Grammatical Sūtra: हनस्तोऽचिण्णलोः hanasto'ciṇṇaloḥ
Individual Word Components: hanaḥ taḥ aciṇṇaloḥ Sūtra with anuvṛtti words: hanaḥ taḥ aciṇṇaloḥ aṅgasya (6.4.1 ), vṛddhiḥ (7.2.114 ), ñṇiti (7.2.115 ) Type of Rule: vidhiPreceding adhikāra rule: 7.3.10 (1uttarapadasya)
Description:
((t)) is substituted for the ((n)) of the root ((han)) before an affix with an indicatory ((ñ)) or ((ṇ)), which causes also the vṛiddhi of the penultimate ((a)), but the augment is not added before the Aorist-sign ((ciṇ)), nor before the Personal ending ((ṇal)) of the Perfect. Source: Aṣṭādhyāyī 2.0
The substitute phoneme t replaces [the áṅga 6.4.1 final 1.1.52 phoneme of the verbal stem] han- `kill, injure, strike' (II 2) [before 1.1.66 affixes 3.1.1 with Ñ or Ṇ as IT marker 2.115] excluding CíṆ and ṆaL. Source: From Aṣṭādhyāyī of Pāṇini In Roman Transliteration translated by Sumitra M. Katre, Copyright © 1987. Courtesy of the University of Texas Press.
Source:Srisa Chandra Vasu's Aṣṭādhyāyī of Pāṇini
Mahābhāṣya: With kind permission: Dr. George Cardona 1/6:hanteḥ takāre taddhite pratiṣedhaḥ |* 2/6:hanteḥ takāre taddhite pratiṣedhaḥ vaktavyaḥ |3/6:vārtraghnam , bhrauṇaghnam | 4/6:uktam vā |* 5/6:kim uktam | See More
1/6:hanteḥ takāre taddhite pratiṣedhaḥ |* 2/6:hanteḥ takāre taddhite pratiṣedhaḥ vaktavyaḥ | 3/6:vārtraghnam , bhrauṇaghnam |4/6:uktam vā |* 5/6:kim uktam | 6/6:dhātoḥ svarūpagrahaṇe tatpratyaye kāryavijñānāt siddham iti
Collapse Kielhorn/Abhyankar (III,322.13-16) Rohatak (V,203.5-8) * Kātyāyana's Vārttikas
Commentaries:
Kāśikāvṛttī1 : taddhiteṣu iti nivṛttam, tatsambaddhaṃ kiti ityapi. ñṇiti iti vartate. h an aḥ
t ak See More
taddhiteṣu iti nivṛttam, tatsambaddhaṃ kiti ityapi. ñṇiti iti vartate. hanaḥ
takārodeśo bhavati ñiti, ṇiti pratyaye parataḥ ciṇṇalau varjayitvā. ghātayati. ghātakaḥ.
sādhughātī. ghātaṃghātam. ghāto vartate. aciṇṇaloḥ iti kim? aghāni. jaghāna. dhāto kāryam
ucyamānaṃ dhātoḥ pratyaye vijñāyate. iha na bhavati, vārtraghnam itaratiti.
Kāśikāvṛttī2 : hanas to 'ciṇṇaloḥ 7.3.32 taddhiteṣu iti nivṛttam, tatsambaddhaṃ kiti i ty ap i. ñ See More
hanas to 'ciṇṇaloḥ 7.3.32 taddhiteṣu iti nivṛttam, tatsambaddhaṃ kiti ityapi. ñṇiti iti vartate. hanaḥ takārodeśo bhavati ñiti, ṇiti pratyaye parataḥ ciṇṇalau varjayitvā. ghātayati. ghātakaḥ. sādhughātī. ghātaṃghātam. ghāto vartate. aciṇṇaloḥ iti kim? aghāni. jaghāna. dhāto kāryam ucyamānaṃ dhātoḥ pratyaye vijñāyate. iha na bhavati, vārtraghnam itaratiti.
Nyāsa2 : hanasto'ciṇṇaloḥ. , 7.3.32 "taddhiteṣviti nivṛttam()" iti. asv ar it at vā See More
hanasto'ciṇṇaloḥ. , 7.3.32 "taddhiteṣviti nivṛttam()" iti. asvaritatvāt(). "tatsambaddhaṃ kitītyapi" iti. nivṛttamityapekṣate. tatsambaddhatvaṃ punastasya "kiti ca" 7.2.118 ityatra "taddhiteṣu" 7.2.117 ityanuvṛtteḥ. yadi punaḥ kitītyanuvatrtata, tato lakṣaṇe "jāyāpatyoṣṭak()" 3.2.52 "amanuṣyakarttṛke ca" 3.2.53 iti ṭaki kṛte--jāyādhnastilakālaka ityatrāpi syāt(). ñṇidgrahaṇaṃ tu pratyayamātreṇa sambaddham(). ataḥ "taddhiteṣu" (7.2.117) ityetasmin? nivṛtte'pi tadanuvatrtata eva. "ghātayati" iti. hetumaṇṇic(). "hau hanterñṇinneṣu" 7.3.54 iti kṛtvam(). "ghātakaḥ" iti. ṇdula. "sādhughātī" iti. "supyajātau ṇinistācchīlye" 3.2.78 iti ṇiniḥ. "ghātaṃghātam()" iti. "ābhīkṣṇye ṇamul? ca" 3.4.22, "ābhīkṣṇye dve bhavataḥ" (vā.887) iti dvirvacanam(). "ghātaḥ" iti. bhāde ghañ? 3.3.18.
"adhāni" iti. luṅ(), "ciṇ? bhāvakarmaṇoḥ" 3.1.66 iti ciṇādeśaśca; "bhāvakarmaṇoḥ 1.3.13 ityātmanepadam(), "ciṇo luk()" 6.4.104 iti takārasya luk(). "jaghāna" iti. liṭ(), tip(), tasya ṇal(), "abhyāsācca" 7.3.55 iti kutvam()-ghakāraḥ. atheha kasmānna bhavati--vṛtraṃ hatavāniti. "brāhṛbhrūṇavṛtreṣu kvip()" 3.2.87, tadantāt? "tasyedam()" 4.3.120 ityaṇ(), "ṣapūrvahandhṛtarājñāmaṇi" 6.4.135 ityallopaḥ--vātrradhnaḥ, bhrauṇadhnaḥ? ityāha--"dhātoḥ" ityādi. dhātorityevamucyārya yo vihitaḥ pratyayaḥ sa dhātupratyayaḥ. dhātauḥ kāryamucyamānaṃ tatraiva dhātupratyaye bhavati. etacca bhauṇahatyamiti nipātanena 6.4.174 jñāpitam(). tena vātrradhnaḥ, bhrauṇadhna ityādau na bhavati. na hratra dhātorityevaṃ pratyayo vihitaḥ, kiṃ tarhi? prātapadikādittyevam()॥
Laghusiddhāntakaumudī1 : avarṇasya ītsyāt cvau. verlope cvyantatvādavyayatvam. akṛṣṇaḥ kṛṣṇaḥ
sa ṃp ad ya te Sū #1246 See More
avarṇasya ītsyāt cvau. verlope cvyantatvādavyayatvam. akṛṣṇaḥ kṛṣṇaḥ
saṃpadyate taṃ karoti kṛṣṇīkaroti. brahmībhavati. gaṅgīsyāt. (avyayasya cvāvītvaṃ
neti vācyam). doṣābhūtamahaḥ. divābhūtā rātriḥ..
Laghusiddhāntakaumudī2 : asya cvau 1246, 7.3.32 avarṇasya ītsyāt cvau. verlope cvyantatvādavyayat va m. a kṛ See More
asya cvau 1246, 7.3.32 avarṇasya ītsyāt cvau. verlope cvyantatvādavyayatvam. akṛṣṇaḥ kṛṣṇaḥ saṃpadyate taṃ karoti kṛṣṇīkaroti. brahmībhavati. gaṅgīsyāt. (avyayasya cvāvītvaṃ neti vācyam). doṣābhūtamahaḥ. divābhūtā rātriḥ॥
Bālamanoramā1 : hanasto'ciṇṇaloḥ. `hana' iti ṣaṣṭhī. `ta' ityatrā'kāra uccāra ṇā rt ha ḥ. Sū #333 See More
hanasto'ciṇṇaloḥ. `hana' iti ṣaṣṭhī. `ta' ityatrā'kāra uccāraṇārthaḥ. tadāha -
hantestakāra iti. `antādeśa' ityalo'ntyaparibhāṣayā siddham. ñiti ṇiti ceti. `aco
ñṇitī'tyatastadanuvṛtteriti bhāvaḥ. tathā ca hano nakārasya tatve `ho hante'riti
kutvena hasya ghakāre `ghātī'ti ṇyanataṃ phalitam.tato laṭi `ghātatayī'ti rūpaṃ sthitam. kṛto
luki samāsanivṛttau subluko'pi nivṛttau kaṃsamiti ca stitam. `ākyānātkṛtaḥ' iti
vārtikasthaṃ `prakṛtivacca kāraka'mityaṃśaṃ śaṅkottaratvena yojayiṣyañchaṅkāmavatārayati-
- nanviti. kaṃsavaśiṣṭasyeti. `kaṃsavadha'śabdasyaivetyarthaḥ. tasmādeva ṇico vidhānāditi
bhāvaḥ. nanu kaṃsavadhaśabdasya aṅgatve kā hānirityata āha– tatasceti.
kaṃsavadhaśabdasyā'ṅgatvādaḍ?dvitvayorviṣaye doṣaḥ syāt. kaṃsaśabdātpūrvamaḍāgamaḥ
syāt. `kaṃ'sityasyadvirvacanaṃ syāt. iṣyate tu `kaṃsamajīghata' dityevaṃ
hanadhātorevobhayamityarthaḥ. kiṃ ceti. keṃsaṃ ghātayatīti kutvatatve na syātāmityarthaḥ.
kuta ityata āha – dhātoriti. dātorhanityāditattatsvarūpeṇa grahaṇe sati tatpratyaye
= dhātorvihitapratyaye kāryavijñānamiti paribhāṣayetyarthaḥ. tena vātrraghnamityatra
`hanasto'ciṇṇalo'riti kutvaṃ, `hanasto'ciṇṇaloṭariti sūtre bhāṣye spaṣṭam. tathā ca
prakṛte `kaṃsaṃ ghātayatī'tyatra `ho hante'riti kutvaṃ , `hanasto'ciṇṇalo' riti tatvaṃ
ca na syātām, atra ṇicaḥ prātipadikādvihitatvena dhātorvihitatvā'bhāvadityarthaḥ.
atra pratyayalakṣaṇena kṛdantatayā kṛtprakṛtyarthasya karmatvena kaṃsasyeti ṣaṣṭhī
syādityapyākṣepo'pi bodhyaḥ, tatparihārasyāpi vakṣyamāṇatvāt.tāmimāṃ
śahkāmadrdhāṅgīkāreṇa pariharati - satyamiti.
kaṃsavadhaśabdasyaivāṅgatvamityādyaṅgīkriyate, doṣāpādanaṃ tu nāṅgīkriyata ityarthaḥ.
prakṛtivaccetīti. `ākhyānātkṛtaḥ' iti vārtike `prakṛtivacce'ti cakāro
bhinnakramaḥ. `prakṛtiva'dityanantarapaṭhitaścakāraḥ kārakamityasmādūdhrvaṃ niveśanīya iti
bhāvaḥ. tadevābhinīya darśayati - kārakaṃ ceti. cakāro'yamanuktasaṅgrahārtha ityāha -
- cātkāryamiti. `samuccīyate' iti śeṣaḥ. tathā ca kārakaṃ kāryaṃ ca prakṛtivaditi
phalitam. atra prakṛtiśabdena hetumaṇṇicaḥ prakṛtirvivakṣitā, vyākhyānāt.
prakṛtāviva prakṛtivat. saptamyantādvatiḥ. tadāha -
- prakṛterhanyāderhetumaṇṇāviti. `prayujyamāne satī'ti śeṣaḥ. `kāraka' mityasya
vivaraṇa#ṃ – dvitīyāntamiti. dvitīyātṛtīyādikārakavibhaktyantamityarthaḥ. hanti
kaṃsaṃ kṛṣṇaḥ, taṃ prerayatītyarthe kaṃsa ghātayati, kaṃsamajīghatadityādau hetumaṇṇyante
prayujyamāne yaddvitīyādikārakavibhakyantaṃ yacca kāryaṃ kutvatatvā'ḍ?dvitvādi
tatsarvaṃm `ākhyānātkṛta' ityasyodāharaṇe kaṃsavadhamācaṣṭe kaṃsaṃ ghātayati, kaṃsavadhamācaṣṭe
kaṃsamajīghatadityādāvapi bhavatīti phalitam. tatra `kāraka'mityanena kaṃsātṣaṣṭhī nirastā,
udāhmatahetumaṇṇyantasthale kṛdyogā'bhāvena karmaṇi dvitīyāyā eva sattvāt.
`kārya'mityanena tu kaṃsasya aḍ?dvitvanirāsaśceti bodhyam. ākhyānaśabdaśca
kathaṃcidvṛttānuvādaparo, na tu bhāratādiprasiddhakaṃsavadhādikathāparaḥ. tena rājāgamanamācaṣṭe
rājānāmāgamayatītyādi sidhyati. `dvitīyānta'mityatra dvitīyāgrahamamupalakṣaṇam. tena
puṣyayogamācaṣṭe puṣyeṇa yojayatīti sidhyatīti bhāṣye spaṣṭam.
kartṛkaraṇāddhātvarthe. idamapi gaṇasūtram, `prātipadikāddhātvarthe' ityasyaiva
prapañcaḥ. kartuḥ karaṇaṃ - kartṛkaraṇaṃ, na tu kartā ca karaṇaṃ ca iti dvandvaḥ,
vyākhyānāt. tadāha – kartuvryāpārārthamiti. abhimataphalotpādanārthamityarthaḥ.
sādhakatamamiti yāvat. nanvevaṃ sati `karaṇāddhātvarthe' ityeva siddhe kartṛgrahaṇaṃ
vyarthamityata āha– na tu cakṣurādimātramiti. kartṛgrahaṇaṃ vihāya karaṇādityevoktau
cakṣurādīndriyameva suprasiddhatvātkaraṇāditi śabdena gamyeta. ataḥ
kartṛgrahaṇamityāhuḥ. vastutastu `sādhakatamaṃ karaṇa'miti devadattayatī'ti
karturudājahyuḥ. kadāciddarśane iti. citretyanuvartate. tadāha – citra ityayamiti.
kadāciddarśane ityasya vivaraṇam– adbhutadarśane iti. `citra
citrīkaraṇakadāciddarśanayo'rityeva suvacam. vaṭi laji ityeke adanteṣviti. adanteṣu
pāṭhabalāt baṇḍa lajjeti kadācidadantatvamapyanayorvijñāyate. adantatvasya ca
phalā'bhāvādato lopaṃ bādhitvā `aco ñṇitī'ti vṛddhau `artihyī'ti pugityarthaḥ.
phalitamāha – vaṇṭāpayatīti. śākaṭāyanastviti. ṛṣiviśeṣo'yam. saṅgrāma yuddhe.
gaṇasūtramidam. yuddhavāci saṅgrāmeti prātipadikaṃ karotyarthe ṇicaṃ labhate ityarthaḥ.
nanu `prātipadikāddhātvarthe' ityeva siddhe kimarthamidamityata āha– anudāttediti.
etadātmanepadārthamiti bhāvaḥ. nanu saṅgrāmaśabdasya prātipadikasya
akārāntatvātkathamanudāttetvamityata āha– akārapraśleṣāditi.
saṅgrāmaśabdādanudāttānunāsikaṃ pararūpeṇa praśliṣya nirdeśāditi bhāvaḥ.
asasaṅgrāmateti. luṅi caṅi saṅgrāmaśabdasya ṇyantasya aṅgatvāttataḥ prāgaḍiti
bhāvaḥ. etaccabhṛśādisūtre kaiyaṭe spaṣṭam. aglopitvānnopadhāhyasvaḥ. sukhaduḥkha
tatkriyāyām. sukhānukūle duḥkhānukūle ca vyāpāre ityarthaḥ. sukha duḥkheti
prātipadikābhyāṃ tatkarotītyarthe ṇic syāditi yāvat. `prātipadikāddhātvartheṭa
ityeva ābhyāṃ ṇijityāhuḥ. bahulametannidarśanam. gaṇasūtramidam. eteṣāṃ
kathādīnāmadantānāṃ nidarśanaṃ = pāṭha ityarthaḥ. tadāha –adanteti. bahulagrahaṇasya phalamāha-
- bāhulakāditi. apaparṇaditi. aglopitvānna sanvattvamiti bhāvaḥ. kṣipa preraṇe.
kṣipayati. aglopasya sthānivattvānna guṇaḥ. evamagre'pi. vasanivāse. vasayati.
adantatvānnopadhāvṛddhi. `āndolayatī'tyādāvadantatvena
aglopittvānnopadhāhyasvaḥ. tadevaṃ `bahulametannidarśana'mityasya
kathādyadantaviṣayatvamuktvā matāntaramāha – anye tviti. bhvādiḥ, adādiḥ,
juhotyādiḥ, divādiḥ, svādiḥ, tudādiḥ, rudhādiḥ, tanādiḥ, kryādiḥ, curādiriti
daśagaṇī, tadbahirbhūtā api sautrā- juprabhṛtayaḥ, laukikāḥ preṅkholādayaḥ, vaidikā-
- `tadrakṣāṃsi rātribhirasubhna mityādau subhādayaśca saṅgṛhītā bhavantītyarthaḥ.
matāntaramāha – apare tviti. curādibhinnā udāhmatā ye nava gaṇāstebhyo'pi
ṇijbahulagrahaṇādasmāllabhyata ityarthaḥ. matāntaramāha – curādibhya eveti. vastutastu
bhūvādisūtre `pāṭhena dhātusaṃjñe' ti bhāṣyapratīkamupādāya - `sa pāṭho nopalakṣaṇārthaḥ.
kiṃtu iyattāpratipādanārtha iti kaiyaṭa āha– evaṃ ca `bahulametannidarśana'miti
gaṇasūtramanārṣamiti śabdenduśekhare sthitam. ṇiṅṅgānnirasane iti. gaṇasūtram.
spaṣṭam. ṅittvānnityamātmanepadam. \ufffdotā\ufffdāā\ufffdātara. idamapi
gaṇasūtram. \ufffdotā\ufffdāādīnāmiti. \ufffdotā\ufffdā, a\ufffdātara, gāloḍita,
āhvaraka– eṣāmityarthaḥ. a\ufffdāādaya iti. \ufffdotā'\ufffdāśabde `a\ufffdā'śabdaḥ,
a\ufffdātaraśabde `tara' śabdaḥ, gāloḍitaśabda `ita' śabdaḥ, āhvarakaśabde `ka'śabdaśca
lupyante ityarthaḥ. ṇiṅ ceti. cakāralabhyamidam. dhātvarthe iti.
`prātipadikācittviti. `\ufffdotā\ufffdo' tyādisūtre ṇicamevānuvartayanti na tu
ṇiṅamityarthaḥ. ṇic?ṇiṅoḥ phalabhedaṃ darśayati –tanmate iti. dhātvarthe ityeva
siddhamiti. dhātupāṭhaṃ racayiturbhīmasenasya vākaymidamityāhuḥ.
`prātipadikāddhātvarthe' iti ṇici siddhe `pucchabhāṇḍacīvarāṇṇi'ṅiti na
kartavyamityarthaḥ. nanu nityātmanepadārthaṃ `pucchabhāṇḍe'ti ṇiṅvidhirāvaśyaka ityata
āha– ṇijantādeva bahulavacanāditi bahulavacanāditi. `bahulametannidarśana'miti
bahulagrahaṇādityarthaḥ. nanu `pucchādiṣu dhātvartha ityeva ṇi'jityeva siddha
siddhaśabdo vyartha ityata āha – siddhaśabda iti. dhātupāṭhātmakagranthasamāptau
siddhaśabdaprayogo maṅgalārtha ityarthaḥ. paspaśāhnikabhāṣye hi `siddhe
śabdārthasambandhe' iti vārtikagranthasyā''dimavārtikavyākhyāvasare
`siddhaśabdopādanaṃ maṅgalārtha'mityuktam. `maṅgalādīni maṅgalamadyāni maṅgalāntāni ca
śastrāṇi prathante' iti būvādisūtrasthabhāṣyādgranthānte'pi maṅgalasya
kartavyatāsiddhiḥ. curādayaḥ.
curādayaḥ॥
krīḍeti. udidayam. tena ktvāyāmiḍvikalpaḥ, niṣṭhāyāṃ ca neṭ. jhṛ?ṣantā iti.
jṛ?ṣ jhṛ?ṣ vayohānau ityetatparyantā ityarthaḥ.
Bālamanoramā2 : hanasto'ciṇṇaloḥ 333, 7.3.32 hanasto'ciṇṇaloḥ. "hana" iti ṣaṣṭ hī . &q uo See More
hanasto'ciṇṇaloḥ 333, 7.3.32 hanasto'ciṇṇaloḥ. "hana" iti ṣaṣṭhī. "ta" ityatrā'kāra uccāraṇārthaḥ. tadāha - hantestakāra iti. "antādeśa" ityalo'ntyaparibhāṣayā siddham. ñiti ṇiti ceti. "aco ñṇitī"tyatastadanuvṛtteriti bhāvaḥ. tathā ca hano nakārasya tatve "ho hante"riti kutvena hasya ghakāre "ghātī"ti ṇyanataṃ phalitam.tato laṭi "ghātatayī"ti rūpaṃ sthitam. kṛto luki samāsanivṛttau subluko'pi nivṛttau kaṃsamiti ca stitam. "ākyānātkṛtaḥ" iti vārtikasthaṃ "prakṛtivacca kāraka"mityaṃśaṃ śaṅkottaratvena yojayiṣyañchaṅkāmavatārayati-- nanviti. kaṃsavaśiṣṭasyeti. "kaṃsavadha"śabdasyaivetyarthaḥ. tasmādeva ṇico vidhānāditi bhāvaḥ. nanu kaṃsavadhaśabdasya aṅgatve kā hānirityata āha-- tatasceti. kaṃsavadhaśabdasyā'ṅgatvādaḍ()dvitvayorviṣaye doṣaḥ syāt. kaṃsaśabdātpūrvamaḍāgamaḥ syāt. "kaṃ"sityasyadvirvacanaṃ syāt. iṣyate tu "kaṃsamajīghata" dityevaṃ hanadhātorevobhayamityarthaḥ. kiṃ ceti. keṃsaṃ ghātayatīti kutvatatve na syātāmityarthaḥ. kuta ityata āha -- dhātoriti. dātorhanityāditattatsvarūpeṇa grahaṇe sati tatpratyaye = dhātorvihitapratyaye kāryavijñānamiti paribhāṣayetyarthaḥ. tena vātrraghnamityatra "hanasto'ciṇṇalo"riti kutvaṃ, "hanasto'ciṇṇaloṭariti sūtre bhāṣye spaṣṭam. tathā ca prakṛte "kaṃsaṃ ghātayatī"tyatra "ho hante"riti kutvaṃ , "hanasto'ciṇṇalo" riti tatvaṃ ca na syātām, atra ṇicaḥ prātipadikādvihitatvena dhātorvihitatvā'bhāvadityarthaḥ. atra pratyayalakṣaṇena kṛdantatayā kṛtprakṛtyarthasya karmatvena kaṃsasyeti ṣaṣṭhī syādityapyākṣepo'pi bodhyaḥ, tatparihārasyāpi vakṣyamāṇatvāt.tāmimāṃ śahkāmadrdhāṅgīkāreṇa pariharati - satyamiti. kaṃsavadhaśabdasyaivāṅgatvamityādyaṅgīkriyate, doṣāpādanaṃ tu nāṅgīkriyata ityarthaḥ. prakṛtivaccetīti. "ākhyānātkṛtaḥ" iti vārtike "prakṛtivacce"ti cakāro bhinnakramaḥ. "prakṛtiva"dityanantarapaṭhitaścakāraḥ kārakamityasmādūdhrvaṃ niveśanīya iti bhāvaḥ. tadevābhinīya darśayati - kārakaṃ ceti. cakāro'yamanuktasaṅgrahārtha ityāha -- cātkāryamiti. "samuccīyate" iti śeṣaḥ. tathā ca kārakaṃ kāryaṃ ca prakṛtivaditi phalitam. atra prakṛtiśabdena hetumaṇṇicaḥ prakṛtirvivakṣitā, vyākhyānāt. prakṛtāviva prakṛtivat. saptamyantādvatiḥ. tadāha -- prakṛterhanyāderhetumaṇṇāviti. "prayujyamāne satī"ti śeṣaḥ. "kāraka" mityasya vivaraṇa#ṃ -- dvitīyāntamiti. dvitīyātṛtīyādikārakavibhaktyantamityarthaḥ. hanti kaṃsaṃ kṛṣṇaḥ, taṃ prerayatītyarthe kaṃsa ghātayati, kaṃsamajīghatadityādau hetumaṇṇyante prayujyamāne yaddvitīyādikārakavibhakyantaṃ yacca kāryaṃ kutvatatvā'ḍ()dvitvādi tatsarvaṃm "ākhyānātkṛta" ityasyodāharaṇe kaṃsavadhamācaṣṭe kaṃsaṃ ghātayati, kaṃsavadhamācaṣṭe kaṃsamajīghatadityādāvapi bhavatīti phalitam. tatra "kāraka"mityanena kaṃsātṣaṣṭhī nirastā, udāhmatahetumaṇṇyantasthale kṛdyogā'bhāvena karmaṇi dvitīyāyā eva sattvāt. "kārya"mityanena tu kaṃsasya aḍ()dvitvanirāsaśceti bodhyam. ākhyānaśabdaśca kathaṃcidvṛttānuvādaparo, na tu bhāratādiprasiddhakaṃsavadhādikathāparaḥ. tena rājāgamanamācaṣṭe rājānāmāgamayatītyādi sidhyati. "dvitīyānta"mityatra dvitīyāgrahamamupalakṣaṇam. tena puṣyayogamācaṣṭe puṣyeṇa yojayatīti sidhyatīti bhāṣye spaṣṭam. kartṛkaraṇāddhātvarthe. idamapi gaṇasūtram, "prātipadikāddhātvarthe" ityasyaiva prapañcaḥ. kartuḥ karaṇaṃ - kartṛkaraṇaṃ, na tu kartā ca karaṇaṃ ca iti dvandvaḥ, vyākhyānāt. tadāha -- kartuvryāpārārthamiti. abhimataphalotpādanārthamityarthaḥ. sādhakatamamiti yāvat. nanvevaṃ sati "karaṇāddhātvarthe" ityeva siddhe kartṛgrahaṇaṃ vyarthamityata āha-- na tu cakṣurādimātramiti. kartṛgrahaṇaṃ vihāya karaṇādityevoktau cakṣurādīndriyameva suprasiddhatvātkaraṇāditi śabdena gamyeta. ataḥ kartṛgrahaṇamityāhuḥ. vastutastu "sādhakatamaṃ karaṇa"miti devadattayatī"ti karturudājahyuḥ. kadāciddarśane iti. citretyanuvartate. tadāha -- citra ityayamiti. kadāciddarśane ityasya vivaraṇam-- adbhutadarśane iti. "citra citrīkaraṇakadāciddarśanayo"rityeva suvacam. vaṭi laji ityeke adanteṣviti. adanteṣu pāṭhabalāt baṇḍa lajjeti kadācidadantatvamapyanayorvijñāyate. adantatvasya ca phalā'bhāvādato lopaṃ bādhitvā "aco ñṇitī"ti vṛddhau "artihyī"ti pugityarthaḥ. phalitamāha -- vaṇṭāpayatīti. śākaṭāyanastviti. ṛṣiviśeṣo'yam. saṅgrāma yuddhe. gaṇasūtramidam. yuddhavāci saṅgrāmeti prātipadikaṃ karotyarthe ṇicaṃ labhate ityarthaḥ. nanu "prātipadikāddhātvarthe" ityeva siddhe kimarthamidamityata āha-- anudāttediti. etadātmanepadārthamiti bhāvaḥ. nanu saṅgrāmaśabdasya prātipadikasya akārāntatvātkathamanudāttetvamityata āha-- akārapraśleṣāditi. saṅgrāmaśabdādanudāttānunāsikaṃ pararūpeṇa praśliṣya nirdeśāditi bhāvaḥ. asasaṅgrāmateti. luṅi caṅi saṅgrāmaśabdasya ṇyantasya aṅgatvāttataḥ prāgaḍiti bhāvaḥ. etaccabhṛśādisūtre kaiyaṭe spaṣṭam. aglopitvānnopadhāhyasvaḥ. sukhaduḥkha tatkriyāyām. sukhānukūle duḥkhānukūle ca vyāpāre ityarthaḥ. sukha duḥkheti prātipadikābhyāṃ tatkarotītyarthe ṇic syāditi yāvat. "prātipadikāddhātvartheṭa ityeva ābhyāṃ ṇijityāhuḥ. bahulametannidarśanam. gaṇasūtramidam. eteṣāṃ kathādīnāmadantānāṃ nidarśanaṃ = pāṭha ityarthaḥ. tadāha --adanteti. bahulagrahaṇasya phalamāha-- bāhulakāditi. apaparṇaditi. aglopitvānna sanvattvamiti bhāvaḥ. kṣipa preraṇe. kṣipayati. aglopasya sthānivattvānna guṇaḥ. evamagre'pi. vasanivāse. vasayati. adantatvānnopadhāvṛddhi. "āndolayatī"tyādāvadantatvena aglopittvānnopadhāhyasvaḥ. tadevaṃ "bahulametannidarśana"mityasya kathādyadantaviṣayatvamuktvā matāntaramāha -- anye tviti. bhvādiḥ, adādiḥ, juhotyādiḥ, divādiḥ, svādiḥ, tudādiḥ, rudhādiḥ, tanādiḥ, kryādiḥ, curādiriti daśagaṇī, tadbahirbhūtā api sautrā- juprabhṛtayaḥ, laukikāḥ preṅkholādayaḥ, vaidikā-- "tadrakṣāṃsi rātribhirasubhna mityādau subhādayaśca saṅgṛhītā bhavantītyarthaḥ. matāntaramāha -- apare tviti. curādibhinnā udāhmatā ye nava gaṇāstebhyo'pi ṇijbahulagrahaṇādasmāllabhyata ityarthaḥ. matāntaramāha -- curādibhya eveti. vastutastu bhūvādisūtre "pāṭhena dhātusaṃjñe" ti bhāṣyapratīkamupādāya - "sa pāṭho nopalakṣaṇārthaḥ. kiṃtu iyattāpratipādanārtha iti kaiyaṭa āha-- evaṃ ca "bahulametannidarśana"miti gaṇasūtramanārṣamiti śabdenduśekhare sthitam. ṇiṅṅgānnirasane iti. gaṇasūtram. spaṣṭam. ṅittvānnityamātmanepadam. ()otā()āā()ātara. idamapi gaṇasūtram. ()otā()āādīnāmiti. ()otā()ā, a()ātara, gāloḍita, āhvaraka-- eṣāmityarthaḥ. a()āādaya iti. ()otā'()āśabde "a()ā"śabdaḥ, a()ātaraśabde "tara" śabdaḥ, gāloḍitaśabda "ita" śabdaḥ, āhvarakaśabde "ka"śabdaśca lupyante ityarthaḥ. ṇiṅ ceti. cakāralabhyamidam. dhātvarthe iti. "prātipadikācittviti. "()otā()o" tyādisūtre ṇicamevānuvartayanti na tu ṇiṅamityarthaḥ. ṇic()ṇiṅoḥ phalabhedaṃ darśayati --tanmate iti. dhātvarthe ityeva siddhamiti. dhātupāṭhaṃ racayiturbhīmasenasya vākaymidamityāhuḥ. "prātipadikāddhātvarthe" iti ṇici siddhe "pucchabhāṇḍacīvarāṇṇi"ṅiti na kartavyamityarthaḥ. nanu nityātmanepadārthaṃ "pucchabhāṇḍe"ti ṇiṅvidhirāvaśyaka ityata āha-- ṇijantādeva bahulavacanāditi bahulavacanāditi. "bahulametannidarśana"miti bahulagrahaṇādityarthaḥ. nanu "pucchādiṣu dhātvartha ityeva ṇi"jityeva siddha siddhaśabdo vyartha ityata āha -- siddhaśabda iti. dhātupāṭhātmakagranthasamāptau siddhaśabdaprayogo maṅgalārtha ityarthaḥ. paspaśāhnikabhāṣye hi "siddhe śabdārthasambandhe" iti vārtikagranthasyā''dimavārtikavyākhyāvasare "siddhaśabdopādanaṃ maṅgalārtha"mityuktam. "maṅgalādīni maṅgalamadyāni maṅgalāntāni ca śastrāṇi prathante" iti būvādisūtrasthabhāṣyādgranthānte'pi maṅgalasya kartavyatāsiddhiḥ. curādayaḥ.॥ iti bālamanoramāyām curādayaḥ॥ atha divādayaḥ.atha śyanvikaraṇā dhātavo nirūpyante--. dīvu krīḍeti. udidayam. tena ktvāyāmiḍvikalpaḥ, niṣṭhāyāṃ ca neṭ. jhṛ()ṣantā iti. jṛ()ṣ jhṛ()ṣ vayohānau ityetatparyantā ityarthaḥ.
Tattvabodhinī1 : ṇicprakṛtiriti. vadhaśabdo ṇicprakṛtiḥ, idānāṃ tu kṛllakyavaśiṣṭabhāga ev a
pr ak Sū #290 See More
ṇicprakṛtiriti. vadhaśabdo ṇicprakṛtiḥ, idānāṃ tu kṛllakyavaśiṣṭabhāga eva
prakṛtirityarthaḥ. ākhyānātkṛta iti. yadyapi `vadha' śabdaḥ kṛdantaḥ, sa ākhyānaṃ na bhavati
tathāpyākhyāna vācī kṛdantaśca kaṃsavadhaśabdo bhavatyeva, kṛdgrahaṇe gatikārakapūrvasyāpi
grahaṇāt. kṛllugiti. `hanaśca vadhaḥ'iti vihitasya appratyayasya luk.
prakṛtipratyāpattiriti. vikāraparityāgena svarūpeṇā'vasthitirityarthaḥ.
tadetatsakalamabhipretyāha– kaṃsaṃ han i iti sthite iti. kaṃsaviśiṣṭasyeti. tasmādeva
ṇico vidhānāditi bhāvaḥ. doṣa iti. kaṃsaśabdātpūrvamaḍāgamaḥ, kaṃs ityasya dvirvacanaṃ
syādityarthaḥ. kiṃ ceti. evaṃ ca kaṃsamajīghataditīṣṭaṃ na sidhyediti bhāvaḥ. tatpratyaye-
- dhātorvihitapratyaye. tena `vātrraghna'mityatra `hanasta' iti tatvaṃ na bhavatīti
jñeyam. uktadoṣānpariharati– satyamiti. `prakṛtivacce'ti cakāro'nuktasaṅgrahārthaṃ
ityāha—- vātkāryamiti. yadyapyanyatarāditadeśenāpyaḍ?dvirvacane sidhyataḥ, tathāpi
dhātāprasiddhe kaṃsavadhādyupākhyāne eva ṇi'jiti nāgrahaḥ, kiṃ tūpākhyānamātre. tena
rājāgamanamācaṣṭe rājānamāgamayatītyādi sidhyati. iha kṛtprakṛtau rājñaḥ kartṛtve'pi
gamerhetumaṇṇau `gatibuddhī'tyanena tasya karmatvamiti dvitīyāntameva rūpātideśa
balātsvīkriyate. devadattapākamācaṣṭe devadattena pācayatītyatra tu devadattasya
kartṛtvānapāyāttṛtīyaiva bhavati. rukmiṇīharaṇamācaṣṭe ityādau
`hmakroranyatarasyā'miti vikalpādrukmiṇīṃ rukmiṇyā vā hārayatīti prayogaḥ.
kartṛkaraṇāditi. kartṛgrahaṇā'bhāve cakṣuṣā paśyati cakṣayatītyādāveva syānna tu
karibhiravabadhnāti avakarayatītyādau. loke indriyāṇāmeva karaṇatvena suprasiddhatvāt,
atastatsaṅgrahārthaṃ kartṛgrahaṇamiti manoramāyāṃ sthitam. navyāstu— sādhakatamatvena
vivakṣitaṃ yattatkaraṇaśabdena gṛhrate na tu lokaprasiddhakaraṇameva. anyathā
`kartṛkaraṇayostṛtīyā' ityādāvapi lokaprasiddhakaraṇagrahaṇaprasaktyā `bāṇena hata'
ityādi rūpaṃ na sidhyetatathā ca kartṛgrahamaṃ vināpyavakarayatīti rūpasiddhau na
kiṃcidbādhakamiti vyākhyāya `kartṛkaramā'dityatra samāhāradvandvaṃ matvā devadattena
pācayati devadattayatītyudājahyuḥ. kadāciddarśane. `citrakaraṇakadāciddarśanayo'riti
suvacam. adanteṣu pāṭhabalāditi. adantasya phalāntarā'bhāvādato lopaṃ bādhitvā
vṛddhirityarthaḥ. saṅgrāma. saṅgrāmeti yuddhavāci prātipadikaṃ kara#otyarthe ṇicaṃ
labhyate. anudāttediti. etacca `bhṛśādibhyo bhuvī'ti sūtre kaiyaṭenoktam.
akārapraśleṣāditi. tena praśliṣṭasyetsaṃjñā, prakṛtyakārasya tu `iṣṭhava'diti
ṭilopaḥ. tathā ca aglopādasasaṅgrāmatetyatra nopadhāhyasvaḥ. sukha duḥkha. tacchabdena
prātipadikārthau parābhṛśyete. prātipadikāddhātvartha ityeva siddhe anayoḥ pāṭhaḥ
sopasargātpratyayārtha ityeke. sukhaduḥkhābhyāṃ tatkiyāyāmeva ṇic syānna tvācaṣṭa
ityasminnarthe ityetadarthaḥ pāṭha ityanye. pucchādiṣvati. bhīmasenasya vākyam.
granthānta iti. bhū sattāyāmityādidhātupāṭhasyā'nta ityarthaḥ. iti
curādayaḥ.
ktvāyāmiḍvikalpārthaṃ niṣṭhāyāmaniḍarthaṃ, ca. devitvā. dyūtvā.dyūtam.
krīḍāyāṃ– dīvyanti māṇavakāḥ. vijigīṣāyāṃ— śatruṃ dīvyati. vijigīṣate
ityarthaḥ. kāntiricchā. dyuteḥ pṛthaggrahaṇāt. ṣivu.pariṣiṣeveti.
`sthādiṣvevā'bhyāsasye'ti niyamo neha pravartate, tatra `prāk
sitā'dityanavṛtteḥ. asya cā'prāk?sitīyatvāt. tenā'bhyāsasya ṣatvaṃ
`parinivibhyaḥ' ityanena bhavatyeva. nyaṣavīditi. `sivādīnāṃ ve'ti vikalpaḥ. nṛtī.
īditkaraṇaṃ `\ufffdāīdita' iti niṣṭhāyāmiṇniṣedhārtham. yadyapi `se'sicī'ti iṭo
vikalpatatvāt `yasya vibhāṣe'tyanenaiveṣṭaṃ sidhyati, tathāpi `yasya
vibhāṣe'tyasyā'nityatvajñāpanārthamīditkaraṇaṃ, tena `dāvitamibharājadhiyā' ityādi
siddham.
Tattvabodhinī2 : hanasto'ciṇṇaloḥ 290, 7.3.32 ṇicprakṛtiriti. vadhaśabdo ṇicprakṛtiḥ, idā nā ṃ tu k See More
hanasto'ciṇṇaloḥ 290, 7.3.32 ṇicprakṛtiriti. vadhaśabdo ṇicprakṛtiḥ, idānāṃ tu kṛllakyavaśiṣṭabhāga eva prakṛtirityarthaḥ. ākhyānātkṛta iti. yadyapi "vadha" śabdaḥ kṛdantaḥ, sa ākhyānaṃ na bhavati tathāpyākhyāna vācī kṛdantaśca kaṃsavadhaśabdo bhavatyeva, kṛdgrahaṇe gatikārakapūrvasyāpi grahaṇāt. kṛllugiti. "hanaśca vadhaḥ"iti vihitasya appratyayasya luk. prakṛtipratyāpattiriti. vikāraparityāgena svarūpeṇā'vasthitirityarthaḥ. tadetatsakalamabhipretyāha-- kaṃsaṃ han i iti sthite iti. kaṃsaviśiṣṭasyeti. tasmādeva ṇico vidhānāditi bhāvaḥ. doṣa iti. kaṃsaśabdātpūrvamaḍāgamaḥ, kaṃs ityasya dvirvacanaṃ syādityarthaḥ. kiṃ ceti. evaṃ ca kaṃsamajīghataditīṣṭaṃ na sidhyediti bhāvaḥ. tatpratyaye-- dhātorvihitapratyaye. tena "vātrraghna"mityatra "hanasta" iti tatvaṃ na bhavatīti jñeyam. uktadoṣānpariharati-- satyamiti. "prakṛtivacce"ti cakāro'nuktasaṅgrahārthaṃ ityāha---- vātkāryamiti. yadyapyanyatarāditadeśenāpyaḍ()dvirvacane sidhyataḥ, tathāpi dhātāprasiddhe kaṃsavadhādyupākhyāne eva ṇi"jiti nāgrahaḥ, kiṃ tūpākhyānamātre. tena rājāgamanamācaṣṭe rājānamāgamayatītyādi sidhyati. iha kṛtprakṛtau rājñaḥ kartṛtve'pi gamerhetumaṇṇau "gatibuddhī"tyanena tasya karmatvamiti dvitīyāntameva rūpātideśa balātsvīkriyate. devadattapākamācaṣṭe devadattena pācayatītyatra tu devadattasya kartṛtvānapāyāttṛtīyaiva bhavati. rukmiṇīharaṇamācaṣṭe ityādau "hmakroranyatarasyā"miti vikalpādrukmiṇīṃ rukmiṇyā vā hārayatīti prayogaḥ. kartṛkaraṇāditi. kartṛgrahaṇā'bhāve cakṣuṣā paśyati cakṣayatītyādāveva syānna tu karibhiravabadhnāti avakarayatītyādau. loke indriyāṇāmeva karaṇatvena suprasiddhatvāt, atastatsaṅgrahārthaṃ kartṛgrahaṇamiti manoramāyāṃ sthitam. navyāstu--- sādhakatamatvena vivakṣitaṃ yattatkaraṇaśabdena gṛhrate na tu lokaprasiddhakaraṇameva. anyathā "kartṛkaraṇayostṛtīyā" ityādāvapi lokaprasiddhakaraṇagrahaṇaprasaktyā "bāṇena hata" ityādi rūpaṃ na sidhyetatathā ca kartṛgrahamaṃ vināpyavakarayatīti rūpasiddhau na kiṃcidbādhakamiti vyākhyāya "kartṛkaramā"dityatra samāhāradvandvaṃ matvā devadattena pācayati devadattayatītyudājahyuḥ. kadāciddarśane. "citrakaraṇakadāciddarśanayo"riti suvacam. adanteṣu pāṭhabalāditi. adantasya phalāntarā'bhāvādato lopaṃ bādhitvā vṛddhirityarthaḥ. saṅgrāma. saṅgrāmeti yuddhavāci prātipadikaṃ kara#otyarthe ṇicaṃ labhyate. anudāttediti. etacca "bhṛśādibhyo bhuvī"ti sūtre kaiyaṭenoktam. akārapraśleṣāditi. tena praśliṣṭasyetsaṃjñā, prakṛtyakārasya tu "iṣṭhava"diti ṭilopaḥ. tathā ca aglopādasasaṅgrāmatetyatra nopadhāhyasvaḥ. sukha duḥkha. tacchabdena prātipadikārthau parābhṛśyete. prātipadikāddhātvartha ityeva siddhe anayoḥ pāṭhaḥ sopasargātpratyayārtha ityeke. sukhaduḥkhābhyāṃ tatkiyāyāmeva ṇic syānna tvācaṣṭa ityasminnarthe ityetadarthaḥ pāṭha ityanye. pucchādiṣvati. bhīmasenasya vākyam. granthānta iti. bhū sattāyāmityādidhātupāṭhasyā'nta ityarthaḥ. iti curādayaḥ.atha divādayaḥ.divu krīḍā. uditkaraṇaṃ ktvāyāmiḍvikalpārthaṃ niṣṭhāyāmaniḍarthaṃ, ca. devitvā. dyūtvā.dyūtam. krīḍāyāṃ-- dīvyanti māṇavakāḥ. vijigīṣāyāṃ--- śatruṃ dīvyati. vijigīṣate ityarthaḥ. kāntiricchā. dyuteḥ pṛthaggrahaṇāt. ṣivu.pariṣiṣeveti. "sthādiṣvevā'bhyāsasye"ti niyamo neha pravartate, tatra "prāk sitā"dityanavṛtteḥ. asya cā'prāk()sitīyatvāt. tenā'bhyāsasya ṣatvaṃ "parinivibhyaḥ" ityanena bhavatyeva. nyaṣavīditi. "sivādīnāṃ ve"ti vikalpaḥ. nṛtī. īditkaraṇaṃ "()āīdita" iti niṣṭhāyāmiṇniṣedhārtham. yadyapi "se'sicī"ti iṭo vikalpatatvāt "yasya vibhāṣe'tyanenaiveṣṭaṃ sidhyati, tathāpi "yasya vibhāṣe"tyasyā'nityatvajñāpanārthamīditkaraṇaṃ, tena "dāvitamibharājadhiyā" ityādi siddham.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam 2.Source: Sanskrit Documents
Research Papers and Publications