1/11:eṣādve nañpūrve anudāharaṇe asupaḥ iti pratiṣedhāt |
2/11:atha bhastrāgrahaṇam kimartham na abhāṣitapuṃskāt iti eva siddham |
3/11:bhastrāgrahaṇam upasarjanārtham |*
4/11:upasarjanārthaḥ ayam ārambhaḥ |
5/11:abhastrikā , abhastrakā |
6/11:nañpūrvagrahaṇānarthakyam ca uttarapadamātrasya idvacanāt |*
7/11:nañpūrvagrahaṇam ca anarthakam |
8/11:kim kāraṇam |
9/11:uttarapadamātrasya idvacanāt |
10/11:uttarapadamātrasya ittvam vaktavyam |
11/11:nirbhastrakā , nirbhastrikā , bahubhastrakā , bahubhastrikā

eṣām ātaḥ sthāne yo 'kāras tasya itvaṃ na bhavati udīcāmācaryāṇāṃ matena. bhastrā bhastrakā, bhastrikā. abhastrakā, abhastrikā. eṣā eṣakā, eṣikā. ajā ajakā, ajikā. anajakā, anajikā. jñā jñakā jñikā. ajñakā, ajñikā. dvā dvake, dvike. svā svakā, svikā. asvakā, asvikā. eṣādve nañpūrve na prayojayataḥ. kiṃ kāraṇam? tatra hi sati yadi sākackābhyāṃ nañsamāsaḥ, athāpi kṛte nañsamāse paścādakac, ubhayathāpi samāsād ya vibhaktirutpadyate tasyāṃ satyāṃ tyadātyatve sati ṭāpā bhavitavyam, so 'ntarvartinyā vibhaktyā subantāt paraḥ iti itvasya prāptireva na asti. tena aneṣakā, advake ityeva nityaṃ bhavitavyam. svaśabdastu jñātidhanākhyāyāṃ nañpūrvo 'pi prayojayati. bhastrā ityayam abhāṣitapuṃskaḥ, tasya abhāṣitapuṃskāc ca 7-3-48 ityeva siddhe yadiha grahaṇaṃ tadupasarjanārtham. avidyamānā bhastrā yasyāḥ abhastrā. sālpā abhastrakā, abhastrikā. atra upasarjanahrasvatve kṛte punar bahuvrihau kṛte bhāṣitapuṃskād yaḥ ṭāputpadyate tasya ke 'ṇaḥ 7-4-13 iti yo hrasvaḥ, na asau abhāsitapuṃskād vihitasya ataḥ sthāne bhavati. nañpūrvāṇām api ityapiśabdādanyapūrvāṇāṃ kevalānāṃ ca vidhirayam iṣyate. nirbhastrakā, nirbhastrikā, bahubhastrakā, bahubhastrikā, ityevam anayorapi iṣyate. atra nañpūrvāṇām iti vacanam anuvāda eva mandabuddhipratipattyarthaḥ.

bhastrāeṣā'jājñādvāsvā nañpūrvāṇām api 7.3.47 eṣām ātaḥ sthāne yo 'kāras tasya itvaṃ na bhavati udīcāmācaryāṇāṃ matena. bhastrā bhastrakā, bhastrikā. abhastrakā, abhastrikā. eṣā eṣakā, eṣikā. ajā ajakā, ajikā. anajakā, anajikā. jñā jñakā jñikā. ajñakā, ajñikā. dvā dvake, dvike. svā svakā, svikā. asvakā, asvikā. eṣādve nañpūrve na prayojayataḥ. kiṃ kāraṇam? tatra hi sati yadi sākackābhyāṃ nañsamāsaḥ, athāpi kṛte nañsamāse paścādakac, ubhayathāpi samāsād ya vibhaktirutpadyate tasyāṃ satyāṃ tyadātyatve sati ṭāpā bhavitavyam, so 'ntarvartinyā vibhaktyā subantāt paraḥ iti itvasya prāptireva na asti. tena aneṣakā, advake ityeva nityaṃ bhavitavyam. svaśabdastu jñātidhanākhyāyāṃ nañpūrvo 'pi prayojayati. bhastrā ityayam abhāṣitapuṃskaḥ, tasya abhāṣitapuṃskāc ca 7.3.48 ityeva siddhe yadiha grahaṇaṃ tadupasarjanārtham. avidyamānā bhastrā yasyāḥ abhastrā. sālpā abhastrakā, abhastrikā. atra upasarjanahrasvatve kṛte punar bahuvrihau kṛte bhāṣitapuṃskād yaḥ ṭāputpadyate tasya ke 'ṇaḥ 7.4.13 iti yo hrasvaḥ, na asau abhāsitapuṃskād vihitasya ataḥ sthāne bhavati. nañpūrvāṇām api ityapiśabdādanyapūrvāṇāṃ kevalānāṃ ca vidhirayam iṣyate. nirbhastrakā, nirbhastrikā, bahubhastrakā, bahubhastrikā, ityevam anayorapi iṣyate. atra nañpūrvāṇām iti vacanam anuvāda eva mandabuddhipratipattyarthaḥ.

bhastraiṣājājñādvāsvā nañpūrvāṇāmapi. , 7.3.47 "bhastrakā, bhastrikā" iti. pūrvavat? kaḥ. "abhastrakā, abhastrikā" iti. pūrvavat? kapratyayaḥ, bahuvrīhiḥ, tatapuruṣo vā. atha kasmādeṣā--dve nañpūrve nodāhyiyete? ityāha--"eṣādve nañpūrve na prayojayataḥ" iti. prakṛtatvādittvapratiṣedhavikalpa iti vijñeyam(). "kiṃ kāraṇam()" iti. anena nañpūrvayoraprayojakatve kāraṇaṃ pṛcchati. "atra hi" ityādinā tatkaraṃ darśayati. "so'ntarvartinyā vibhaktyā" iti. yā'sau samāsārthā vibhaktistayā luptayā'pi pratyayalakṣaṇena sa āpsubantādevaitacchabdād? dviśabdācca paraḥ sampadyate, tenettvasya prāptireva nāsti; "asupaḥ" 7.3.44 iti pratiṣedhāt(), ta()tka pratiṣedhavikalpena? tasmādeṣādve nañpūrve na prayojayataḥ. yadyevam(), anayaiva yuktyā svaśapabdo'pi na prayojayet()? ityata āha--"svaśabdastu" ityādi. yuktaṃ yadeṣādva nañpūrve na prayojayataḥ, atra vyavadhānābhāvāt? subantāt? para āb bhavatīti kṛtvā, na hi prāk? ṭerbhavannakaj? vyavadhāyako bhavitumarhati; svaśabdastu "svamajñāti dhanākhyāyām()" 1.1.34 iti vacanājjñātidhanayorasarvanāmasaṃjñakaḥ, tena tasmāt? kapratyayenaiva bhavitavyam(), nākacā, tatra yadi nañsamāsaṃ kṛtvā kapratyayaḥ kriyate, tadantācca ṭāp(), tadāsau subantāt? paro na bhavati; kapratyayena vyavadhānāditi asarvanāmaṃjñakaḥ svaśabdo nañpūrvo'pi vikalpaṃ prayojayati. "bhastretyayamabhāṣitapuṃskaḥ" iti. striyāmeva sarvadā vṛtteḥ. yadyevam(), "abhāṣitapuṃskācca" 7.3.48 ityanenaiva vikalpaḥ siddhaḥ, tatkimarthamihopādīyate? ityata āha--"tasya" ityādi. upasarjanamarthaḥ prayojanaṃ yasya tat? tathoktam(). yadānupasarjanaṃ bhastrāśabdo bhavati, tadāyamabhāṣitapuṃska iti satyamuttarasūtreṇa siddho vikalpaḥ; tatrāpi nañpūrvāṇāmityanuṣṛtteḥ. yadā tūpasarjanaṃ bhavati, tadā bhāṣitapuṃskatvaṃ pratipadyata iti na sidhyati. tasmādupasarjanasya bhāṣitapuṃskasyāpi yathā syādityevamarthamiha bhastrāśabdasya grahaṇam(). "abhastrakā, abhastrikā" iti. "alpe" (5.3.85) ityarthe "prāgivāt? kaḥ" 5.3.70 "atra" iti. upanyasta udāharaṇe. "upasarjanahyasvatve kṛte" iti. avidyamānā bhastrā'sayā iti bahuvrīhau kṛte "gostriyorupasarjanasya" 1.2.48 ityanena. "punaḥ" ityādi. abhastraśabdo hi bahuvrīhiḥ, sa puṃsyapi vatrtata iti bhāṣitapuṃsko bhavati. tasmādyadā ṭāp? sa bhāṣitapuṃskaśabdādutpadayate. tasaya bhāṣitapuṃskādutpannasyāpi ṭāpo yaḥ "ke'ṇaḥ" 7.4.13 iti hyasvo bhavati, nāsāvabhāṣitapuṃskādvihitasyātaḥ sthāne bhavati. tasmādabhāṣitapuṃskādityanena na sidhyati--ityabhiprāyaḥ. "nañpūrvāṇāmapītyapiśabdādanyapūrvāṇāṃ kevalānāṃ ca vidhirayamiṣyate" iti. tatrodāharaṇamāha--"nirbhastrikā" ityādi. nirgatā bhastrā yasyāḥ sā nirbhastrikā. vahvyo bhastrā yasyāḥ sā bahubhastrikā. ādiśabdena subhastrakā, subhastrikā; bhastrakā, bhastrikā-ityevamādīnāṃ grahaṇam(). yadi tahrranyapūrvāṇāṃ kevalānāṃ ca vidhiriṣyate, tadā "nañpūrvāṇām()" iti vacanamanarthakaṃ syāt(). nañādipūrvāṇāṃ tadantavidhinā bhaviṣyati, kevalanāñca vyapadeśivadbhāvena; "grahaṇavatā pratipadikena tadantavidhirna" (vyā.pa.89) iti. "vyapadeśivadbhāvo'prātapadikena" (dhā.pa.pā.65) iti vacanānna sidhyatītyetacca nāśaṅkanīyam(), ubhe api hrete paribhāṣe pratyayavidhiviṣaye evetyata āha--"atra" ityādi. tadantavadhinā vyapadeśivadbhāvenātra siddhasyaiva prakaravidhernañpūrvāṇāmapīti vacanānuvādaḥ. kimarthaḥ? mandabuddhipratapattyarthaḥ. nañpūrvāṇāmapīti vacanamantareṇa yaḥ pratipattumanantaroktamarthamasamarthastasyāpi mandabuddheḥ pratipattiryathā syādityevamartham()॥

bhastraiṣā. yakapūrvatvā'bhāvāt `udīcā'mityaprāptau vacanamidam. svetyantamiti. bhastrā, eṣā, ajā, jñā, dvā, svā eṣāṃ ṣaṇṇāṃ dvandvaḥ. tataḥ ṣaṣṭha\ufffdā ārṣo luk. `bhastraiṣājājñādvāsvānā'miti vivakṣitamiti bhāvaḥ. eṣāmiti. bhastrādīnāmityarthaḥ.ata idveti. pūrvasūtrādudīcāṅgrahaṇasya `pratyayasthā'giti sūtrādidityasya cānuvṛtteriti bhāvaḥ. nanvāṅgatvāttadantavidhau bhastrādiśabdāntānāmiti labhyate, vyapadeśivattvena kevalānāmapi labhyate. evaṃ ca nañpūrvāṇāṃ tadbhinnapūrvāmāṃ kevalānāṃ ca siddhe nañpūrvāṇāmapīti vyarthamisyata āha–tadantavidhinaiveti. nanu tadantavidhinā bhastrādiśabdānāṃ nañpūrvāṇāmanañpūrvāṇāṃ ca prāptau, nañpūrvāṇāmeveti niyamārthaṃ nañpūrvagrahaṇam. tathā sati kevalānāṃ bhastrādiśabdānāṃ grahaṇavyāvṛttiḥ syādityapiśabda iti vyākhyātumucitamiti cenna, evaṃ sati nirbhastriketyādyasiddheḥ. tasmānnañpūrvāṇāmiti spaṣṭārthameveti bhāṣye spaṣṭam. nanu bhastrāśabdasya nityastrīliṅgatayā `abhāṣitapuṃskācce'tyuttarasūtreṇaiva itvavikalpasiddheriha bhastrāgrahaṇaṃ vyarthamityata āha–bhastrāgrahaṇamupasarjanārthamiti. `nirbhastrike tyupasarjanatve triliṅgatayā bhāṣitapuṃskatvena tatra `abhāṣitapuṃskācce'tyasya apravṛtteriti bhāvaḥ. anyasya tviti. upasarjanādanyasya bhastraśabdasya tu bhastrikā paramabhastriketyatra nityastrīliṅgatayā `abhāṣitapuṃskācce'tyuttarasūtreṇaiva pākṣikamittvaṃ siddham. ato `bhastraiṣā' ityatra bhastrāgrahaṇaṃ tadarthaṃ na bhavatītyarthaḥ. nanvaneṣakā, paramaiṣakā, advake, paramadvake ityatrāpi pākṣikametadittvaṃ syādityata āha–eṣā dveti. eṣā dvā etayostu pūrvapadasahitayoridaṃ pākṣikamittvaṃ netyarthaḥ. kuta ityata āha–antarvartinīmiti. `idāpyasupaḥ' ityanuvartate. iha tu ṭāp supaḥ para iti bhāvaḥ. nanu ṭābatra supaḥ paro na bhavati. tathāhi–etacchabdasya ṭeḥ prāk `avyayasarvanāmnām' ityakaci, etakacchabdātsau `tadoḥ saḥ sau' iti takārasya satve, `ādeśapratyayayoḥ' iti ṣatve, tyadādyatve, pararūpe, striyābhādantatvāṭṭāpi, savarṇadīrghe, halṅyādilope, eṣaketi rūpam. tato na eṣaketi vigrahe nañcacpuruṣe kṛte, `nalopo nañaḥ' iti naño nakārasya lope, `tasmānnuḍacī'ti nuṭi, aneṣaketi rūpam. tathā paramā eṣaketi karmadhāraye, paramaiṣaketi rūpam. atra sau pare pravṛttatyadādyatvasiddhamadantatvāmāśritya pravṛttaṣṭāpkathaṃ supaḥ paraḥ syāt. naca nañtatpuruṣe soḥ sāmāsike luki sati, satvatyadādyatvaṭābnivṛttau, samāsātpunaḥ sau, satvatyadādyatvaṭāpsu kṛteṣu, bhalṅyādilope, aneṣaketyatra samāsātprāk pravṛttātsupaḥ para eva ṭābiti vācyaṃ, sāmāsikalugapekṣayā halṅyādilopasyaivāntaraṅgatvātpravṛtteḥ. tataśca lupteṣa?pi sau pratyayalakṣaṇasattvena nimittānapāyātpūrvapravṛttasatvatyadādyatvaṭāpāṃ nivṛttirnāsti. saca ṭāpna supaḥ para iti cet, atra brāūmaḥ antaraṅgānapi vidhīn bahiraṅgo luk bādhte' iti paribhāṣayā `supo dhātuprātipadikayoḥ' iti sublugviṣaye'ntaraṅgo'pi halṅyādilopo na pravartate. ato rājakumārītyādau śrūyamāṇe eva supi samāsaḥ pravartate. evaṃca gomān priyo yasya sa gomatpriya ityatra gomacchabdātsorlukā luptatvādugitacāmiti numupadhādīrghādikaṃ neti `pratyayottarapadayośce'ti sūtrabhāṣye sthitam. `kṛttaddhite'ti sūtre prauḍhamanoramāyāṃ pariṣkṛtametat. evaṃca nañ su e tarad su iti sthite, nañtatpuruṣe kṛte, `antarahgānapī'ti nyāya#ena tyadādyatvapravṛtteḥ prāgeva sāmāsikaluki, anetakacchabdāt samāsātpunaḥ sau, satve, tyadādyatve, pararūpe, ṭāpi, savarṇadīrghe, sorhalṅyādilope, aneṣaketi bhavati. atra savarṇadīrghapravṛtteḥ prāksamāsātpūrvotpannasupaḥ para eva ṭābbhavatītyāstāṃ tāvat. \r\nadvake iti. na su dvaki au iti sthite, nañtatpuruṣe `antaraṅgānapī'ti nyāyena tyadādyatvapravṛtteḥ prāgeva samāse auṅo luki kṛte, advakiśabdātsamāsātpunarauṅi, tyadādyatve, pararūpe, ṭāpi, auṅaśśībhāve, ādguṇe, advake iti bhavati. atrāpi samāsātpūrvotpannādauṅaḥ supaḥ para eva ṭābiti bhāvaḥ. evaṃ paramadvake ityatrāpi. ca puṃliṅga eva, ātmīye tu viśeṣyanighnaḥ strīliṅgaḥ. dhane tu puṃnapuṃsakaliṅgaḥ, `svo jñātāvātmani svaṃ triṣvātmīye svo'striyāṃ dhane' iti kośāt. yadā tu strīvyaktiviśeṣasya svaśabdaḥ saṃjñā tadāpi strīliṅgaḥ. tatra `svamajñātidhanākhyāyā'mityukteḥ jñātidhanavācitve sarvanāmatvaṃ nāsti. ātmātmīyavācina eva sarvanāmatā, sāpyanupasarjanasyaiva bhavati, `saṃjñopasarjanībhūtāstu na sarvādayaḥ' ityukteriti sthitiḥ. tatrātmīyāyāṃ vācyāyāṃ sarvanāmatvādakaci, ṭāpi, `pratyayasthā'diti nityamittve, sviketyevaṣyate. tattu na yujyate. `bhastraiṣā' ityādinā ittvavikalpasya durvāratvāt. nacātra akajakārasya ātsthānikatvābhāvānnāyamittvavikalpa iti vācyam, `eṣāmata idvā syā'diti vivaraṇavākye ātaḥ sthāne ityanuvṛtteradarśanādityata āha–svaśabdagrahaṇaṃ saṃjñopasarjanārthamiti. svaśabdasya saṃjñābhūtasya sarvanāmatvā'bhāvādakajabhāve, striyāṃ ṭāpi, sau kṛte, `svārthikakapratyaye, uktarītyā ` antaraṅgānapi vidhīn bahiraṅgo lug bādhate' iti paribhāṣayā halṅyādila#opaṃ bādhitvā prātipadikāvayavatvātsorluki, ke'ṇaḥ' iti hyasveḥ kapratyayāntātpunaṣṭāpi, svakāśabdaḥ. nirgatā svasyā iti vigrahe `nirādayaḥ krāntādyarthe pañcamyā' iti samāse sublukiṃ, `gostriyoḥ' iti hyasve, ṭāpi, supi, svārthike kapratyaye, `ke'ṇaḥ'iti hyasve, punaṣṭāpi, niḥsvakāśabdaḥ. etaddvayameva `bhastraiṣā' iti svaśabdasya udāharaṇam. ātmīyāyāṃ tu svaśabdo na saṃjñābhūtaḥ, nāpyupasarjanībhūta iti nodāharaṇamityarthaḥ. kuta ityata āha–iha hīti. iha `bhastraiṣā' iti sūtre `udīcā'miti pūrvasūtrādātaḥ sthāne ityanuvṛttaṃ, tacca svaśabdasyaiva ato viśeṣaṇam. evaṃ ca `svaśabdasya ātsthānikasya ata idvā syā'diti labhyate. etadviśeṣavivakṣayaiva `eṣāmata idvā syā'diti vivaraṇavākye `ātaḥ sthāne' ityasyānuvṛttirna pradarśiteti bhāvaḥ. natu dvaiṣayoriti. dvā eṣā ityetayostu viṣaye ātaḥ sthāna iti na saṃbadhyata ityarthaḥ. kuta ityata āha–asaṃbhavāditi. eṣā dveti sarvādyantargaṇatvadāditvaprayuktasatvātvanirdeśena sarvanāmatvāvaśyakatvādakac. tadakārasya ātsthānikatvasyā'prasakterityarthaḥ. nāpyanyeṣāmiti. bhastrājājñāśabdānāmapi ātaḥ sthāna iti viśeṣaṇaṃ netyarthaḥ. kuta ityata āha– avyabhicārāditi. bhastrā'jājñāśabdānāṃ sarvanāmatvā'bhāvenākajanarhatayā kapratyayāntatayā teṣu `ke'ṇaḥ' iti hyasva saṃpannasya ata ātsthānikatvaniyamena tadviśeṣaṇavaiyathryādityarthaḥ. nanvātaḥ sthāne ityanuvṛttaṃ svaśabdasya ato viśeṣaṇamastu, tāvatā ātmīyāyāṃ svikā ityatra ittvavikalpaśaṅkāyāḥ kimāyātamityata āha–svaśabdastviti. anupasarjanātmīyavācī svaśabdastu sarvanāmatvādakajarhaḥ. atastadakārasya ātsthānikatvā'bhāvānna prakṛtasūtreṇettvavikalpaśaṅkā, kiṃ tu `pratyayasthā'diti nityameva itvamityarthaḥ. nanu svaśabdasya ātmātmīyajñātidhanavācina ātmīyāyāmudāharaṇatvābhāve'pi ātmajñātidhanavācinastasya udāharaṇatvasaṃbhavātsvaśabdagrahaṇaṃ saṃjñopasarjanārthamityanupapannamityata āha–arthāntare tu na strīti. ātmajñātidhaneṣu svaśabdo na strīliṅgaḥ. udāhmatakośarītyā ātmajñātivācinaḥ svaśabdasya nityapuṃliṅgatvāddhanavācinastasya puṃnapuṃsakaliṅgatvāccetyarthaḥ. tathā ca `ṭāpi pare' ityasyā'bhāvānnodāharaṇatvaprasaktiḥ. `pratyayasthā'dityata āpītyanuvṛtteriti bhāvaḥ. idamupalakṣaṇam, ātmani vācye svaśabdasya sarvanāmatvena akajarhatayā tadakārasya ātsthānikatvā'bhāvāccetyapi draṣṭavyam. nanu saṃjñopasapjanībhūtasyāpi svaśabdasya kathamudāharaṇatvam?, tasyāpyakaci tadakārasya āts?thānikatvā'bhāvādityata āha– saṃjñopasarjanībhatastviti. saṃjñopasarjanībhūtasya svaśabdasya asarvanāmatayā akajanarhatvena svāśabdātsubantātsvārthike kapratyaye, subluki punaṣṭāpi, `ke'ṇaḥ' iti hyasvāpannasyā'ta ātsthānikatayā bhavatyudāharaṇatvamityarthaḥ. nacāntarvartisupaḥ paraṣṭābiti śaṅkyaṃ, kena vyavadhānāditi bhāvaḥ. tadevaṃ `bhastraiṣā' ityatra `ātaḥ sthāne' ityanuvṛttasya svaśabde'nvayalābhātsvaśabdāvayavasya ātsthānikasya ata idvā syāditi labdham, tasya prayojanamāha–evaṃ ceti. uktarītyā svaśabde ātsthānikasyaivā'ta ittvavikalpalābhādātmīyāyāṃ svaśabdasya sarvanāmatvādakaci tadakārasya ātsthānikatvā'bhāvādittvavikalpā'pravṛttau `pratyayasthā'diti nityamevettvamityarthaḥ. tadevaṃ pratyudāhaṇānyuktvā udāharaṇānyāha–nirbhastraketyādi. bhastrāyā niṣkrānteti vigrahe `niradayaḥ krāntādyarthe' iti samāse, `gostriyoḥ' iti hyasvatve, punaṣṭāpi, samāsātsau, kapratyaye, `ke'ṇaḥ' iti hyasve, nirbhastrakaśabdātpunaṣṭāpi, savarṇadīrghe, nirbhastrakāśabdaḥ. tatra `pratyayasthā'diti nityamittve prāpte'nenettvavikalpe nirbhastrikā nirbhastraketi rūpadvayam. kena vyavadhānānna supaḥ paraṣṭābiti bhāvaḥ. eṣakā eṣiketi. akaci etakacchabdātsuḥ. `tadoḥ saḥ sau' iti satvaṃ, ṣatvaṃ, tyadādyatvaṃ, pararūpaṃ, ṭāp. `pratyayasthāt' iti nityamittvaṃ bādhitvā ittvavikalpa iti bhāvaḥ. nanvakaci etakacchabdātstriyāmaujasādiṣu etike etikā ityādau nityamittvamiṣyate. tadbādhitvā'nena ittvavikalpaḥ syāditya āha–kṛtaṣatveti. `bhastraitajjñāsvā' iti vaktavye eṣeti kṛtaṣatvanirdeśādaujasādiṣu ṣatvā'bhāvānnettvavikalpa ityarthaḥ. ajakā ajiketi. ajāśabdātkaḥ, hyasvaḥ, punaṣṭāp, savarmadīrghaḥ, ittvavikalpaḥ. jñakā jñiketi. jñādhātoḥ `igupadhajñāprīkiraḥ kaḥ' iti kaḥ, `āto lopa iṭi ce'tyāllopaḥ. striyāmadantatvāṭṭāp, savarṇadīrghaḥ. jñāśabdātsubantātkaḥ, subluk, `ke'ṇaḥ' iti hyasvaḥ, punaṣṭāp, savarṇadīrghaḥ, ittvavikalpa, auṅaśśī, ādguṇaḥ.niḥsvakā ni#ḥsviketi. svasyāḥ niṣkrānteti vigrahaḥ. `nirādayaḥ' iti samāsaḥ. upasarjahyasvaḥ, ṭapā, supi kaḥ, subluk, kapratyayāntātpunaṣṭāpi savarṇadīrghaḥ, ittvavikalpa iti bhāvaḥ.

bhastraiṣājājñādvāsvā nañpūrvāṇāmapi 460, 7.3.47 bhastraiṣā. yakapūrvatvā'bhāvāt "udīcā"mityaprāptau vacanamidam. svetyantamiti. bhastrā, eṣā, ajā, jñā, dvā, svā eṣāṃ ṣaṇṇāṃ dvandvaḥ. tataḥ ṣaṣṭha()ā ārṣo luk. "bhastraiṣājājñādvāsvānā"miti vivakṣitamiti bhāvaḥ. eṣāmiti. bhastrādīnāmityarthaḥ.ata idveti. pūrvasūtrādudīcāṅgrahaṇasya "pratyayasthā"giti sūtrādidityasya cānuvṛtteriti bhāvaḥ. nanvāṅgatvāttadantavidhau bhastrādiśabdāntānāmiti labhyate, vyapadeśivattvena kevalānāmapi labhyate. evaṃ ca nañpūrvāṇāṃ tadbhinnapūrvāmāṃ kevalānāṃ ca siddhe nañpūrvāṇāmapīti vyarthamisyata āha--tadantavidhinaiveti. nanu tadantavidhinā bhastrādiśabdānāṃ nañpūrvāṇāmanañpūrvāṇāṃ ca prāptau, nañpūrvāṇāmeveti niyamārthaṃ nañpūrvagrahaṇam. tathā sati kevalānāṃ bhastrādiśabdānāṃ grahaṇavyāvṛttiḥ syādityapiśabda iti vyākhyātumucitamiti cenna, evaṃ sati nirbhastriketyādyasiddheḥ. tasmānnañpūrvāṇāmiti spaṣṭārthameveti bhāṣye spaṣṭam. nanu bhastrāśabdasya nityastrīliṅgatayā "abhāṣitapuṃskācce"tyuttarasūtreṇaiva itvavikalpasiddheriha bhastrāgrahaṇaṃ vyarthamityata āha--bhastrāgrahaṇamupasarjanārthamiti. "nirbhastrike tyupasarjanatve triliṅgatayā bhāṣitapuṃskatvena tatra "abhāṣitapuṃskācce"tyasya apravṛtteriti bhāvaḥ. anyasya tviti. upasarjanādanyasya bhastraśabdasya tu bhastrikā paramabhastriketyatra nityastrīliṅgatayā "abhāṣitapuṃskācce"tyuttarasūtreṇaiva pākṣikamittvaṃ siddham. ato "bhastraiṣā" ityatra bhastrāgrahaṇaṃ tadarthaṃ na bhavatītyarthaḥ. nanvaneṣakā, paramaiṣakā, advake, paramadvake ityatrāpi pākṣikametadittvaṃ syādityata āha--eṣā dveti. eṣā dvā etayostu pūrvapadasahitayoridaṃ pākṣikamittvaṃ netyarthaḥ. kuta ityata āha--antarvartinīmiti. "idāpyasupaḥ" ityanuvartate. iha tu ṭāp supaḥ para iti bhāvaḥ. nanu ṭābatra supaḥ paro na bhavati. tathāhi--etacchabdasya ṭeḥ prāk "avyayasarvanāmnām" ityakaci, etakacchabdātsau "tadoḥ saḥ sau" iti takārasya satve, "ādeśapratyayayoḥ" iti ṣatve, tyadādyatve, pararūpe, striyābhādantatvāṭṭāpi, savarṇadīrghe, halṅyādilope, eṣaketi rūpam. tato na eṣaketi vigrahe nañcacpuruṣe kṛte, "nalopo nañaḥ" iti naño nakārasya lope, "tasmānnuḍacī"ti nuṭi, aneṣaketi rūpam. tathā paramā eṣaketi karmadhāraye, paramaiṣaketi rūpam. atra sau pare pravṛttatyadādyatvasiddhamadantatvāmāśritya pravṛttaṣṭāpkathaṃ supaḥ paraḥ syāt. naca nañtatpuruṣe soḥ sāmāsike luki sati, satvatyadādyatvaṭābnivṛttau, samāsātpunaḥ sau, satvatyadādyatvaṭāpsu kṛteṣu, bhalṅyādilope, aneṣaketyatra samāsātprāk pravṛttātsupaḥ para eva ṭābiti vācyaṃ, sāmāsikalugapekṣayā halṅyādilopasyaivāntaraṅgatvātpravṛtteḥ. tataśca lupteṣa()pi sau pratyayalakṣaṇasattvena nimittānapāyātpūrvapravṛttasatvatyadādyatvaṭāpāṃ nivṛttirnāsti. saca ṭāpna supaḥ para iti cet, atra brāūmaḥ antaraṅgānapi vidhīn bahiraṅgo luk bādhte" iti paribhāṣayā "supo dhātuprātipadikayoḥ" iti sublugviṣaye'ntaraṅgo'pi halṅyādilopo na pravartate. ato rājakumārītyādau śrūyamāṇe eva supi samāsaḥ pravartate. evaṃca gomān priyo yasya sa gomatpriya ityatra gomacchabdātsorlukā luptatvādugitacāmiti numupadhādīrghādikaṃ neti "pratyayottarapadayośce"ti sūtrabhāṣye sthitam. "kṛttaddhite"ti sūtre prauḍhamanoramāyāṃ pariṣkṛtametat. evaṃca nañ su e tarad su iti sthite, nañtatpuruṣe kṛte, "antarahgānapī"ti nyāya#ena tyadādyatvapravṛtteḥ prāgeva sāmāsikaluki, anetakacchabdāt samāsātpunaḥ sau, satve, tyadādyatve, pararūpe, ṭāpi, savarṇadīrghe, sorhalṅyādilope, aneṣaketi bhavati. atra savarṇadīrghapravṛtteḥ prāksamāsātpūrvotpannasupaḥ para eva ṭābbhavatītyāstāṃ tāvat. advake iti. na su dvaki au iti sthite, nañtatpuruṣe "antaraṅgānapī"ti nyāyena tyadādyatvapravṛtteḥ prāgeva samāse auṅo luki kṛte, advakiśabdātsamāsātpunarauṅi, tyadādyatve, pararūpe, ṭāpi, auṅaśśībhāve, ādguṇe, advake iti bhavati. atrāpi samāsātpūrvotpannādauṅaḥ supaḥ para eva ṭābiti bhāvaḥ. evaṃ paramadvake ityatrāpi.syādetat--ātmātmīyajñātidhanavācī svaśabdaḥ. tatra jñātāvātmani ca puṃliṅga eva, ātmīye tu viśeṣyanighnaḥ strīliṅgaḥ. dhane tu puṃnapuṃsakaliṅgaḥ, "svo jñātāvātmani svaṃ triṣvātmīye svo'striyāṃ dhane" iti kośāt. yadā tu strīvyaktiviśeṣasya svaśabdaḥ saṃjñā tadāpi strīliṅgaḥ. tatra "svamajñātidhanākhyāyā"mityukteḥ jñātidhanavācitve sarvanāmatvaṃ nāsti. ātmātmīyavācina eva sarvanāmatā, sāpyanupasarjanasyaiva bhavati, "saṃjñopasarjanībhūtāstu na sarvādayaḥ" ityukteriti sthitiḥ. tatrātmīyāyāṃ vācyāyāṃ sarvanāmatvādakaci, ṭāpi, "pratyayasthā"diti nityamittve, sviketyevaṣyate. tattu na yujyate. "bhastraiṣā" ityādinā ittvavikalpasya durvāratvāt. nacātra akajakārasya ātsthānikatvābhāvānnāyamittvavikalpa iti vācyam, "eṣāmata idvā syā"diti vivaraṇavākye ātaḥ sthāne ityanuvṛtteradarśanādityata āha--svaśabdagrahaṇaṃ saṃjñopasarjanārthamiti. svaśabdasya saṃjñābhūtasya sarvanāmatvā'bhāvādakajabhāve, striyāṃ ṭāpi, sau kṛte, "svārthikakapratyaye, uktarītyā " antaraṅgānapi vidhīn bahiraṅgo lug bādhate" iti paribhāṣayā halṅyādila#opaṃ bādhitvā prātipadikāvayavatvātsorluki, ke'ṇaḥ" iti hyasveḥ kapratyayāntātpunaṣṭāpi, svakāśabdaḥ. nirgatā svasyā iti vigrahe "nirādayaḥ krāntādyarthe pañcamyā" iti samāse sublukiṃ, "gostriyoḥ" iti hyasve, ṭāpi, supi, svārthike kapratyaye, "ke'ṇaḥ"iti hyasve, punaṣṭāpi, niḥsvakāśabdaḥ. etaddvayameva "bhastraiṣā" iti svaśabdasya udāharaṇam. ātmīyāyāṃ tu svaśabdo na saṃjñābhūtaḥ, nāpyupasarjanībhūta iti nodāharaṇamityarthaḥ. kuta ityata āha--iha hīti. iha "bhastraiṣā" iti sūtre "udīcā"miti pūrvasūtrādātaḥ sthāne ityanuvṛttaṃ, tacca svaśabdasyaiva ato viśeṣaṇam. evaṃ ca "svaśabdasya ātsthānikasya ata idvā syā"diti labhyate. etadviśeṣavivakṣayaiva "eṣāmata idvā syā"diti vivaraṇavākye "ātaḥ sthāne" ityasyānuvṛttirna pradarśiteti bhāvaḥ. natu dvaiṣayoriti. dvā eṣā ityetayostu viṣaye ātaḥ sthāna iti na saṃbadhyata ityarthaḥ. kuta ityata āha--asaṃbhavāditi. eṣā dveti sarvādyantargaṇatvadāditvaprayuktasatvātvanirdeśena sarvanāmatvāvaśyakatvādakac. tadakārasya ātsthānikatvasyā'prasakterityarthaḥ. nāpyanyeṣāmiti. bhastrājājñāśabdānāmapi ātaḥ sthāna iti viśeṣaṇaṃ netyarthaḥ. kuta ityata āha--avyabhicārāditi. bhastrā'jājñāśabdānāṃ sarvanāmatvā'bhāvenākajanarhatayā kapratyayāntatayā teṣu "ke'ṇaḥ" iti hyasva saṃpannasya ata ātsthānikatvaniyamena tadviśeṣaṇavaiyathryādityarthaḥ. nanvātaḥ sthāne ityanuvṛttaṃ svaśabdasya ato viśeṣaṇamastu, tāvatā ātmīyāyāṃ svikā ityatra ittvavikalpaśaṅkāyāḥ kimāyātamityata āha--svaśabdastviti. anupasarjanātmīyavācī svaśabdastu sarvanāmatvādakajarhaḥ. atastadakārasya ātsthānikatvā'bhāvānna prakṛtasūtreṇettvavikalpaśaṅkā, kiṃ tu "pratyayasthā"diti nityameva itvamityarthaḥ. nanu svaśabdasya ātmātmīyajñātidhanavācina ātmīyāyāmudāharaṇatvābhāve'pi ātmajñātidhanavācinastasya udāharaṇatvasaṃbhavātsvaśabdagrahaṇaṃ saṃjñopasarjanārthamityanupapannamityata āha--arthāntare tu na strīti. ātmajñātidhaneṣu svaśabdo na strīliṅgaḥ. udāhmatakośarītyā ātmajñātivācinaḥ svaśabdasya nityapuṃliṅgatvāddhanavācinastasya puṃnapuṃsakaliṅgatvāccetyarthaḥ. tathā ca "ṭāpi pare" ityasyā'bhāvānnodāharaṇatvaprasaktiḥ. "pratyayasthā"dityata āpītyanuvṛtteriti bhāvaḥ. idamupalakṣaṇam, ātmani vācye svaśabdasya sarvanāmatvena akajarhatayā tadakārasya ātsthānikatvā'bhāvāccetyapi draṣṭavyam. nanu saṃjñopasapjanībhūtasyāpi svaśabdasya kathamudāharaṇatvam(), tasyāpyakaci tadakārasya āts()thānikatvā'bhāvādityata āha--saṃjñopasarjanībhatastviti. saṃjñopasarjanībhūtasya svaśabdasya asarvanāmatayā akajanarhatvena svāśabdātsubantātsvārthike kapratyaye, subluki punaṣṭāpi, "ke'ṇaḥ" iti hyasvāpannasyā'ta ātsthānikatayā bhavatyudāharaṇatvamityarthaḥ. nacāntarvartisupaḥ paraṣṭābiti śaṅkyaṃ, kena vyavadhānāditi bhāvaḥ. tadevaṃ "bhastraiṣā" ityatra "ātaḥ sthāne" ityanuvṛttasya svaśabde'nvayalābhātsvaśabdāvayavasya ātsthānikasya ata idvā syāditi labdham, tasya prayojanamāha--evaṃ ceti. uktarītyā svaśabde ātsthānikasyaivā'ta ittvavikalpalābhādātmīyāyāṃ svaśabdasya sarvanāmatvādakaci tadakārasya ātsthānikatvā'bhāvādittvavikalpā'pravṛttau "pratyayasthā"diti nityamevettvamityarthaḥ. tadevaṃ pratyudāhaṇānyuktvā udāharaṇānyāha--nirbhastraketyādi. bhastrāyā niṣkrānteti vigrahe "niradayaḥ krāntādyarthe" iti samāse, "gostriyoḥ" iti hyasvatve, punaṣṭāpi, samāsātsau, kapratyaye, "ke'ṇaḥ" iti hyasve, nirbhastrakaśabdātpunaṣṭāpi, savarṇadīrghe, nirbhastrakāśabdaḥ. tatra "pratyayasthā"diti nityamittve prāpte'nenettvavikalpe nirbhastrikā nirbhastraketi rūpadvayam. kena vyavadhānānna supaḥ paraṣṭābiti bhāvaḥ. eṣakā eṣiketi. akaci etakacchabdātsuḥ. "tadoḥ saḥ sau" iti satvaṃ, ṣatvaṃ, tyadādyatvaṃ, pararūpaṃ, ṭāp. "pratyayasthāt" iti nityamittvaṃ bādhitvā ittvavikalpa iti bhāvaḥ. nanvakaci etakacchabdātstriyāmaujasādiṣu etike etikā ityādau nityamittvamiṣyate. tadbādhitvā'nena ittvavikalpaḥ syāditya āha--kṛtaṣatveti. "bhastraitajjñāsvā" iti vaktavye eṣeti kṛtaṣatvanirdeśādaujasādiṣu ṣatvā'bhāvānnettvavikalpa ityarthaḥ. ajakā ajiketi. ajāśabdātkaḥ, hyasvaḥ, punaṣṭāp, savarmadīrghaḥ, ittvavikalpaḥ. jñakā jñiketi. jñādhātoḥ "igupadhajñāprīkiraḥ kaḥ" iti kaḥ, "āto lopa iṭi ce"tyāllopaḥ. striyāmadantatvāṭṭāp, savarṇadīrghaḥ. jñāśabdātsubantātkaḥ, subluk, "ke'ṇaḥ" iti hyasvaḥ, punaṣṭāp, savarṇadīrghaḥ, ittvavikalpa, auṅaśśī, ādguṇaḥ.niḥsvakā ni#ḥsviketi. svasyāḥ niṣkrānteti vigrahaḥ. "nirādayaḥ" iti samāsaḥ. upasarjahyasvaḥ, ṭapā, supi kaḥ, subluk, kapratyayāntātpunaṣṭāpi savarṇadīrghaḥ, ittvavikalpa iti bhāvaḥ.

bhastraiṣā. luptaṣaṣṭhīkamiti. kecidiha `svāḥ'iti cchittvā ṣaṣṭhyāḥ sthāne sautratvādddatyayena jasiti vyācakṣate. `pratyayasthachādi'tyato'nuvartanādāha—ata idvā syāditi. nanu `nañpūrvāṇāmapī'tyapiśabdena kevalānāṃ saṅgrahaḥ kriyate, natu nañbhinnapūrvāṇāmapi. tathā ca `nirbhastrike'tyādi na sidhyedatastadantavidhirāvaśyaka ityāśayenāha–tadantāvidhinaivetyādi. āṅgatvāditi bhāvaḥ. evaṃ ca `nañpūrvāmā'mityasya niyamārthatvaśaṅkā nirastā, `nirbhastrike'tyādāvavyāptiprasaṅgāt. anyasya tviti. anupasarjanasya tu `abhāṣitapuskācce'tyanena siddhamityarthaḥ.etayostviti. bhastrājājñāsvānāṃ tu sapūrvāṇāmapītvaṃ bhavatyeva. tatra ṭāpaḥ kapratyayātparatvena supaḥ paratvā'bhāvat `asupaḥ'iti niṣedhā'pravṛtteriti bhāvaḥ. sapūrvayoriti. pūrvāvayavasahitayoḥ. vidyamānapūrvapadakayoriti yāvat. antarvartinīmityādi. `na su etad su'iti sthite'kaci kṛte'kacaḥ prāgeva vā nañtatpuruṣe kṛte `antaraṅgānapī'ti nyāyena tyadādyatvapravṛtteḥ prāgeva sāmāsike luki viśiṣṭātpunaḥ supi tyadādyatve pararūpe ca kṛte tataṣṭāp, sa ca āp supaḥ para iti bhāvaḥ. aneṣaketi. ajñātā eṣā eṣakā, na eṣakā anaṣakā, ajñātā aneṣā aneṣaketi vā laukikavigraho'tra bodhyaḥ. evamagre'pyūhrem. svaśabdasyāto viśeṣaṇamiti. yadyapi haradattagranthe `atrātaḥ sthāna ityetatsvaśabdasya viśeṣaṇa'mityuktaṃ, tathāpi tatra `svaśabdasye'tyanantaramata iti śeṣo bodhya iti bhāvaḥ. arthāntare tviti. ātmajñātidhaneṣvityarthaḥ. nityameveti. `svike'tyādāvakaci kṛte ātaḥ sthāniko'kāro'tra durlabha iti prakṛtasūtrasyā'viṣayatvāt `pratyayasthā'diti nityamevettvapravṛtteḥ. evaṃ ca `haṃsaṃ tanau saṃnihitaṃ carantaṃ munermanovṛttimiva svikāyā'miti śrīharṣaśloke `bhastraiṣe'ti vaikalpikamittvamiti keṣāṃcidvyākhyānaṃ nādartavyamiti bhāvaḥ. vastuto `haṃsaṃ tanau—'iti śloke `svikāyā'miti prayogo'sādhureva. ātmīyāyāṃ svaśabdasya sarvanāmatvātsyāḍāgamaparvṛtteriti navyāḥ. pratyudāharaṇānyuktvodāharaṇānyāha—nirbhastriketyādi. niṣkāntā bhastrayāḥ nirbhastrā. `nirādayaḥ krāntādyarthe pañcamyā'iti samāsaḥ. upasarjanahyasvaḥ. ṭāp. tato'jñātādau kaḥ. `ke'ṇaḥ'iti hyasvaḥ. punaṣṭāp. sūtre `eṣe'ti vikṛtanirdeśo vivakṣitaviṣayo , na tu `yāsayoḥ'itivadupalakṣaṇamityabhipretyāha— kṛtaṣatvanirdeśāditi. ihā'jājñeti strīliṅganirdeśādajādayaḥ strīliṅgaḥ eva gṛhrante, teneha vikalpo na, śabhro'jo yasyāḥ sā śubrāājikā. jānatītiḥ jñaḥ. `igupadhe'ti kaḥ. priyo jño yasyāḥ sā priyajñiketi.niḥsvaketi. svasyā niṣkanteti vigraho, na tviha svikasyā niṣkāntateti. tathātve hrupasarjane'pi `niḥ svike'tyekameva rūpaṃ syāt, ātaḥ sthānikā'kārasya durlabhatvena prakṛtasūtrā'viṣayatvāt.

bhastraiṣājājñādvāsvā nañpūrvāṇāmapi 414, 7.3.47 bhastraiṣā. luptaṣaṣṭhīkamiti. kecidiha "svāḥ"iti cchittvā ṣaṣṭhyāḥ sthāne sautratvādddatyayena jasiti vyācakṣate. "pratyayasthachādi"tyato'nuvartanādāha---ata idvā syāditi. nanu "nañpūrvāṇāmapī"tyapiśabdena kevalānāṃ saṅgrahaḥ kriyate, natu nañbhinnapūrvāṇāmapi. tathā ca "nirbhastrike"tyādi na sidhyedatastadantavidhirāvaśyaka ityāśayenāha--tadantāvidhinaivetyādi. āṅgatvāditi bhāvaḥ. evaṃ ca "nañpūrvāmā"mityasya niyamārthatvaśaṅkā nirastā, "nirbhastrike"tyādāvavyāptiprasaṅgāt. anyasya tviti. anupasarjanasya tu "abhāṣitapuskācce"tyanena siddhamityarthaḥ.etayostviti. bhastrājājñāsvānāṃ tu sapūrvāṇāmapītvaṃ bhavatyeva. tatra ṭāpaḥ kapratyayātparatvena supaḥ paratvā'bhāvat "asupaḥ"iti niṣedhā'pravṛtteriti bhāvaḥ. sapūrvayoriti. pūrvāvayavasahitayoḥ. vidyamānapūrvapadakayoriti yāvat. antarvartinīmityādi. "na su etad su"iti sthite'kaci kṛte'kacaḥ prāgeva vā nañtatpuruṣe kṛte "antaraṅgānapī"ti nyāyena tyadādyatvapravṛtteḥ prāgeva sāmāsike luki viśiṣṭātpunaḥ supi tyadādyatve pararūpe ca kṛte tataṣṭāp, sa ca āp supaḥ para iti bhāvaḥ. aneṣaketi. ajñātā eṣā eṣakā, na eṣakā anaṣakā, ajñātā aneṣā aneṣaketi vā laukikavigraho'tra bodhyaḥ. evamagre'pyūhrem. svaśabdasyāto viśeṣaṇamiti. yadyapi haradattagranthe "atrātaḥ sthāna ityetatsvaśabdasya viśeṣaṇa"mityuktaṃ, tathāpi tatra "svaśabdasye"tyanantaramata iti śeṣo bodhya iti bhāvaḥ. arthāntare tviti. ātmajñātidhaneṣvityarthaḥ. nityameveti. "svike"tyādāvakaci kṛte ātaḥ sthāniko'kāro'tra durlabha iti prakṛtasūtrasyā'viṣayatvāt "pratyayasthā"diti nityamevettvapravṛtteḥ. evaṃ ca "haṃsaṃ tanau saṃnihitaṃ carantaṃ munermanovṛttimiva svikāyā"miti śrīharṣaśloke "bhastraiṣe"ti vaikalpikamittvamiti keṣāṃcidvyākhyānaṃ nādartavyamiti bhāvaḥ. vastuto "haṃsaṃ tanau---"iti śloke "svikāyā"miti prayogo'sādhureva. ātmīyāyāṃ svaśabdasya sarvanāmatvātsyāḍāgamaparvṛtteriti navyāḥ. pratyudāharaṇānyuktvodāharaṇānyāha---nirbhastriketyādi. niṣkāntā bhastrayāḥ nirbhastrā. "nirādayaḥ krāntādyarthe pañcamyā"iti samāsaḥ. upasarjanahyasvaḥ. ṭāp. tato'jñātādau kaḥ. "ke'ṇaḥ"iti hyasvaḥ. punaṣṭāp. sūtre "eṣe"ti vikṛtanirdeśo vivakṣitaviṣayo , na tu "yāsayoḥ"itivadupalakṣaṇamityabhipretyāha---kṛtaṣatvanirdeśāditi. ihā'jājñeti strīliṅganirdeśādajādayaḥ strīliṅgaḥ eva gṛhrante, teneha vikalpo na, śabhro'jo yasyāḥ sā śubrāājikā. jānatītiḥ jñaḥ. "igupadhe"ti kaḥ. priyo jño yasyāḥ sā priyajñiketi.niḥsvaketi. svasyā niṣkanteti vigraho, na tviha svikasyā niṣkāntateti. tathātve hrupasarjane'pi "niḥ svike"tyekameva rūpaṃ syāt, ātaḥ sthānikā'kārasya durlabhatvena prakṛtasūtrā'viṣayatvāt.