Grammatical Sūtra: नञः शुचीश्वरक्षेत्रज्ञकुशलनिपुणानाम् nañaḥ śucīśvarakṣetrajñakuśalanipuṇānām
Individual Word Components: nañaḥ śucīśvarakṣetrajñakuśalanipuṇānām Sūtra with anuvṛtti words: nañaḥ śucīśvarakṣetrajñakuśalanipuṇānām aṅgasya (6.4.1 ), vṛddhiḥ (7.2.114 ), acaḥ (7.2.115 ), ñṇiti (7.2.115 ), taddhiteṣu (7.2.117 ), ādeḥ (7.2.117 ), kiti (7.2.118 ), ca (7.2.118 ), uttarapadasya (7.3.10 ), pūrvasya (7.3.26 ), tu (7.3.26 ), vā (7.3.26 ) Type of Rule: vidhiPreceding adhikāra rule: 7.3.10 (1uttarapadasya)
Description:
Before a Taddhita affix having an indicatory ((ñ)), ((ṇ)) or ((k)), the Vṛiddhi is always substituted for the first vowel of ((śuci)), ((īśvara)), ((kṅetrajña)), ((kuśala)) and ((nipuṇa)) when preceded by the Negative particle, but this substitution is optional for the vowel of the Negative particle. Source: Aṣṭādhyāyī 2.0
[A substitute vŕd-dhi phoneme 2.114 (= ā, ai, au 1.1.1 ) replaces the first vowel 2.117 of the final members 10] °-śúc-i- `pure', °-īś-vará- `lord, ruler', °kṣetra-jñá- `the Self', °-kúśa-la- `competent, able' and °-ni-puṇ-á- `clever, adroit' [and optionally of the first member 26] náÑ-° `privative or negative particle' [before 1.1.66 a taddhitá 2.117 affix 3.1.1 with IT marker Ñ or Ṇ 2.115 or K 2.118]. Source: From Aṣṭādhyāyī of Pāṇini In Roman Transliteration translated by Sumitra M. Katre, Copyright © 1987. Courtesy of the University of Texas Press.
Source:Srisa Chandra Vasu's Aṣṭādhyāyī of Pāṇini Anuvṛtti: 7.3.10 , 7.3.26
Commentaries:
Kāśikāvṛttī1 : nañaḥ uttareṣāṃ śuci īśvara kṣetrajña kuśala nipuṇa ityeteṣām acāmāderac aḥ v ṛd dh See More
nañaḥ uttareṣāṃ śuci īśvara kṣetrajña kuśala nipuṇa ityeteṣām acāmāderacaḥ vṛddhir
bhavati, pūrvapadasya vā bhavati taddhite ñiti, ṇiti, kiti ca parataḥ. śuci aśaucam, āśaucam.
īśvara anaiśvaryam, ānaiśvaryam. kṣetrajña akṣaitrajñyam, ākṣaitrajñayam.
kuśala akauśalam, ākauśalam. nipuṇa anaipuṇam, ānaipuṇam. atra kecidāhuḥ iyaṃ pūrvapadasya
vṛddhiraprāptaiva vibhāṣā vidhīyate. na nañpūrvāt tatpuruṣātityuttaro bhāvapratyayaḥ
pratiṣidhyate. tatra śucyādibhyaḥ eva pratyaye kṛte paścānnañsamāse sati
vṛddhiranaṅgasyāpi vacanāt bhavati iti. tadapare na mṛṣyante. bhāvavacanādanyopi hi taddhito
vṛddhinimittamapatyādiṣu artheṣu nañsamāsādeva vidyate. bahuvrīheśca nañsamāsāt
bhāvavacano 'pi asti, tatra aṅgādhikāropamardanaṃ na yujyate iti. akṣetrajñānīśvarau
tatpuruṣau eva brāhmaṇādiṣu paṭhyete, tataḥ tābhyāṃ bhāve ṣyañ bhavati.
Kāśikāvṛttī2 : nañaḥ śucīiśvarakṣetrajñakuśalanipuṇānām 7.3.30 nañaḥ uttareṣāṃ śuci īś va ra k ṣe See More
nañaḥ śucīiśvarakṣetrajñakuśalanipuṇānām 7.3.30 nañaḥ uttareṣāṃ śuci īśvara kṣetrajña kuśala nipuṇa ityeteṣām acāmāderacaḥ vṛddhir bhavati, pūrvapadasya vā bhavati taddhite ñiti, ṇiti, kiti ca parataḥ. śuci aśaucam, āśaucam. īśvara anaiśvaryam, ānaiśvaryam. kṣetrajña akṣaitrajñyam, ākṣaitrajñayam. kuśala akauśalam, ākauśalam. nipuṇa anaipuṇam, ānaipuṇam. atra kecidāhuḥ iyaṃ pūrvapadasya vṛddhiraprāptaiva vibhāṣā vidhīyate. na nañpūrvāt tatpuruṣātityuttaro bhāvapratyayaḥ pratiṣidhyate. tatra śucyādibhyaḥ eva pratyaye kṛte paścānnañsamāse sati vṛddhiranaṅgasyāpi vacanāt bhavati iti. tadapare na mṛṣyante. bhāvavacanādanyopi hi taddhito vṛddhinimittamapatyādiṣu artheṣu nañsamāsādeva vidyate. bahuvrīheśca nañsamāsāt bhāvavacano 'pi asti, tatra aṅgādhikāropamardanaṃ na yujyate iti. akṣetrajñānīśvarau tatpuruṣau eva brāhmaṇādiṣu paṭhyete, tataḥ tābhyāṃ bhāve ṣyañ bhavati.
Nyāsa2 : nañaḥ śucī�ārakṣetrajñakuśalanipuṇānām?. , 7.3.30 udāharaṇānyuttaratra v yu tp ād ay See More
nañaḥ śucī�ārakṣetrajñakuśalanipuṇānām?. , 7.3.30 udāharaṇānyuttaratra vyutpādayiṣyante.
"atra kecadahuḥ" ityādi. grahaṇakavākyam(). asya "na nañpūrvāt? tatpuruṣāt()" iti vivaraṇam(). "na nañpūrvāt? tatpuruṣāt()" 5.1.120 iti tvatalbhyāmanyo bhāvapratyayaḥ pratiṣedhyate, tatrottaraṃ bhāvapratyayamicchatā śūcyādibhya eva, na tu nañsamāsebhya uttaro bhāvapratyayaḥ katrtavyaḥ. tasmin? kṛte paścānnañsamāsaḥ, tataścāṅgasyāmāderaco vidhīyamānā vṛddhirna prāpnoti. na hi pūrvaṃ bhāvapratyaye kṛte paścānnañsamāse nañ? aṅgasayācāmādirbhavati, uttarapadasyaivāṅgatvāt(); ucyate cedaṃ vacanam(), tatra vacanasāmathryādaṅgasyāpi vṛddhirbhavati.
"tadapare" ityādi. yaduktamiyaṃ pūrvapadasya vṛddhiraprāptaiva vibhāṣa vidhīyata iti, tadapara ācāryā na kṣamante. kiṃ kāraṇam()? ityāha--"bhāvavacanādanyo'pi hi" ityādi. evakāro bhinnakramo vidyata ityasyānantaraṃ draṣṭavyaḥ. yadi nañsamāsādapatyādiṣvartheṣu vṛddhinimittaṃ bhāvavacanādaparastaddhito na vidyeta, evaṃ bahuvrīheśca nañsamāsādbhāvavacanādanyo'pi na vidyeta; tato yujyate'śuccādiśabdānāmanaṅgatvādaṅgādhikāropamardanena vṛddhivacanasyākṛtārthatvāt(). na tvetadevam; vidyata eva hranyo'patyādivvartheṣu nañsamāsād()vṛddhinimittasyaddhitaḥ--akuśalasyāpatyamākauśaliḥ, akuśalasyedamākauśalamiti. bahuvrīheśca nañsamāsādbhāvavacano'pi vidyata eva--nāsya śucayo vidayanta ityaśuciḥ, tasya bhāvaḥ, "igantācca laghupūrvāt()" 5.1.130 ityaṇ()--āśaucam(). yata evamanyo'pi bhāvavacanāt? taddhito nañsamāsāddhidyate, vṛddhinimittako bahuvrīheśca nañsamāsādbhāvavacano'pi vidyate; tasmāt? tatra kṛtārthatvādvacanasyāṅgādhikārabādhanaṃ ca yucyate.
yadapyuktam()--"na nañpūrvāt? tatpuruṣādityṛttaro bhāvapratyayaḥ eva"(iti), tadapyayuktamiti darśayannāha--"akṣetrajño'nī()āraḥ"["akṣetrajñānī()ārau"--kāśikā] ityādi. etau hi dvau śabdau bāhṛṇādiṣu tatpuruṣāveva paṭha()ete, tenābhyāṃ tatpuruṣābhyāmeva ṣyañ? bhavati, anyathā hi brāāhṛṇādiṣvanayoḥ pāṭhasya vaiyathryaṃ syāt(). tasmādaṅgasyaiveyaṃ vṛddhirnityaṃ prāptā satī bhāvapratyaye, anyatra ca taddhite vikalpena vidhīyate yathāyogam(). tatarāśaucamiti yadi tatpuruṣaḥ kriyate--na śuciraśutaciḥ, tadā "tasyedam()" 4.3.120 ityaṇi kṛte vṛddhiḥ; atha bahuvrīhiḥ--nāsti śucirasyenyaśuciḥ, tato yadi bhāvārtho vivakṣyate tadā "igantācaca laghupūrvāt()" 5.1.130 ityaṇ(); atha "tasyedam()" 4.3.120 ityartho vivakṣyate, tadā "prāgdīvayato'ṇ()" 4.1.83 ityaṇ()--ānai()āyryam(), ākṣaitrajñyamiti. tatpuruṣābhyāṃ brāāhṛṇāditvāt? vyañi kṛte vṛddhiḥ. ākīśalamānaipuṇamiti yadi bahuvrīhirayāpi tatpuruṣaḥ, ubhayathāpi "tasyedam()" 4.3.120 ityaṇeva. yadyapi kuśalanipuṇaśabdau brāāhṛṇādiṣu yudhādiṣu ca paṭha()ete tathāpi tadantāt? tatpuruṣādvahuvrīherapi bhāvapratyayo nopapadyate; tadantavidherabhāvāt().
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam 2.Source: Sanskrit Documents
Research Papers and Publications