Kāśikāvṛttī1:
dvandvam iti dviśabdasya dvirvacanam, pūrva padasyāmbhāvaḥ, attvaṃ ca
uttarapada
See More
dvandvam iti dviśabdasya dvirvacanam, pūrva padasyāmbhāvaḥ, attvaṃ ca
uttarapadasya nipātyate rahasya maryādāvacana vyutkramaṇa yajñapātraprayoga abhivyakti
ityeteṣu artheṣu. tatra rahasyaṃ dvandvaśabdavācyam, itare viṣayabhūtāḥ. dvandvaṃ
mantrayate. maryādāvacane maryādā sthītyanatikramaḥ. ācaturaṃ hīme paśavo dvandvaṃ
mithunīyanti. mātā putreṇa mithunaṃ gacchati, pautreṇa, tatputreṇa api iti
maryādārthaḥ. vyutkramaṇe dvandvaṃ vyutkrāntāḥ. vyutkramaṇaṃ bhedaḥ,
pṛthagavasthānam. dvivargasambandhanena pṛthagavasthitā dvanvdvaṃ vyutkrāntā
ityucyante. yajñapātraprayoge dvandvaṃ nyañci yajñapātrāṇi prayunakti dhīraḥ.
abhivyaktau dvandvaṃ nāradaparvatau. dvandvaṃ saṅkarṣaṇavāsudevau. dvāvapyabhivyaktau
sāhacaryeṇa ityarthaḥ. anyatra api dvandvam ityetad dṛśyate, tadarthaṃ yogavibhāgaḥ
kartavyaḥ, dvandvaṃ yuddhaṃ vartate, dvandvāni sahate dhīraḥ, cārthe dvandvaḥ
2-2-29 iti.
Kāśikāvṛttī2:
dvandvaṃ rahasyamaryādāvacanavyutkramaṇayajñapātraprayogābhivyaktiṣu 8.1.15 dva
See More
dvandvaṃ rahasyamaryādāvacanavyutkramaṇayajñapātraprayogābhivyaktiṣu 8.1.15 dvandvam iti dviśabdasya dvirvacanam, pūrva padasyāmbhāvaḥ, attvaṃ ca uttarapadasya nipātyate rahasya maryādāvacana vyutkramaṇa yajñapātraprayoga abhivyakti ityeteṣu artheṣu. tatra rahasyaṃ dvandvaśabdavācyam, itare viṣayabhūtāḥ. dvandvaṃ mantrayate. maryādāvacane maryādā sthītyanatikramaḥ. ācaturaṃ hīme paśavo dvandvaṃ mithunīyanti. mātā putreṇa mithunaṃ gacchati, pautreṇa, tatputreṇa api iti maryādārthaḥ. vyutkramaṇe dvandvaṃ vyutkrāntāḥ. vyutkramaṇaṃ bhedaḥ, pṛthagavasthānam. dvivargasambandhanena pṛthagavasthitā dvanvdvaṃ vyutkrāntā ityucyante. yajñapātraprayoge dvandvaṃ nyañci yajñapātrāṇi prayunakti dhīraḥ. abhivyaktau dvandvaṃ nāradaparvatau. dvandvaṃ saṅkarṣaṇavāsudevau. dvāvapyabhivyaktau sāhacaryeṇa ityarthaḥ. anyatra api dvandvam ityetad dṛśyate, tadarthaṃ yogavibhāgaḥ kartavyaḥ, dvandvaṃ yuddhaṃ vartate, dvandvāni sahate dhīraḥ, cārthe dvandvaḥ 2.2.29 iti.
Nyāsa2:
dvandvaṃ rahasyamaryādāvacanavyutkramaṇayajñapātraprayogāmivyaktiṣu. , 8.1.15 &q
See More
dvandvaṃ rahasyamaryādāvacanavyutkramaṇayajñapātraprayogāmivyaktiṣu. , 8.1.15 "pūrvapadasyāmbhāvaḥ" ityādi. dvirvacane kṛte dvi+au iti sthite subluki kṛte'mbhāvo'tvañcobhayamapīkārasya kriyate, yathā kramaṃ samudāyāt? suḥ, "ato'm()" 7.1.24 iti kṛte'mi pūrvatvañca 6.1.103, anyathā hi dvandvasiti rūpaṃ ta sidhyet(). kiṃ punaredeṣu rahalyādidācyeṣu dvandvamiti nipātyate? uta viṣayabhūteṣvityata āha--"tatra" ityādi. rahaḥ=guptiḥ, tatra sādhu rahalyam(), "tatra sādhuḥ" 4.4.98 iti "prāgdhitādyatta" 4.4.75. atha vā--rahasi bhavamiti digāditvādyat? 4.3.54. "maryādādacane" iti. maryādaḥ=sthityanatiktamaḥ, tasyā vacanaṃ maryādāvacanam(). vacanagrahaṇam()--śabdopāttāyāṃ maryādāyāṃ yathā syāt(), arthaprakaraṇādinā gamyamānāyāṃ mā bhūt(). "ācaturam()" iti. "āṅ? maryādābhividhyoḥ" 2.1.12 ityavyayībhāvaḥ; "avyayībhāve śaratprabhṛtibhyaḥ" 5.4.107 samāsāntaṣṭac(). udāharaṇe bharyādārthamabhivyaktīkatrtamāha--"mātā putreṇa" ityādi. mātā hi mithutāya caturaḥ santānajān? prāpnoti, na tu tato'dhikān? putrapautrapayautratatputrān(). "maryādārthaḥ" iti. maryādevartho maryādārthaḥ. "prayunakti" iti. upakalpayatītyarthaḥ. "dvandvāni" iti. śītoṣṇādīni sukhaduḥkhahetūnityarthaḥ. [sukhaduḥkhahetūnītyarthaḥ--prāṃu.pāṭhaḥ] yadi yogavibhāgaḥ kriyate, rahasyādigrahaṇamanarthakam()? nānarthakam(); prapañcārthatvāt(). dvandvamityasya vā yogavibhāgasyāsarvaviṣayajñāpanārthatvāt()॥
Bālamanoramā1:
dvandvaṃ rahasya. pūrvapadasyeti. dvau dvāviti dvitve
karmadhārayattvātsubluki Sū #917
See More
dvandvaṃ rahasya. pūrvapadasyeti. dvau dvāviti dvitve
karmadhārayattvātsubluki samudāyātpunaḥ supi pūrvapadāvayavasya ikārasya `a'miti
makārāntādeśa ityarthaḥ. atvamiti. uttarapadasya akāro'ntādeśa ityarthaḥ. na ca
tyadādyatvamuttarapadāntasya siddhamiti vācyaṃ, saṃjñātvāttadaprāpterityāhuḥ.
napuṃsakatvaṃ ceti. cakāro'nuktasamuccaye. kṛttadvitvasya napuṃsakatvaṃ
dvivacanā'bhāvaścetyarthaḥ. ācaturaṃ hīti. āṅabhividhau. `āṅbharyāde'tyavyayībhāvaḥ.
śaratprabhṛtitvāṭṭac. caturthāntamiti phalito'rthaḥ. paśavaḥ svaprabhṛti caturthaparyantaṃ
dvandvaṃ mithunīyantītyanvayaḥ. mithanaśabdena maithunaṃ vivakṣitam. mithunasya karma
maithunam. tadicchatītyarthe `supa ātmanaḥ' iti kyac. phalitamarthamāha–mithuna gacchatīti.
mithunatvaṃ prāpnotītyarthaḥ. mithunāyante iti kyaṅpāṭhastu prāmādikaḥ
maryādīkṛtyeti. svaprabhṛti caturo'bhivyāpyetyarthaḥ. atyantasahacaritatvena
lokavijñānamabhivyaktiriti bhāṣyāllabhyate. tadāha–sahacaryeṇetyartha iti. atra
`dvandvaṃ nyañcī'tyatra vīpsāyāṃ dvitvam, anyatra svārthe iti bodhyam.
anyatrāpīti. `dvandva#āni sahate' ityādāvityarthaḥ. śītamuṣṇaṃ ca ekaṃ dvandvam.
sukhaṃ duḥkhaṃ cāparam. kṣuttṛṣṇācānyat. iha svārthe dvandvaḥ. ambhāvādi
pūrvavat. `cārthe dvandvaḥ' iti nipātanādanyatrāpīti siddham.
dviruktaprakaraṇam.\r\niti
śrīmatsantatasantanyamānaśyenakūrmaṣoḍaśārarathacakrākārādibahuguṇavirājamānaprauḍhāparimitamahādhvarasya
`śrīśāhajī tukvojī bhosala' colamahīmihendrāmātyadhurandharasya śrīmata
ānandarāyavidvatsārvabhaumasyādhvaryaṇā pañcapuruṣīpoṣyeṇa, bālya eva
taddayānirvartitatā'parimitāgnivijṛmbhitavājapeyasarvapṛṣṭhāptoryāmapramukhamakhasantarpitaśatamakhapramukhabarhirmukhena,
padavākyapramāṇapārāvārapārīṇāgrajanmavi\ufffdo\ufffdāvājapeyayājito
labdhavidyāvaiśadyena,
adhvaramīmāṃsākutūhalavṛttinirmāṇaprakaṭitasarvatantrasvātantryeṇa,
baudhāyanāpastambasatyāṣāḍhabhāvadvājakātyāyanā\ufffdālāyanadrāhrāyaṇādikalpasūtratadbhāṣyapārīṇamahādevavavājapeyayājisutena,
annupūrṇāmbāgarbhajātena, vāsudevadīkṣitaviduṣā viracitāyāṃ
siddhāntakaumudīvyākhyāyāṃ bālamanoramāyāṃ
pūrvārdham.
ekaśeṣaprakaraṇam*\r\nathaikaśeṣo nirūpyate. tadevaṃ dvandve nirūpite
tadapavādamekaśeṣaprakaraṇamārabhate–athaikaśeṣa iti. `nirūpyate' iti śeṣaḥ. tatraikaśeṣasūtrāṇi
vyācikhyāsuḥ pūrvaṃ vyākhyātamapi sūtraṃ sandarbhaśuddhaye āha–sarūpāṇāmiti.
tadudāharaṇamapi smārayati–rāmau rāmā iti.
sūtreṇārtha bhede'pi śabdaikarūpye ekaśeṣa uktaḥ, ekārthakatve virūpāṇāmapyekaśeṣo
vaktavya ityarthaḥ. vakradaṇḍaśceti. atra śabdavairūpye'pyarthaikyādanyataraḥ śiṣyata
iti bhāvaḥ.
Bālamanoramā2:
dvandvaṃ rahasyamaryādāvacanavyukramaṇayajñapātraprayogābhivyaktiṣu 917, 8.1.15
See More
dvandvaṃ rahasyamaryādāvacanavyukramaṇayajñapātraprayogābhivyaktiṣu 917, 8.1.15 dvandvaṃ rahasya. pūrvapadasyeti. dvau dvāviti dvitve karmadhārayattvātsubluki samudāyātpunaḥ supi pūrvapadāvayavasya ikārasya "a"miti makārāntādeśa ityarthaḥ. atvamiti. uttarapadasya akāro'ntādeśa ityarthaḥ. na ca tyadādyatvamuttarapadāntasya siddhamiti vācyaṃ, saṃjñātvāttadaprāpterityāhuḥ. napuṃsakatvaṃ ceti. cakāro'nuktasamuccaye. kṛttadvitvasya napuṃsakatvaṃ dvivacanā'bhāvaścetyarthaḥ. ācaturaṃ hīti. āṅabhividhau. "āṅbharyāde"tyavyayībhāvaḥ. śaratprabhṛtitvāṭṭac. caturthāntamiti phalito'rthaḥ. paśavaḥ svaprabhṛti caturthaparyantaṃ dvandvaṃ mithunīyantītyanvayaḥ. mithanaśabdena maithunaṃ vivakṣitam. mithunasya karma maithunam. tadicchatītyarthe "supa ātmanaḥ" iti kyac. phalitamarthamāha--mithuna gacchatīti. mithunatvaṃ prāpnotītyarthaḥ. mithunāyante iti kyaṅpāṭhastu prāmādikaḥ maryādīkṛtyeti. svaprabhṛti caturo'bhivyāpyetyarthaḥ. atyantasahacaritatvena lokavijñānamabhivyaktiriti bhāṣyāllabhyate. tadāha--sahacaryeṇetyartha iti. atra "dvandvaṃ nyañcī"tyatra vīpsāyāṃ dvitvam, anyatra svārthe iti bodhyam. anyatrāpīti. "dvandva#āni sahate" ityādāvityarthaḥ. śītamuṣṇaṃ ca ekaṃ dvandvam. sukhaṃ duḥkhaṃ cāparam. kṣuttṛṣṇācānyat. iha svārthe dvandvaḥ. ambhāvādi pūrvavat. "cārthe dvandvaḥ" iti nipātanādanyatrāpīti siddham.**** iti dviruktaprakaraṇam.****iti śrīmatsantatasantanyamānaśyenakūrmaṣoḍaśārarathacakrākārādibahuguṇavirājamānaprauḍhāparimitamahādhvarasya "śrīśāhajī tukvojī bhosala" colamahīmihendrāmātyadhurandharasya śrīmata ānandarāyavidvatsārvabhaumasyādhvaryaṇā pañcapuruṣīpoṣyeṇa, bālya eva taddayānirvartitatā'parimitāgnivijṛmbhitavājapeyasarvapṛṣṭhāptoryāmapramukhamakhasantarpitaśatamakhapramukhabarhirmukhena, padavākyapramāṇapārāvārapārīṇāgrajanmavi()o()āvājapeyayājito labdhavidyāvaiśadyena, adhvaramīmāṃsākutūhalavṛttinirmāṇaprakaṭitasarvatantrasvātantryeṇa, baudhāyanāpastambasatyāṣāḍhabhāvadvājakātyāyanā()ālāyanadrāhrāyaṇādikalpasūtratadbhāṣyapārīṇamahādevavavājapeyayājisutena, annupūrṇāmbāgarbhajātena, vāsudevadīkṣitaviduṣā viracitāyāṃ siddhāntakaumudīvyākhyāyāṃ bālamanoramāyāṃ pūrvārdham.****************************atha ekaśeṣaprakaraṇam*****athaikaśeṣo nirūpyate. tadevaṃ dvandve nirūpite tadapavādamekaśeṣaprakaraṇamārabhate--athaikaśeṣa iti. "nirūpyate" iti śeṣaḥ. tatraikaśeṣasūtrāṇi vyācikhyāsuḥ pūrvaṃ vyākhyātamapi sūtraṃ sandarbhaśuddhaye āha--sarūpāṇāmiti. tadudāharaṇamapi smārayati--rāmau rāmā iti. virupāṇāmiti. "sarūpāṇā"mityanena sūtreṇārtha bhede'pi śabdaikarūpye ekaśeṣa uktaḥ, ekārthakatve virūpāṇāmapyekaśeṣo vaktavya ityarthaḥ. vakradaṇḍaśceti. atra śabdavairūpye'pyarthaikyādanyataraḥ śiṣyata iti bhāvaḥ.
Tattvabodhinī1:
pūrvapadasyeti. dvi au dviau iti sthite karmadhārayavadbhāvātsubluki kṛte
pūrva Sū #794
See More
pūrvapadasyeti. dvi au dviau iti sthite karmadhārayavadbhāvātsubluki kṛte
pūrvapadāvayavasyekārasyetyarthaḥ. atvamuttarapadasyeti.
uttarapadāvayavasyekārasyetyarthaḥ. napuṃsakatvaṃ ceti. cakārādekavadbhāva ityapi bodhyam.
tena `ato''mityamādeśe dvandvamiti sidhyati. rahasyaṃ dvandvaśabdavācyamiti.
dvābhyāṃ nirvṛtte rahasye yogarūḍhirevetyarthaḥ. dvandvaṃ mantrayate iti. dvau
dvau bhūtvā mantrayete ityarthaḥ. evaṃ hi tadrahasyaṃ bhavati. ācaturamiti.
`āṅbhāryādābhividhyo'rityavyayībhāvaḥ. `avyayībhāve śaratprabhṛtibhyaḥ'iti ṭac.
catuḥśabdo'tra caturṇā pūraṇe draṣṭavyaḥ. ā caturthādityarthaḥ. dvandvaṃ
yajñapātrāṇīti. `sphyaśca kapālāni ce'tyādīni pātrāṇi dvandvaṃ prayunakti.
