Kāśikāvṛttī1:
kṛpeḥ dhātoḥ rephasya lakārādeśo bhavati. raḥ iti śrutisāmānyam upādīyate. tena
See More
kṛpeḥ dhātoḥ rephasya lakārādeśo bhavati. raḥ iti śrutisāmānyam upādīyate. tena yaḥ
kevalo repho, yaśca ṛkārasthaḥ, tayor dvayorapi grahaṇam. laḥ ityapi sāmanyam eva. tato
'yaṃ kevalasya rephasya sthāne lakārādeśo vidhīyate. ṛkārasya apyekadeśavikāradvāreṇa
lṛkāraḥ, evaṃ ca luṭi ca klṛpaḥ 1-3-93 ityevam ādayo nirdeśā upapadyante.
kalptā. kalptārau. kalptāraḥ. ciklṛpsati. klṛptaḥ. klṛptavān. kṛpā
ityetatṛpeḥ samprasāraṇam ca iti bhidādiṣu pāṭhād bhavati. tasya hi kṛtasamprasāraṇasya
lākṣaṇikatvātiha kṛpaḥ iti grahaṇaṃ na asti. kṛpaṇakṛpīṭakrapūrādayo 'pi krapereva
draṣṭavyāḥ. uṇādayo bahulam 3-3-1 iti vā kṛpereva latvābhāvaḥ. vālamūlalaghvasurālam
aṅgulīnāṃ vā ro lamāpadyata iti vaktavyam. vālaḥ, vāraḥ. mūlam, mūram. laghu, raghu.
asuraḥ, asulaḥ. alam, aram. aṅguliḥ, aṅguriḥ. kapilakādīnāṃ saṃjñāchandasor vā ro
lamāpadyata iti vaktavyam. kapirakaḥ, kapilakaḥ. tilpilīkam, tirpirīkam. lomāni,
romāṇi. pāṃśuram, pāṃśulam. karma, kalma. śukraḥ, śuklaḥ. ralayorekatvasmaraṇam iti
kecit. kim idam ekatvasmaraṇamiti? samānaviṣayatvam eva tayoḥ smaryate ityarthaḥ.
Kāśikāvṛttī2:
kṛpo ro laḥ 8.2.18 kṛpeḥ dhātoḥ rephasya lakārādeśo bhavati. raḥ iti śrutisāmān
See More
kṛpo ro laḥ 8.2.18 kṛpeḥ dhātoḥ rephasya lakārādeśo bhavati. raḥ iti śrutisāmānyam upādīyate. tena yaḥ kevalo repho, yaśca ṛkārasthaḥ, tayor dvayorapi grahaṇam. laḥ ityapi sāmanyam eva. tato 'yaṃ kevalasya rephasya sthāne lakārādeśo vidhīyate. ṛkārasya apyekadeśavikāradvāreṇa lṛkāraḥ, evaṃ ca luṭi ca klṛpaḥ 1.3.93 ityevam ādayo nirdeśā upapadyante. kalptā. kalptārau. kalptāraḥ. ciklṛpsati. klṛptaḥ. klṛptavān. kṛpā ityetatṛpeḥ samprasāraṇam ca iti bhidādiṣu pāṭhād bhavati. tasya hi kṛtasamprasāraṇasya lākṣaṇikatvātiha kṛpaḥ iti grahaṇaṃ na asti. kṛpaṇakṛpīṭakrapūrādayo 'pi krapereva draṣṭavyāḥ. uṇādayo bahulam 3.3.1 iti vā kṛpereva latvābhāvaḥ. vālamūlalaghvasurālam aṅgulīnāṃ vā ro lamāpadyata iti vaktavyam. vālaḥ, vāraḥ. mūlam, mūram. laghu, raghu. asuraḥ, asulaḥ. alam, aram. aṅguliḥ, aṅguriḥ. kapilakādīnāṃ saṃjñāchandasor vā ro lamāpadyata iti vaktavyam. kapirakaḥ, kapilakaḥ. tilpilīkam, tirpirīkam. lomāni, romāṇi. pāṃśuram, pāṃśulam. karma, kalma. śukraḥ, śuklaḥ. ralayorekatvasmaraṇam iti kecit. kim idam ekatvasmaraṇamiti? samānaviṣayatvam eva tayoḥ smaryate ityarthaḥ.
Nyāsa2:
kṛpo ro laḥ. , 8.2.18 iha ra iti varṇa upādīyate, la ityasyādeśastādṛśa eva; tat
See More
kṛpo ro laḥ. , 8.2.18 iha ra iti varṇa upādīyate, la ityasyādeśastādṛśa eva; tataśca kevalo yo rephavaraṇo nāvayavabhūtastasyaiva tathābhūta eva lakārādeśaḥ syāt(), ṛkārasya tu lakāro na syāt(); tayoḥ sthānyādeśabhāvena sūtro'nupādānāt(). tataśca klṛptaḥ, klṛptavānityādi na sidhyediti yaścodayet(), taṃ pratyāha--"ra iti sāmānyamupādīyate" iti. varṇatvāvarṇatvakṛtaṃ bhedamutsṛjya yat? sāmānya varṇātmikāyāmavarṇātmikāyāṃ ca rephavyaktau vatrtate yatastayorvarṇatvāvarṇatvādibhedabhinnayodrvayorapi ra ityabhidhānapratyayāvabhinnau bhavatastadupādīyate, na tu varṇātmakaḥ--evaṃ viśeṣaḥ. "tena" iti. sāmānyopādānena dvayorapi grahaṇaṃ bhavatīti. tasya sāmānyasya dvayorapi bhāvāt? "la ityapi sāmānyameva" iti. upadīyata ityapekṣate. atrāpi tena yaścakevalo lakāro yaśca lṛkārasthaḥ, tayodrvayorapi grahaṇamityetadvācyam()? pūrvānusāreṇa gamyamānārthatvānnoktam(). "tato'yam()" ityādi. yata evaṃ dvayorapi rephayolakārayośca grahaṇam(), tasmāt? kevalasya rephasya kevalo lakāra ādeśo vidhīyate. āntaratamyādṛkārasyāpi lṛkāraḥ. nanu ca satyapi dvayorapi grahaṇe ṛkārasya sthāna ṛkāro vidhīyata ityetanna labhyeta, na hi ṛkārastho repha ṛkāro bhavati, kiṃ tarhi? tadavayavaḥ; tatra dvayorapi grahaṇe sati ṛkārasthasyāpi rephasya lṛkārastho lakārasta tsadṛśa evāntaratanyādbhavatītyeṣo'rtho labhyate, na tu ṛkārasyāpi sthāne lṛkāro bhavatītyeṣo'rtho'pi? ityetasya codyasya nirākaraṇārthaṃ "ekadeśavikārahadvāreṇa" ityuktam. ekadeśa ṛkārasyāvayavo rephastasya vikāra lṛkārāvayavo lakāraḥ. atha vā--ekadeśa lṛkārasyāvayavo lakāraḥ, sa eva vikāraḥ. ṛkārasya rephasyaikadeśavikāraḥ. dvāram()--mukham(), upāya iti yāvat(). tena ṛkārasya sthāna lṛkārādeśo vidhīyate. yadi ṛkāralṛkārasthayo rephalakārayorṛkāralṛkārābhyāṃ pṛthagbhāvaḥ sambhavati. tasmānnāntarīyakatvādekadeśavikāradvāreṇa samastasyaiva ṛkārasya samasta eva lṛkārādeśo vidhīyate. asyaivārthasya draḍhīkaraṇāyāha--"evaṃ ca" ityādi. yata evamekadeśavikādvāreṇa ṛkārasya sthāne lṛkāro vidhīyate, evañca "luṭi ca klṛpaḥ" ityevamādīnāṃ grahaṇam(). tadevaṃ codyaṃ pariharatā yaduktam()--"nuṅ()vidhilādeśavināmeṣvṛkāraḥ ["ṛkāre"--kāśikā, padamañjarī ca] pratividhātavyaḥ" [vidhātavyam()--kāśikā, padamañjarī ca] (vā.1) iti, tatrāvasare prāpte lādeśe prativihitam(). "kalptā, kalptārau, kalptāraḥ" iti. tṛc(), atha vā luṭ(). "ciklṛpsati" iti. san(), "halantācca" 1.2.10 iti kitvādguṇābhāvaḥ. "klṛptaḥ, klṛptavān()" iti. ktaktavat().
"kṛpā" iti. etatkathaṃ sidhyati? yāvatā'trāpi latvena bhavitavyam()? ityata āha--"kṛpetyetat()" ityādi. etena "krapa kṛpāyāṃ gatau" (dhā.pā.771) ityasmāt? "ṣidbhidādibhyo॥'ṅ()" (3.3.104) ityaṅi tatsanniyogena ca samprasāraṇe kṛte kṛpetyetadbhavatīti darśayan? kṛpetyasya rūpasya lākṣaṇikatvaṃ darśayati. yadyevam(), tataḥ kimatyatra latvaṃ na bhavati? ityāha--"tasya hi" ityādi. yatasatasya kṛtasamprasāraṇasya krapeḥ kṛpetyetadrūpaṃ bhavati, tasmāllākṣaṇikatvam(). ato lakṣaṇapratipadoktaparibhāṣayaiva (vyā.pa.3) na gṛhrate iti bhavati laprasaṅgaḥ.
kṛpaṇa, kṛpīṭa, karpūrādiṣu hraupadeśikameva kṛpetyesadrūpam(), na lākṣaṇikam(). tathā hi "rañje kvun()" ["rajaḥ kyun()" iti da.u.pāṭhaḥ "rajeḥ, rañjeḥ" iti pāṭhāntare] (da.u.5.24) iti yaḥ kvun? vihitaḥ, tasmin? bahulavacanāt? kṛpereva vihite kṛpaṇa iti bhavati; "kṛ()tṛ()kṛpibhyaḥ kīṭan()" ["kṛ()tṛ()kṛpikampibhyaḥ kīṭan()" iti da.u.pāṭhaḥ "kapikampibhyaḥ" iti pāṭhāntaram()] (da.u.5.3) iti kṛpereta koṭani vihite kṛpīṭa iti bhavata; "kharjipiñjādibhya ūrolacau" (da.u.10.10) ityurapratyaye kṛte karpūra iti bhavatītyāha--"kṛpaṇakṛpīṭa" ityādi. evaṃ manyate--bahulavacanāt? krapereva kyun? [kvun? prāṃu.pāṭhaḥ] bhavati, tatra cāsya samprasāraṇaṃ kṛtam(), "kṛ-tṛkṛpibhyaḥ kīṭan()" (da.u.5.3) ityatrāpi kṛpigrahaṇamapanīya klṛpigrahaṇaṃ kariṣyate, samprasāraṇaṃ tu bahulavacanādeva bhaviṣyati; "kharjipiñjādibhya ūrolacau" ityatrāpi ādigrahaṇe kṛpireva grahīṣyate, samprasāraṇaṃ ca pūrvavadeva bhaviṣyatīti. yadyapi kṛpaṇakṛpāṇetyevamādīni rūpāṇi syuḥ, tadāsya doṣa iti darśayitumāha--"jaṇādayo bahulamiti vā" ityādi.
atyantabhinnarūpayorabhinnasvabhāvatvamasambhāvayan? pṛcchati--"kimidam()" ityādi. "samānaviṣayatvam()" iti. abhinnaviṣayatvamekaśabdenātra vivakṣitam(), na tvabhinnasvabhāvatvamiti darśayati. kimarthaṃ punaḥ kṛpimuddiśya lādeśo vidhīyate, na kṛpirevoddiśyeta? gu sthāne latvamātraṃ katrtavyam(), taccāvaśyamukatrtavyamupalkārīyatītyevamartham(). tathā ca--"ṛdupadhāccaklṛpi cṛteḥ 3.1.110 ityatra klṛpipratiṣedho na katrtavyo jāyate. tenaivaṃ śakyam()--iha hracoklṛpaditi ṛkāralṛkārayoḥ savarṇasaṃjñādidhānādṛkārasya vidhīyamānamurattvaṃ lṛkārasyāpi syāt(). tathā ca lṛkārasyāpa ṛvarṇaḥ prasajyate; ṛkārāntaṃ tūpadiśya latve vidhīyamāne tasyāpi lṛkārasya latvaṃ siddhaṃ bhavati॥
Bālamanoramā1:
taṅi prathamapuruṣaikavacanasya ṭerettve śapi laghūpadhaguṇe raparatve karpate Sū #189
See More
taṅi prathamapuruṣaikavacanasya ṭerettve śapi laghūpadhaguṇe raparatve karpate iti sthite-
- kṛpo ro laḥ. `kṛpa' iti luptavibhaktikam. ṣaṣṭha\ufffdekavacane uditi ṛkarāsya rūpam.
avayavaṣaṣṭhī. kṛpa uriti sthite ādguṇe kṛporiti bhavati. `ra' iti ṣaṣṭha\ufffdntam.
kṛpor raḥ iti sthite `ro rī'ti rephalope `kṛpo raḥ' iti bhavati. `la' iti prathamāntam.
akāra uccāraṇārthaḥ. tadāha— kṛpa uḥ [raḥ la] iti ccheda iti. etacca ṛlṛksūtrabhāṣye
sthitam. nanu kṛpetyatra kā vibhaktirluptetyata āha– luptaṣaṣṭhīkamiti. pakārādakāra
uccāraṇārthaḥ. kṛpdhātoriti labhyate. taccāvartate iti. kṛpa raḥ laḥ iti padatrayamāvartata
ityarthaḥ. tathā ca vākyadvayaṃ saṃpadyate– `kṛpa raḥ laḥ' ityekaṃ vākyam. tadāha– kṛpo
yo rephastasya laḥ syāditi. tathā ca `kalpate' iti bhavati. `kṛpa uḥ raḥ laḥ' iti dvitīyaṃ
vākyam. tatra kṛpetvayavaṣaṣṭha\ufffdntam urityatrānveti.
urityavayavaṣaṣṭha\ufffdntaṃ rephe anveti. tathāca kṛpdhātoravayavo ya ṛkārastasya yo
rephastasya lakāraḥ syāditi labhyate. tatra ṛkārādavayavatvaṃ rephasya na saṃbhavatīti repaśabdo
rephasadṛśe ṛkārāṃśe lākṣaṇikaḥ. la ityapi lakārasadṛśe lṛkārāṃśe lākṣaṇikaḥ. tadāha–
kṛperṛkārasyāvayava ityāda#inā. evaṃ ca liṭi cakṛp e itisthite kittvādguṇā'bāve
ṛkāraikadeśasya rephasadṛśasya lakārasadṛśe sati `caklṛpe' iti rūpam. `kṛpaḥ raḥ laḥ' iti
cchedamabhyupagamya kṛpadhāto rephasya lakāra iti vyākhyāne tu `caklṛpe' iti na sidhyet.
tadarthamāvṛttirāśritetyabhipretyāha– kalpate caklṛpe iti. ūdittvādiḍvikalpaṃ
matvā āha– caklṛpiṣe caklṛpse iti. syandivaditi. caklṛpāthe caklṛpidhve–
caklṛbdhve. caklṛpe caklṛpivahe, caklṛpimahe- caklṛpmahe.
Bālamanoramā2:
kṛpo ro laḥ 189, 8.2.18 taṅi prathamapuruṣaikavacanasya ṭerettve śapi laghūpadha
See More
kṛpo ro laḥ 189, 8.2.18 taṅi prathamapuruṣaikavacanasya ṭerettve śapi laghūpadhaguṇe raparatve karpate iti sthite-- kṛpo ro laḥ. "kṛpa" iti luptavibhaktikam. ṣaṣṭha()ekavacane uditi ṛkarāsya rūpam. avayavaṣaṣṭhī. kṛpa uriti sthite ādguṇe kṛporiti bhavati. "ra" iti ṣaṣṭha()ntam. kṛpor raḥ iti sthite "ro rī"ti rephalope "kṛpo raḥ" iti bhavati. "la" iti prathamāntam. akāra uccāraṇārthaḥ. tadāha--- kṛpa uḥ [raḥ la] iti ccheda iti. etacca ṛlṛksūtrabhāṣye sthitam. nanu kṛpetyatra kā vibhaktirluptetyata āha-- luptaṣaṣṭhīkamiti. pakārādakāra uccāraṇārthaḥ. kṛpdhātoriti labhyate. taccāvartate iti. kṛpa raḥ laḥ iti padatrayamāvartata ityarthaḥ. tathā ca vākyadvayaṃ saṃpadyate-- "kṛpa raḥ laḥ" ityekaṃ vākyam. tadāha-- kṛpo yo rephastasya laḥ syāditi. tathā ca "kalpate" iti bhavati. "kṛpa uḥ raḥ laḥ" iti dvitīyaṃ vākyam. tatra kṛpetvayavaṣaṣṭha()ntam urityatrānveti. urityavayavaṣaṣṭha()ntaṃ rephe anveti. tathāca kṛpdhātoravayavo ya ṛkārastasya yo rephastasya lakāraḥ syāditi labhyate. tatra ṛkārādavayavatvaṃ rephasya na saṃbhavatīti repaśabdo rephasadṛśe ṛkārāṃśe lākṣaṇikaḥ. la ityapi lakārasadṛśe lṛkārāṃśe lākṣaṇikaḥ. tadāha--kṛperṛkārasyāvayava ityāda#inā. evaṃ ca liṭi cakṛp e itisthite kittvādguṇā'bāve ṛkāraikadeśasya rephasadṛśasya lakārasadṛśe sati "caklṛpe" iti rūpam. "kṛpaḥ raḥ laḥ" iti cchedamabhyupagamya kṛpadhāto rephasya lakāra iti vyākhyāne tu "caklṛpe" iti na sidhyet. tadarthamāvṛttirāśritetyabhipretyāha-- kalpate caklṛpe iti. ūdittvādiḍvikalpaṃ matvā āha-- caklṛpiṣe caklṛpse iti. syandivaditi. caklṛpāthe caklṛpidhve--caklṛbdhve. caklṛpe caklṛpivahe, caklṛpimahe- caklṛpmahe.
Tattvabodhinī1:
`kṛpo ro laḥ' ityarvācīnapāṭhastu nādartavya iti dhvanayati-
- kṛperṛkāras Sū #162
See More
`kṛpo ro laḥ' ityarvācīnapāṭhastu nādartavya iti dhvanayati-
- kṛperṛkārasyetyādinā. varṇaikadeśasya varṇagrahaṇena grahaṇādāha–rephasadṛśa iti. evaṃ
cātra kṛpetyasyāvṛttiravaśyaṃ svīkartavyā. tathā ca `luṭi ca klṛpaḥ'
ityādisautranirdeśo'pyupapadyata iti bhāvaḥ.
Tattvabodhinī2:
kṛpo ro laḥ 162, 8.2.18 "kṛpo ro laḥ" ityarvācīnapāṭhastu nādartavya i
See More
kṛpo ro laḥ 162, 8.2.18 "kṛpo ro laḥ" ityarvācīnapāṭhastu nādartavya iti dhvanayati-- kṛperṛkārasyetyādinā. varṇaikadeśasya varṇagrahaṇena grahaṇādāha--rephasadṛśa iti. evaṃ cātra kṛpetyasyāvṛttiravaśyaṃ svīkartavyā. tathā ca "luṭi ca klṛpaḥ" ityādisautranirdeśo'pyupapadyata iti bhāvaḥ.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents