1/28:nagaragrahaṇam kimartham na prācām grāmāṇām iti eva siddham |
2/28:na sidhyati |
3/28:anyaḥ grāmaḥ anyat nagaram |
4/28:katham jñāyate |
5/28:evam hi kaḥ cit kam cit pṛcchati |
6/28:kutaḥ bhavān āgacchati grāmāt |
7/28:saḥ hi āha |
8/28:na grāmāt nagarāt iti |
9/28:nanu ca bho yaḥ eva grāmaḥ tat nagaram |
10/28:katham jñāyate |
11/28:lokataḥ |
12/28:ye hi grāme vidhayaḥ na iṣyante sādhīyaḥ te nagare na kriyante |
13/28:tat yathā |
14/28:abhakṣyaḥ grāmyakukkuṭaḥ abhakṣyaḥ grāmyaśūkaraḥ iti ukte sutarām nāgaraḥ api na bhakṣyate |
15/28:tathā grāme na adhyeyam iti sādhīyaḥ nagare na adhīyate |
16/28:tasmāt yaḥ eva grāmaḥ tat nagaram |
17/28:katham yat uktam evam hi kaḥ cit kam cit pṛcchati kutaḥ bhavān āgacchati grāmāt saḥ āha na grāmāt nagarāt iti |
18/28:saṃstyāyaviśeṣam asau ācaṣṭe |
19/28:saṃstyāyaviśeṣāḥ hi ete grāmaḥ ghoṣaḥ nagaram saṃvāhaḥ iti |
20/28:evam tarhi siddhe sati yat grāmagrahaṇe nagaragrahaṇam karoti tat jñāpayati ācāryaḥ anyatra grāmagrahaṇe nagaragrahaṇam na bhavati iti |
21/28:kim etasya jñāpane prayojanam |
22/28:viśiṣṭaliṅgaḥ nadīdeśaḥ agrāmāḥ iti atra nagarapratiṣedhaḥ coditaḥ saḥ na vaktavyaḥ bhavati |
23/28:yadi etat jñāpyate udīcyagrāmāt ca bahvacaḥ antodāttāt iti atra nagaragrahaṇam kartavyam |
24/28:bāhīkagrāmebhyaḥ ca nagaragrahaṇam kartavyam |
25/28:dikśabdāḥ grāmajanapadākhyānacānarāṭeṣu nagaragrahaṇam kartavyam |
26/28:idam caturtham jñāpakārtham |
27/28:tatra atinirbandhaḥ na lābhaḥ |
28/28:tasmāt yasmin eva grāmagrahaṇe nagaragrahaṇam na iṣyate tasya pratiṣedhaḥ vaktavyaḥ

prācāṃ deśe grāmanagarāṇāṃ diśa uttareṣām acāmāderaco vṛddhir bhavati taddhite ñiti, ṇiti, kiti ca parataḥ. grāmāṇām pūrveṣukāmaśamyāṃ bhavaḥ pūrvaiṣukāmaśamaḥ. aparaiṣukāmaśamaḥ. pūrvakārṣṇamṛttikaḥ. aparakārṣṇamṛttikaḥ. nagarāṇām pūrvasmin pāṭaliputre bhavaḥ pūrvapāṭaliputrakaḥ. aparapāṭaliputrakaḥ. pūrvakānyakubjaḥ. aparakānyakubjaḥ. grāmatvādeva nagarāṇām api grahaṇe siddhe bhedena yadubhayorupādānaṃ tat sambandhabhedapratipattyartham. dikpūrvapado hi samudāyaḥ pūrveṣukāmaśamyādiḥ grāmanāmadheyam. pāṭaliputrādiḥ punaruttarapadam eva nagaram āha. tatra grāmavācinām aṅgānām avayavasya dikśabdāduttarasya nagaravācinām uttarapadānām avayavasya ca vṛddhir bhavati ityevam abhisambandhaḥ kriyate. itaratra tu diśa uttareṣām nagarāṇām ityeva. pūrvaiṣukāmaśamaḥ ityevam ādiṣu kṛtāyām uttarapadavṛddhau ekādeśo bhavati iti jñāpi ta nendrasya parasya 7-3-22 iti pratiṣedhena.

prācāṃ grāmanagarāṇām 7.3.14 prācāṃ deśe grāmanagarāṇāṃ diśa uttareṣām acāmāderaco vṛddhir bhavati taddhite ñiti, ṇiti, kiti ca parataḥ. grāmāṇām pūrveṣukāmaśamyāṃ bhavaḥ pūrvaiṣukāmaśamaḥ. aparaiṣukāmaśamaḥ. pūrvakārṣṇamṛttikaḥ. aparakārṣṇamṛttikaḥ. nagarāṇām pūrvasmin pāṭaliputre bhavaḥ pūrvapāṭaliputrakaḥ. aparapāṭaliputrakaḥ. pūrvakānyakubjaḥ. aparakānyakubjaḥ. grāmatvādeva nagarāṇām api grahaṇe siddhe bhedena yadubhayorupādānaṃ tat sambandhabhedapratipattyartham. dikpūrvapado hi samudāyaḥ pūrveṣukāmaśamyādiḥ grāmanāmadheyam. pāṭaliputrādiḥ punaruttarapadam eva nagaram āha. tatra grāmavācinām aṅgānām avayavasya dikśabdāduttarasya nagaravācinām uttarapadānām avayavasya ca vṛddhir bhavati ityevam abhisambandhaḥ kriyate. itaratra tu diśa uttareṣām nagarāṇām ityeva. pūrvaiṣukāmaśamaḥ ityevam ādiṣu kṛtāyām uttarapadavṛddhau ekādeśo bhavati iti jñāpi ta nendrasya parasya 7.3.22 iti pratiṣedhena.

prācāṃ grāmanagarāṇām?. , 7.3.14 "janapadasya" 7.3.12 ityanuvatrtate, tena prācāmityetaddeśagrahaṇaṃ vijñāyate na tvācāryagrahaṇamiti mātvā'‌'ha--"prācāṃ deśe grāmāṇām()" ityādi. "purveṣukāmaśamaḥ" iti. pūrvā cāsāviṣukāmaśamī ceti "diksaṃkhye saṃjñāyām()" 2.1.49 iti samāsaḥ, tato bhavārthe "dikpūrvapadādasaṃjñāyāṃ ñaḥ" 4.2.106 iti. "pūrvapāṭaliputrakaḥ" iti. pūrvasmin? pāṭaliputre bhava iti pūrvavat? taddhitārthe samāsaḥ. "ropadhetoḥ" 4.2.122 iti vuñ(). nanu caikameva pāṭaliputram(), tatra pāṭaliputrāntarasya vyavacchedyasyābhāvāt(), tatkathaṃ pūrvaśabdena pāṭaliputraśabdo viśiṣyate? pāṭaliputraikadeśe pāṭaliputraśabdo vatrtata ityadoṣaḥ. atha nagaragrahaṇaṃ kimartham(), na "grāmāṇām()" ityevaṃ siddham(), nagaramapi hi grāmo bhavatyeva; jananikāyanivāse grāmo rūḍhaḥ, nagarañca jananikāyanivāsa eva, ataśca nagaramapi grāmaḥ, yato ye grāme vidhayo neṣyante, nagare'pi te na kriyante. tathā hi--"abhakṣyo grāmyakukkuṭaḥ", "abhakṣyo grābhyaśūkaraḥ"--ityukte nāgaro'pi na bhakṣyate; "grāme nādhyetavyam()" ityukte nagare'pi nādhīyate, tasmānnagaramapi grāmaḥ. evañca kṛtvā--"udīcyagrāmācca bahvaco'ntodāttāt()", 4.2.108, "vāhīkagrāmebhyaśca" 4.2.116, "dikśabdā grāmajanapadākhyānacānarāṭeṣu" 6.2.103 ityatra grāmagrahaṇena nagaragrahaṇamapi bhavatītyāha--"grāmatvādeva" ityādi. yadi tarhi nagaramapi grāmaḥ, tadā "viśiṣṭaliṅgo nadīdeśo'grāmāḥ" 2.4.7 ityatra nagaragrahaṇaṃ prāpnoti? satyametat(), tatra tu nagarāṇāṃ pratiṣedho vaktavyaḥ. sa eva ca sambandhabhedaḥ kuto hetorbhavati, yasya pratipattathe grāmanagarayorbhedenopādānaṃ kriyate! ityāha "dikpūrvapado hi" ityādi. yadi hi yathā dikpūrvapadaḥ pūrvottarasamudāyaḥ pūrveṣukāmaśamyādigrrāmanāmadheyam(), tathā nagaranāmadheyamapi syāt(), tataḥ sambandho na bhidyeta. yathā ca pāṭaliputrādiśabdarūpamuttarapadabhūtameva nagarasaya vācakam(), tathā yadi grāmanāmadheyamapi grāmasya syāt(), evamapi sambandho na bhidyeta? na caivam(); anyādṛśa eva hi pūrvottarasamudayātamako grāmavācī śabdaḥ, anyādṛśaścotatarapadātmako nagaravācī śabdaḥ. tasmādgrāmanagarayorbhedāt? sambandhabhedo bhavati. evaṃ sambandhabhedahetuṃ darśayitvā sambandhabhedaṃ darśayannāha--"tatra" ityādi. "grāmavācinām()" iti. pūrvoṣukamaśamītyevamādīnām(). "avayavasya" iti. iṣukāmaśamī-kṛṣṇamṛttiketyevamādeḥ. "dikśabdāt()" iti. purvādeḥ. "itaratra tu" ityādi. nagareṣu. "deśa uttareṣāṃ nagarāṇām()" iti. atra vṛddhirbhavatītyabhisambandhaḥ kriyata ityetadapekṣyate॥ pūrveṣukāmaśana ityevamādiṣu pūrvottarapadayorantaraṅgatvādguṇe kṛte dikśabdogrāmaścottarapadaṃ nāstīti vṛddhirna prāpnoti, vṛddhirhi taddhite kṛte tadāśrayeṇa bhavantī bahiraṅgā bhavati. prāgeva taddhitotpatterguṇaḥ prāpnuvannantaraṅgo bhavati. na ca vacanādvṛddhirbhaviṣyatīti śakyate vaktum(), yatra hrekādeśo nāsti sa ca vacanasyāvakāśaḥ--pūrvakārṣṇamṛttika ityevamādau. na cāntāvivadbhāvo'sti; "ubhayata āśraye nāntādivat()" (vyā.pa.51) iti pratiṣedhāt(). ato'tra pūrvapadamuttarapadañcāśrīyate? iti yaścodayet(), taṃ pratyāha--"purveṣukāmaśama ityevamādiṣu" ityādi. yathā "nendrasya parasya" 7.3.22 iti nirdeśanāyamartho jñāpitaḥ tathā "adasa au sulopaśca" 7.2.107 ityatra pratipāditaḥ. "grāmanagarāṇām()" iti bahuvacanaṃ svarūpavidhinirāsārtham()॥

prācāṃ grāmanagarāṇāṃ. diśa iti. diśaḥ pare ye prācyagrāmavācinaḥ prācyanagaravācinaśca teṣāmavayavasyādervṛddhiḥ syādityarthaḥ. pūrveṣu kāmaśamyāmiti.`diksaṃkhye saṃjñāyām' iti samāsaḥ. aṇ ṣa saṃjñātvāt. `dikpūrvapadā'diti ña na. samudāyasya grāmanāmatve'pi uttarapadasyāpi tannāmatvamastīti uttarapadādivṛddhiḥ. nagare iti. udāharaṇasūcanam. pūrvapāṭaliputraka iti. `pūrvāparaprathame'ti samāsaḥ. `avṛddhādapī'ti vuñ. yadyapi pāṭaliputraśabde uttarapade ādirvṛddhireva. tathāpi pūrvapadasya vṛddhinivṛtti phalam.

prācāṃ grāmanagaragāṇām 1380, 7.3.14 prācāṃ grāmanagarāṇāṃ. diśa iti. diśaḥ pare ye prācyagrāmavācinaḥ prācyanagaravācinaśca teṣāmavayavasyādervṛddhiḥ syādityarthaḥ. pūrveṣu kāmaśamyāmiti."diksaṃkhye saṃjñāyām" iti samāsaḥ. aṇ ṣa saṃjñātvāt. "dikpūrvapadā"diti ña na. samudāyasya grāmanāmatve'pi uttarapadasyāpi tannāmatvamastīti uttarapadādivṛddhiḥ. nagare iti. udāharaṇasūcanam. pūrvapāṭaliputraka iti. "pūrvāparaprathame"ti samāsaḥ. "avṛddhādapī"ti vuñ. yadyapi pāṭaliputraśabde uttarapade ādirvṛddhireva. tathāpi pūrvapadasya vṛddhinivṛtti phalam.