Kāśikāvṛttī1:
pugantasya aṅgasya laghūpadhasya ca sārvadhātukārdhadhātukayor guṇo bhavati. pug
See More
pugantasya aṅgasya laghūpadhasya ca sārvadhātukārdhadhātukayor guṇo bhavati. pugantasya
vlepayati. hrepayati. knopayati. laghūpadhasya bhedanam. chedanam. bhettā. chettā.
pratyayāderaṅgāvayavasya ca halorānantarye sati lag hūpadhaguṇo na vyāvartyate iti
jñāpitam etat knusanoḥ kitkaraṇena, trasigṛdhidhṛṣikṣipeḥ knuḥ 3-2-140,
halantāc ca 1-2-10 iti. saṃyoge gurusaṃjñāyāṃ guṇo bhettur na sidhyati.
vidhyapekṣaṃ laghośca asau kathaṃ kuṇḍir na duṣyati. dhātonumaḥ kathaṃ rañjeḥ
syandiśranthyor nipātanāt. anaṅlopaśidīrghatve vidhyapekṣe na sidhyataḥ.
abhyastasya yadāhāci laṅarthaṃ tatkṛtaṃ bhavet. knusanor yatkṛtaṃ kittvaṃ jñāpakaṃ
syāl laghor gaṇe. upadhā ca atra igeva gṛhyate, tato bhinatti iti guṇo na bhavati. apare
puki antaḥ pugantaḥ, laghvī upadhā laghūpadhā, pugantaśca laghūpadhā ca pugantalaghūypadham iti
sūtrārthaṃ varṇayanti.
Kāśikāvṛttī2:
pugantalaghūpadhasya ca 7.3.86 pugantasya aṅgasya laghūpadhasya ca sārvadhātukā
See More
pugantalaghūpadhasya ca 7.3.86 pugantasya aṅgasya laghūpadhasya ca sārvadhātukārdhadhātukayor guṇo bhavati. pugantasya vlepayati. hrepayati. knopayati. laghūpadhasya bhedanam. chedanam. bhettā. chettā. pratyayāderaṅgāvayavasya ca halorānantarye sati lag hūpadhaguṇo na vyāvartyate iti jñāpitam etat knusanoḥ kitkaraṇena, trasigṛdhidhṛṣikṣipeḥ knuḥ 3.2.140, halantāc ca 1.2.10 iti. saṃyoge gurusaṃjñāyāṃ guṇo bhettur na sidhyati. vidhyapekṣaṃ laghośca asau kathaṃ kuṇḍir na duṣyati. dhātonumaḥ kathaṃ rañjeḥ syandiśranthyor nipātanāt. anaṅlopaśidīrghatve vidhyapekṣe na sidhyataḥ. abhyastasya yadāhāci laṅarthaṃ tatkṛtaṃ bhavet. knusanor yatkṛtaṃ kittvaṃ jñāpakaṃ syāl laghor gaṇe. upadhā ca atra igeva gṛhyate, tato bhinatti iti guṇo na bhavati. apare puki antaḥ pugantaḥ, laghvī upadhā laghūpadhā, pugantaśca laghūpadhā ca pugantalaghūypadham iti sūtrārthaṃ varṇayanti.
Nyāsa2:
pugantalaghūpaghasya ca. , 7.3.86 pugantasyāṅgasya, laghūpadhasya cetyubhāvapi b
See More
pugantalaghūpaghasya ca. , 7.3.86 pugantasyāṅgasya, laghūpadhasya cetyubhāvapi bahuvrīhī--puganto yasya tat? tathoktam(), ladhvī upadhā yasya tallaghūpadham(). "bhettā, chettā" iti.
nanu ca pratyayāderhalo'ṅgāvayavasya cānantarye sati "saṃyoge guru" (1.4.11) iti gurusaṃjñayā laghusaṃjñāyāṃ vādhitāyāṃ guṇenātra na bhavitavyam()? ityata āha--"pratyayādeḥ" ityādi. "trasigṛdhidhṛṣikṣipeḥ knuḥ" 3.2.140, "halantācca" 1.2.10 iti knusanoḥ kitkaraṇasyaitadeva prayojanam()--gṛdhnuḥ, vibhatsatītyādau guṇo mā bhūditi. yadi pratyayāderhalo'ṅgāvayavasya cānaktarye sati laghūpadhaguṇo na syāt? tayoḥ kittvaṃ na kuryāt(), kṛtañca, tasmāt? knusano kittvaṃ kurvatā--pratyayāṅgāvayavayorhalorānantarye'pi laghūpadhaguṇo na vyāvarttyata iti jñāpitametat(). nanu ca sanaḥ kittvaṃ sisṛkṣatītyatrāmāgamo mā bhūdityevamarthaṃ syāt()? naitadasti; yadi hretat? prayojanamabhimataṃ syāt? tatraivaṃ pratiṣedhaṃ kuryāt()--sūjadṛśorjhalyamakitsanoriti. tasmāt sanaḥ kitkaraṇaṃ jñāpakameva yada laghūpadhalyānena guṇo vidhīyate. evaṃ sati "iko guṇavṛddhī" 1.1.3 ityasyā upasthāne sati yatra tatra sthitasyeko guṇaḥ prasajyeta, tataścehāpi prāpnoti--bhinattīti, bhavati hratara laghūpadhamaṅgam(). na ca śakyate vaktum()--"halo'nantarāḥ saṃyogaḥ" 1.1.7 iti saṃyogasaṃjñāyāṃ satyāṃ laghūpadhametanna bhavatīti guṇo na bhaviṣyatīti. yajjñāpitametadidādhīmeva--pratyayāderaṅgāvayavasaya ca halorānantarye sati laghupadhaguṇo na vyāvarttyata iti? ata āha--"upadhā cātra" ityādi. ikparibhāṣayā hratrakaḥ sanidhāpitatvādigevopadhā gṛhrate, tena bhinattītyatra guṇo na bhavati; na hratrāṅgasyegupadhā, kiṃ tarhi? akāraḥ.
"apare tu" ityādio. sūtrārtha varmayantī ta vakṣyamāṇena sambandhaḥ. puki antaḥ pugantaḥ--"saptamī" (2.1.40) iti yogavibhāgāt? samāsaḥ. antaśabdo'yamavayavavacanaḥ, puki parato'vayava ityarthaḥ. kasyāvayavaḥ? "aṅgasya" ityanuvṛtteḥ pugiti vacanāt()pugāgamavato'ṅgasya. na punaḥ puganta ikparibhāṣopaśtānādigeva veditavyaḥ. "ladhvī upadhā laghūpadhā" iti. viśeṣaṇasamāsaḥ. "pugantalaghūpadham()" iti. samāhāradvandvo'yam(). "sūtrārtham" iti. tūtrārthaikadeśe sūtrārthaśabdo vatrtate, na hretāvāneva sūtrārthaḥ, aparisamāptatvāt(). aparisamāptistu pugantasya tasyāśca laghūpadhāyā guṇo bhavatītyasya sūtrārthasyaikadeśasyānabhidhānāt(). "varṇayanti" iti. vyācakṣata iti. bhinattītyatra guṇo mā bhūdityevamartham(). na hratra sūtrārthe bhinattītyatra guṇaḥ prasajyeta. bahuvrīhau hrāśrīyamāṇe'ṅgasyānyapadārthasya yo nāma kaścidik? tasya yatra tatrāvasthitasya guṇaḥ prasajyeta. bahuvrīhau hayaśrīyamāṇo'ṅgasayānyapadārthasya yo nāma kaścidik? tasya yatra tatrāvasthitasya guṇaḥ prasajyeta. tatpureṣe tu nāyaṃ doṣaḥ, tatra hi laghūpadhegbhyāmaṅgaṃ viśiṣyate, atastasyā eva guṇo vidhīyate--aṅgasya yā lagha#ūpadhā ik? tasyā guṇo bhavatīti. bhinattītyatrayā'ṅgasya laghūpadhā nāsāvik(), yaścek? sa yadyapi laghurbhavati laghurbhavati na tvasyopadhā. tasmāt? tatpuruṣa āśrīyamāṇe neha guṇasya prasaṅgaḥ.
sārvadhātukārdhadhātukayorityeva--"aganicittvam(), agnicitakāmyati". pugantagrahaṇaṃ laghūpadhārtham()॥
Laghusiddhāntakaumudī1:
pugantasya laghūpadhasya cāṅgasyeko guṇaḥ sārvadhātukārdhadhātukayoḥ. dhātvāder Sū #453
See More
pugantasya laghūpadhasya cāṅgasyeko guṇaḥ sārvadhātukārdhadhātukayoḥ. dhātvāderiti
saḥ. sedhati. ṣatvam. siṣedha..
Laghusiddhāntakaumudī2:
pugantalaghūpadhasya ca 453, 7.3.86 pugantasya laghūpadhasya cāṅgasyeko guṇaḥ sā
See More
pugantalaghūpadhasya ca 453, 7.3.86 pugantasya laghūpadhasya cāṅgasyeko guṇaḥ sārvadhātukārdhadhātukayoḥ. dhātvāderiti saḥ. sedhati. ṣatvam. siṣedha॥
Bālamanoramā1:
tathā ca bhāvit– ā iti sthite–pugantalaghu. `miderguṇa' ityato guṇa ityanu Sū #38
See More
tathā ca bhāvit– ā iti sthite–pugantalaghu. `miderguṇa' ityato guṇa ityanuvartate.
aṅgasyetyadhikṛtamavayavaṣaṣṭha\ufffdntamāśrīyate. pugantalaghūpadhasyeti tadviśeṣaṇam.
puk anto yasya tat pugantaṃ. laghvī upadhā yasya tallaghūpadhaṃ. pugantaṃ ca laghūpadhaṃ ceti
samāhāradvandvāt ṣaṣṭhī. `iko guṇavṛddhī' iti paribhāṣayā `ika' ityupasthitaṃ
sthānaṣaṣṭha\ufffdntamāśrīyate. tadāha–pugantasyetyādinā. aṅgasyeka iti.
aṅgāvayavasyetyarthaḥ. dveṣṭi dveṣṭatyādyudāharaṇam.
nanvatrā'ṅgāvayavasyekastaduparitanahalā vyavadhānātsārvadhātukaparatvā'bhāvātkathamiha iko
guṇa ityata āha–yena neti. yena = sthānyuttaravarṇena paranimittasya , nā'vyavadhānaṃ =
vyavadhānamavarjanīyamiti yāvat, tena = varṇena vyavahite'pi paranimittaṃ kāryaṃ
bhavatītyarthaḥ. kuta ityata āha– vacanaprāmāṇyāditi. tathāvidhavarṇavyavadhāne'pi
kāryapravṛttau vacanārambhasyaiva pramāṇatvādityarthaḥ. laghūpadhasya hīko guṇo vidhiyate,
upadhātvaṃ cā'ntyādalaḥ pūrvasyaiva bhavati. tataśceka uparyantyasya varṇasyā'bhāve ika
upadhātvā'bhāvāllaghūpadhasyā'ṅgasya guṇavidhānaṃ nirviṣayameva syādatastadvyavadhānaṃ
soḍhavyamiti bhāvaḥ. nanu vyavahitasyāpīko guṇapravṛttyabhyupagame bhinatti
chinattītyādau ikārasyāpi guṇaḥ syādityata āha—teneti.
avarjanīyavyavadhanāsyaivāśrayamenetyarthaḥ. upadhātvasyaikameva varṇamuparitanamādāya
sambhavādanekavarṇavyavadhānaṃ nādartavyamiti bhāvaḥ. guṇe prāpta iti. bhavit - ā iti
sthite ḍābhāvasaṃpannasyā''kārasya sthānivattvena sārvadhātukatayā tasmin pare
bhavidityaṅgāvayavasyopadhābhūtasyekārasya guṇe prāpte satītyarthaḥ. na ca
bhūdhātorvihitaṃ sārvadhātukaṃ prati bhūdhāturevā'ṅgaṃ, na tu bhavit iti
vikaraṇaviśiṣṭamiti vācyam, aṅgasaṃjñāsūtre tadādigrahaṇena
vikaraṇaviśiṣṭasyā'pyaṅgatvāt.
Bālamanoramā2:
pugantalaghupadhasya ca 38, 7.3.86 tathā ca bhāvit-- ā iti sthite--pugantalaghu.
See More
pugantalaghupadhasya ca 38, 7.3.86 tathā ca bhāvit-- ā iti sthite--pugantalaghu. "miderguṇa" ityato guṇa ityanuvartate. aṅgasyetyadhikṛtamavayavaṣaṣṭha()ntamāśrīyate. pugantalaghūpadhasyeti tadviśeṣaṇam. puk anto yasya tat pugantaṃ. laghvī upadhā yasya tallaghūpadhaṃ. pugantaṃ ca laghūpadhaṃ ceti samāhāradvandvāt ṣaṣṭhī. "iko guṇavṛddhī" iti paribhāṣayā "ika" ityupasthitaṃ sthānaṣaṣṭha()ntamāśrīyate. tadāha--pugantasyetyādinā. aṅgasyeka iti. aṅgāvayavasyetyarthaḥ. dveṣṭi dveṣṭatyādyudāharaṇam. nanvatrā'ṅgāvayavasyekastaduparitanahalā vyavadhānātsārvadhātukaparatvā'bhāvātkathamiha iko guṇa ityata āha--yena neti. yena = sthānyuttaravarṇena paranimittasya , nā'vyavadhānaṃ = vyavadhānamavarjanīyamiti yāvat, tena = varṇena vyavahite'pi paranimittaṃ kāryaṃ bhavatītyarthaḥ. kuta ityata āha-- vacanaprāmāṇyāditi. tathāvidhavarṇavyavadhāne'pi kāryapravṛttau vacanārambhasyaiva pramāṇatvādityarthaḥ. laghūpadhasya hīko guṇo vidhiyate, upadhātvaṃ cā'ntyādalaḥ pūrvasyaiva bhavati. tataśceka uparyantyasya varṇasyā'bhāve ika upadhātvā'bhāvāllaghūpadhasyā'ṅgasya guṇavidhānaṃ nirviṣayameva syādatastadvyavadhānaṃ soḍhavyamiti bhāvaḥ. nanu vyavahitasyāpīko guṇapravṛttyabhyupagame bhinatti chinattītyādau ikārasyāpi guṇaḥ syādityata āha---teneti. avarjanīyavyavadhanāsyaivāśrayamenetyarthaḥ. upadhātvasyaikameva varṇamuparitanamādāya sambhavādanekavarṇavyavadhānaṃ nādartavyamiti bhāvaḥ. guṇe prāpta iti. bhavit - ā iti sthite ḍābhāvasaṃpannasyā''kārasya sthānivattvena sārvadhātukatayā tasmin pare bhavidityaṅgāvayavasyopadhābhūtasyekārasya guṇe prāpte satītyarthaḥ. na ca bhūdhātorvihitaṃ sārvadhātukaṃ prati bhūdhāturevā'ṅgaṃ, na tu bhavit iti vikaraṇaviśiṣṭamiti vācyam, aṅgasaṃjñāsūtre tadādigrahaṇena vikaraṇaviśiṣṭasyā'pyaṅgatvāt.
Tattvabodhinī1:
anekavyavahitasyeti. sārvadhātukādikamiko viśeṣaṇaṃ na tvaṅgasyeti
bhāvaḥ॥ Sū #30
Tattvabodhinī2:
pugantalaghūpadhasya ca 30, 7.3.86 anekavyavahitasyeti. sārvadhātukādikamiko viś
See More
pugantalaghūpadhasya ca 30, 7.3.86 anekavyavahitasyeti. sārvadhātukādikamiko viśeṣaṇaṃ na tvaṅgasyeti bhāvaḥ॥
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents