Kāśikāvṛttī1:
hanteḥ hakārasya kavargādeśo bhavati ñiti ṇiti pratyaye parataḥ nakāre ca. ghāta
See More
hanteḥ hakārasya kavargādeśo bhavati ñiti ṇiti pratyaye parataḥ nakāre ca. ghātayati. ghātakaḥ.
sābhughātī. ghātaṃghātam. ghāto vartate. nakāre ghnanti. ghnantu. aghnan. haḥ iti kim?
alo 'ntyasya mā bhūt. hanteḥ iti kim? prahāraḥ. prahārakaḥ. ñṇitpratyayo
hanter viśeṣaṇam, nakāro hakārasya, nakāre 'nantarasya hantihakārasya iti. taccānantarya
śrutikṛtaṃ sannipātakṛtam āśrīyate. sthānivadbhāvaśāstrakṛtaṃ tu yadanānantaryaṃ
tadavighātakam, vacanasāmarthyāt. yadyapi sarvaireva ñṇinnairhantihakāro viśiṣyate
tathāpi yena nāvyavadhānaṃ tena vyavahite 'pi vacanaprāmāṇyātiti ñṇiti dhātvavayavena
vyavahite 'pi sati bhavati. iha tu na bhavati, hananam icchati hananīyati, hananīyater ṇvul
hananīyakaḥ iti.
Kāśikāvṛttī2:
ho hanter ñṇinneṣu 7.3.54 hanteḥ hakārasya kavargādeśo bhavati ñiti ṇiti pratya
See More
ho hanter ñṇinneṣu 7.3.54 hanteḥ hakārasya kavargādeśo bhavati ñiti ṇiti pratyaye parataḥ nakāre ca. ghātayati. ghātakaḥ. sābhughātī. ghātaṃghātam. ghāto vartate. nakāre ghnanti. ghnantu. aghnan. haḥ iti kim? alo 'ntyasya mā bhūt. hanteḥ iti kim? prahāraḥ. prahārakaḥ. ñṇitpratyayo hanter viśeṣaṇam, nakāro hakārasya, nakāre 'nantarasya hantihakārasya iti. taccānantarya śrutikṛtaṃ sannipātakṛtam āśrīyate. sthānivadbhāvaśāstrakṛtaṃ tu yadanānantaryaṃ tadavighātakam, vacanasāmarthyāt. yadyapi sarvaireva ñṇinnairhantihakāro viśiṣyate tathāpi yena nāvyavadhānaṃ tena vyavahite 'pi vacanaprāmāṇyātiti ñṇiti dhātvavayavena vyavahite 'pi sati bhavati. iha tu na bhavati, hananam icchati hananīyati, hananīyater ṇvul hananīyakaḥ iti.
Nyāsa2:
ho hanterñṇinneṣu. , 7.3.54 "dhātayati" ityādyudāharaṇāni "hanast
See More
ho hanterñṇinneṣu. , 7.3.54 "dhātayati" ityādyudāharaṇāni "hanasto'ciṇṇaloḥ" 7.3.32 ityatra vyutpāditāni. "dhnanti" iti. laṭ(), jherantādeśaḥ, "gamahana" 6.4.98 ityādinopadhālopaḥ. "dhnantu" iti. loṭ(). "adhvan()" iti. laṅ(), "itaśca" 3.4.100 itīkāralopaḥ.
"prahāraḥ, prahārakaḥ" iti. haraterghañṇavulau.
iha ṇinnagrahaṇaṃ hantiviśeṣaṇaṃ vā syāt()--ñṇinnakāraparasya hanteryo hakāra iti, hakāraviśeṣaṇaṃvā--ñṇinnakāraparasaya hakārasyeti sa ceddhanteriti? tatra yadi pūrvakaḥ pakṣa āśrīyeta, dhnantyādau na syāt(), na hratra nakāraparo hantiḥ; avayavena samudāyasya paurvāparyānupapatteḥ, anyasya nakārasyābhāvāt(). athetaraḥ pakṣa āśrīyeta, na kvacit? syāt(), na hi hakārasya ñṇinnakāraparatā sambhavati. asambhavastu dhnantatyādāvakāralopasya pūrvavidhau sthānivadbhāve satyakāreṇa vyavadhānāt, ghātayatītyādāvapi hakārāt? pareṇa hantyavayavenānaśabdena vyavadhānāt(). atha vacanasāmathryādvyavadhāne'pi kṛtvaṃ syāt(), evamapi hananamicchatīti "supa ātmanaḥ kyaca" 3.1.8, "kyaci ca" 7.4.33 itīttvam(), kyajantāṇṇavul(), "ato lopaḥ" 6.4.48 ityakāralopo hananīyaka ityatrāpi syāditi yaścodayet(), taṃ prati pakṣāntaramāśrityāha--"ñṇitpratyayo'tra hanterviśeṣaṇam()" ityāda. na hi sarveṣāṃ ñṇinnakārāṇāṃ ha()nta prati viśeṣaṇatvamupapadyate, nāpi hakāraṃ prati. tasmādyathāsambhavaṃ kiñcideva kasyacidviśeṣaṇam(). ñṇitpratyayastu hanteḥ parataḥ upapadyate iti tasyāsau viśeṣaṇam()--ñṇiti pratyaye parato'nantarasya hanteriti. nakārastu hanterviśeṣaṇam̐ nopapadyate; pūrvoktāt? kāraṇāt(). ikārasya tūpapadyata iti tasyaiva viśeṣaṇam()--nakāre paratonantarasya hantihakārasyānantara iti. ayaṃ tu "tasminniti nirdiṣṭe pūrvasya" 1.1.65 iti nirdiṣṭagrahaṇasyānantaryārthatvāllabhyate. ānantaryāśrayaṇe tu--hantā, hantumityatrāpyatiprasaṅgo nirastaḥ. nanu cānantaryameva hakārasya ṇakāreṇa na sambhavati, akāralopasya sthānivadbhāve satyakāreṇa vyavadhānāt()? ityata āha--"tacca" ityādi. "sannipātakṛtam" iti. śrutikṛtamityarthaḥ. nanu cāśrite'pi sannipātakṛtānantarye sthānivadbhāvaśāstreṇa yat? kṛtamanānantaryaṃ tadvihanyādeva kutvam()? ityata āha--"sthānivadbhāvaśāstrakṛtaṃ tu" ityādi. kiṃ kāraṇamavidhātakam()? ityāha--"vacanasāmathryāt()" iti. yadi sthānivadbhāvaśāsatadrakṛtamanānantarya vyavadhāyakaṃ bādhakaṃ syānnakāravacanamanarthakaṃ syāt(); niravakāśatvāt(). tasmādvacanasāmathryānna vighātakam().
"yadyapi" ityādinā yau dvau pakṣāvupanyastau, tatra dvitīye pakṣe yo doṣastasya parīhāraḥ. tatra nakāreṇa hakāre viśeṣyamāṇe yo doṣaḥ sa pūrvameva parihmataḥ. samprati tu ñṇitpratyayena hakāre viseṣyamāṇe yo doṣastaṃ pariharati. yo'yaṃ hanteravayavo hakārāt? paro'kārādirnakārāntaḥ, tena sarvatra ñṇitpratyayasya vyavadhānam(). ananīyaśabdena tu cyavadhānaṃ sambhavati, na sambhavati ca tatra "yena nāvyavadhānaṃ tena vyavahite'ti vacanaprāmāṇyāt()" (vyā.pa.46) iti ghātayatītyādau kutvaṃ bhavati. yena tvananīyaśabdena vyavadhānaṃ na sambhavati, sambhavati ca tena vyavadhāne hananīyaka ityatra na bhaviṣyati. ādye tu pakṣe yo doṣa uktaḥ, sa tasyānabhyupagamādevānavasaraḥ. hanteḥ śtipā nirdeśo dhātunirdeśārtha eva, na yaṅlugnivṛttyarthaḥ. tatra hi "abhyāsācca" 7.3.55 iti bhavitavyameva kutvena॥
Laghusiddhāntakaumudī1:
ñiti ṇiti pratyaye nakāre ca pare hanterhakārasya kutvam. vṛtraghnaḥ ityādi.
ev Sū #289
See More
ñiti ṇiti pratyaye nakāre ca pare hanterhakārasya kutvam. vṛtraghnaḥ ityādi.
evaṃ śārṅgin, yaśasvin, aryaman, pūṣan..
Laghusiddhāntakaumudī2:
ho hanterñṇinneṣu 289, 7.3.54 ñiti ṇiti pratyaye nakāre ca pare hanterhakārasya
See More
ho hanterñṇinneṣu 289, 7.3.54 ñiti ṇiti pratyaye nakāre ca pare hanterhakārasya kutvam. vṛtraghnaḥ ityādi. evaṃ śārṅgin, yaśasvin, aryaman, pūṣan॥
Bālamanoramā1:
ho hanteḥ. `haḥ' iti sthānaṣaṣṭhī, `hante'rityavayavaṣaṣṭhī. ñ ca ṇ ca
See More
ho hanteḥ. `haḥ' iti sthānaṣaṣṭhī, `hante'rityavayavaṣaṣṭhī. ñ ca ṇ ca ñṇau. tau itau
yayostau ñṇitau. icchabdaḥ pratyekaṃ sambadhyate. ñṇitau ca naśca ñṇinnāḥ, teṣviti
vigrahaḥ. aṅgādhikārātpratyayatvaṃ ñṇitorlabhyate. `cajoḥ ku ghiṇyato'rityataḥ
kugrahaṇamanuvartate. tadāha–ñitītyādinā. `hante'riti śtipā nirdeśaḥ.
handhātorityarthaḥ. prakṛte hakārasya nakāraparatvātkutvam. tatra ghoṣavato nādavato
mahāprāṇasya saṃvṛtakaṇṭhasya hasya tādṛśo vargacaturtho ghakāraḥ. vṛtraghnaḥ vṛtraghnā
ityādi siddham.
Bālamanoramā2:
ho hanterñṇinneṣu , 7.3.54 ho hanteḥ. "haḥ" iti sthānaṣaṣṭhī, "ha
See More
ho hanterñṇinneṣu , 7.3.54 ho hanteḥ. "haḥ" iti sthānaṣaṣṭhī, "hante"rityavayavaṣaṣṭhī. ñ ca ṇ ca ñṇau. tau itau yayostau ñṇitau. icchabdaḥ pratyekaṃ sambadhyate. ñṇitau ca naśca ñṇinnāḥ, teṣviti vigrahaḥ. aṅgādhikārātpratyayatvaṃ ñṇitorlabhyate. "cajoḥ ku ghiṇyato"rityataḥ kugrahaṇamanuvartate. tadāha--ñitītyādinā. "hante"riti śtipā nirdeśaḥ. handhātorityarthaḥ. prakṛte hakārasya nakāraparatvātkutvam. tatra ghoṣavato nādavato mahāprāṇasya saṃvṛtakaṇṭhasya hasya tādṛśo vargacaturtho ghakāraḥ. vṛtraghnaḥ vṛtraghnā ityādi siddham.
Tattvabodhinī1:
hanterhasyeti. `ñiti' `ṇitī'tyetaddhanterviśeṣaṇam, `nakāre039;iti Sū #318
See More
hanterhasyeti. `ñiti' `ṇitī'tyetaddhanterviśeṣaṇam, `nakāre'iti tu
`hasye'ti yathāsaṃbhavaṃ bodhyam. yadvā ñiṇṇinnāḥ sarve'pi hyasyaiba viśeṣaṇaṃ. ñiti
ṇitītyaṃśe yena nāvyavadhānanyāyena dvābhyāṃ vyavadhānaṃ svīkriyate. te
`ghātaḥ'`ghātaka'ityatra kutvaṃ bhavati. iha tu na bhavati, hananamātmana icchati hananīyati.
hananīyaterṇvul–`hananīyaka'iti. etacca bhāṣyakaiyaṭādau spaṣṭam.
Tattvabodhinī2:
ho hanterñṇinneṣu 318, 7.3.54 hanterhasyeti. "ñiti" "ṇitī"ty
See More
ho hanterñṇinneṣu 318, 7.3.54 hanterhasyeti. "ñiti" "ṇitī"tyetaddhanterviśeṣaṇam, "nakāre"iti tu "hasye"ti yathāsaṃbhavaṃ bodhyam. yadvā ñiṇṇinnāḥ sarve'pi hyasyaiba viśeṣaṇaṃ. ñiti ṇitītyaṃśe yena nāvyavadhānanyāyena dvābhyāṃ vyavadhānaṃ svīkriyate. te "ghātaḥ""ghātaka"ityatra kutvaṃ bhavati. iha tu na bhavati, hananamātmana icchati hananīyati. hananīyaterṇvul--"hananīyaka"iti. etacca bhāṣyakaiyaṭādau spaṣṭam.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents