iti.\teteca `bhūṣākarmakirādisanā'miti vakṣyamāṇayakiṇādiniṣedhavārtike upayokṣyante. `kiraśca pañcabhya'ityetaduttarasūtre'nuvṛttyarthamiti bodhyam. sasarjitheti. `vibhāṣā sṛjidṛśo'riti thali veṭ. numvācyaḥ. viccha gatau. tudādipāṭhasāmathryādāyapratyayāntādapi śo,na tu śap. tena vicchāyatī vicchāyantīti numvikalpaḥ. kecittu tudādipāṭhasāmathryādāyapratyayasya pākṣikatvaṃ svīkṛtya vicchatī vicchantīti numvikalpaṃ, vicchati vicchataḥ vicchantītyādirūpāṇi codājahyuḥ, teṣāṃ tu mate tudādipāṭhasya kevale caritārthatvādāyapratyayāntācchabeva. tena vicchāyantī [i]ti nityameva `śapśyano'riti num. paṭhitasyeti. asminneva gaṇe parasmaipadiṣu paṭhitasyetyarthaḥ. taṅartha iti. pūrvapāṭhastu saṃśleṣaṇe katrrabhiprāye'pi parasmaipadārthaḥ.

aci vibhāṣā 325, 8.2.21 dṛṅ ādare. "tathādriyante na budhāḥ sudhāmapī"ti śrīharṣaḥ. praccha jñīpsāyām. jñātumicchā jñīpsā. atra jñapijrñāne. "āpjñapyṛdhāmīt". "atra lopaḥ" ityabhyāsalopaḥ. ṇvuli pracchakaḥ. pṛcchāśabdāt "tatkarotī"ti ṇijantāṇṇvuli tu -- pṛcchakaḥ. pṛcchāśabdastu bhidāderākṛtigaṇatvādaṅi saṃprasāraṇe bodhyaḥ. kirādayo vṛttāḥ iti. eteca "bhūṣākarmakirādisanā"miti vakṣyamāṇayakiṇādiniṣedhavārtike upayokṣyante. "kiraśca pañcabhya"ityetaduttarasūtre'nuvṛttyarthamiti bodhyam. sasarjitheti. "vibhāṣā sṛjidṛśo"riti thali veṭ. * masjerantyātpūrvo numvācyaḥ. viccha gatau. tudādipāṭhasāmathryādāyapratyayāntādapi śo,na tu śap. tena vicchāyatī vicchāyantīti numvikalpaḥ. kecittu tudādipāṭhasāmathryādāyapratyayasya pākṣikatvaṃ svīkṛtya vicchatī vicchantīti numvikalpaṃ, vicchati vicchataḥ vicchantītyādirūpāṇi codājahyuḥ, teṣāṃ tu mate tudādipāṭhasya kevale caritārthatvādāyapratyayāntācchabeva. tena vicchāyantī [i]ti nityameva "śapśyano"riti num. paṭhitasyeti. asminneva gaṇe parasmaipadiṣu paṭhitasyetyarthaḥ. taṅartha iti. pūrvapāṭhastu saṃśleṣaṇe katrrabhiprāye'pi parasmaipadārthaḥ.