āsādayatītyarthaḥ. abhivyaktau sāhacaryeṇetyartha iti. atra `dvandva'mityatra
svārthe dvirvacanam. ekavadbhāvādikaṃ tu pūrvavat. anyatrāpīti. `dvandaṃva yuddhaṃ
pravartate'. iha vīpsāyāṃ dvirvacanam. dvayodrvayoryuddhamityarthaḥ.
`dvandvāni sahate'. `śītamuṣṇamekaṃ dvandvaṃ, sukhaduḥkhe cāparaṃ, kṣuttṛṣṇe
cāparam'. iha svārthe dvirvacanamekadavadbhāvādi pūrvavat. bahutvaṃ
tvekaśeṣavaśāt.
tatra pūrvārdha tena tuṣyata śaṅkaraḥ॥1॥\r\niti
śrīparamahaṃsaparivrājakācāryavāmanendrasvāmicaraṇāravindasevakajñānendrasarasvatīkṛtau
siddhāntakaumudīvyākhyāyāṃ tattvabodhinyākhyāyāṃ
pūrvādrdham.\t
iti.
vyutpattyā sautrasya rūpaśabdasyā'rthaparayāpi vyākhyānātsūtrāraireva labdhuṃ
śakyata iti prāgeva vyākhyātam.
Tattvabodhinī2:
dvandvaṃ rahasyamaryādāvacanavyukramaṇayajñapātraprayogābhivyaktiṣu 794, 8.1.15
See More
dvandvaṃ rahasyamaryādāvacanavyukramaṇayajñapātraprayogābhivyaktiṣu 794, 8.1.15 pūrvapadasyeti. dvi au dviau iti sthite karmadhārayavadbhāvātsubluki kṛte pūrvapadāvayavasyekārasyetyarthaḥ. atvamuttarapadasyeti. uttarapadāvayavasyekārasyetyarthaḥ. napuṃsakatvaṃ ceti. cakārādekavadbhāva ityapi bodhyam. tena "ato'"mityamādeśe dvandvamiti sidhyati. rahasyaṃ dvandvaśabdavācyamiti. dvābhyāṃ nirvṛtte rahasye yogarūḍhirevetyarthaḥ. dvandvaṃ mantrayate iti. dvau dvau bhūtvā mantrayete ityarthaḥ. evaṃ hi tadrahasyaṃ bhavati. ācaturamiti. "āṅbhāryādābhividhyo"rityavyayībhāvaḥ. "avyayībhāve śaratprabhṛtibhyaḥ"iti ṭac. catuḥśabdo'tra caturṇā pūraṇe draṣṭavyaḥ. ā caturthādityarthaḥ. dvandvaṃ yajñapātrāṇīti. "sphyaśca kapālāni ce"tyādīni pātrāṇi dvandvaṃ prayunakti. āsādayatītyarthaḥ. abhivyaktau sāhacaryeṇetyartha iti. atra "dvandva"mityatra svārthe dvirvacanam. ekavadbhāvādikaṃ tu pūrvavat. anyatrāpīti. "dvandaṃva yuddhaṃ pravartate". iha vīpsāyāṃ dvirvacanam. dvayodrvayoryuddhamityarthaḥ. "dvandvāni sahate". "śītamuṣṇamekaṃ dvandvaṃ, sukhaduḥkhe cāparaṃ, kṣuttṛṣṇe cāparam". iha svārthe dvirvacanamekadavadbhāvādi pūrvavat. bahutvaṃ tvekaśeṣavaśāt.siddhāntakaumudīvyākhyā vihitā tattvabodhinī.samāptaṃ tatra pūrvārdha tena tuṣyata śaṅkaraḥ॥1॥iti śrīparamahaṃsaparivrājakācāryavāmanendrasvāmicaraṇāravindasevakajñānendrasarasvatīkṛtau siddhāntakaumudīvyākhyāyāṃ tattvabodhinyākhyāyāṃ pūrvādrdham. dvandvāpavādatvenāha-athaikaśeṣa iti.virūpāṇāmapi samānārthānām. virūpāṇāmiti. rūpyate bodhyata iti vyutpattyā sautrasya rūpaśabdasyā'rthaparayāpi vyākhyānātsūtrāraireva labdhuṃ śakyata iti prāgeva vyākhyātam.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents