1/21:gameḥ iṭ parasmaipadeṣu cet kṛti upasaṅkhyānam |*
2/21:gameḥ iṭ parasmaipadeṣu cet kṛti upasaṅkhyānam kartavyam |
3/21:jigamiṣitā , jigamiṣitum , jigamiṣitavyam |
4/21:tat tarhi upasaṅkhyānam kartavyam |
5/21:na kartavyam |
6/21:aviśeṣeṇa gameḥ iḍāgamam uktvā ātmanepadapare na iti vakṣyāmi |
7/21:ātmanepadaparapratiṣedhe uktam |*
8/21:kim uktam |
9/21:ātmanepadaparapratiṣedhe tatparaparasīyuḍekādeśeṣu pratiṣedhaḥ iti |
10/21:iha api ātmanepadaparapratiṣedhe tatparaparasīyuḍekādeśeṣu pratiṣedhaḥ vaktavyaḥ |
11/21:taparapare tāvat |
12/21:saṅjigaṃsiṣyate |
13/21:sīyuṭi |
14/21:saṅgaṃsīṣṭa |
15/21:ekādeśe |
16/21:saṅgaṃsyante |
17/21:ekādeśe kṛte vyapavargābhāvāt na prāpnoti |
18/21:siddham tu gameḥ ātmanepadena samānapadasthasya iṭpratiṣedhāt |*
19/21:siddham etat |
20/21:katham |
21/21:gameḥ ātmanepadena samānapadastheṇa na bhavati iti vaktavyam

gamer dhātoḥ sakārāderārdhadhātukasya parasmaipadesu iḍāgamo bhavati. gamiṣyati. agamiṣyat. jigamiṣati. gameḥ iti kim? ceṣyati. iḍgrahaṇaṃ nityārtham. parasmaipadeṣu iti kim? saṃgaṃsīṣṭa. saṃgaṃsyate. saṃjigaṃsate. saṃjigaṃsiṣyate. adhijigāṃsate. adhijigāṃsiṣyate. gameriṅādeśasya ajjhanagamāṃ sani 6-4-16 iti dīrghatvam. se ityeva, gantāsmi, gantāsvaḥ, gantāsmaḥ. ātmanepadena samānapadasthasya gameḥ ayam iḍāgamo neṣyate. anyatra sarvatraiveṣyate. kṛtyapi hi bhavati, parasmaipadaluki ca, saṃjigamiṣitā, adhijigamiṣitā vyākaraṇasya, jigamiṣa tvam iti. padaśeṣakārasya punaridaṃ darśanam gamyupalakṣaṇārthaṃ parasmaipadagrahaṇam, parasmaipadeṣu yo gamirupalakṣitas tasmāt sakārāderārdhadhātukasya iḍ bhavati. tanmatena saṃjigaṃsitā, adhijigaṃsitā vyākaraṇasya ityeva bhavitavyam.

gameriṭ parasmaipadeṣu 7.2.58 gamer dhātoḥ sakārāderārdhadhātukasya parasmaipadesu iḍāgamo bhavati. gamiṣyati. agamiṣyat. jigamiṣati. gameḥ iti kim? ceṣyati. iḍgrahaṇaṃ nityārtham. parasmaipadeṣu iti kim? saṃgaṃsīṣṭa. saṃgaṃsyate. saṃjigaṃsate. saṃjigaṃsiṣyate. adhijigāṃsate. adhijigāṃsiṣyate. gameriṅādeśasya ajjhanagamāṃ sani 6.4.16 iti dīrghatvam. se ityeva, gantāsmi, gantāsvaḥ, gantāsmaḥ. ātmanepadena samānapadasthasya gameḥ ayam iḍāgamo neṣyate. anyatra sarvatraiveṣyate. kṛtyapi hi bhavati, parasmaipadaluki ca, saṃjigamiṣitā, adhijigamiṣitā vyākaraṇasya, jigamiṣa tvam iti. padaśeṣakārasya punaridaṃ darśanam gamyupalakṣaṇārthaṃ parasmaipadagrahaṇam, parasmaipadeṣu yo gamirupalakṣitas tasmāt sakārāderārdhadhātukasya iḍ bhavati. tanmatena saṃjigaṃsitā, adhijigaṃsitā vyākaraṇasya ityeva bhavitavyam.

gameriṭ? parasmaipadeṣu. , 7.2.58 "gamlṛ gatau" (dhā.pā.982). gamirayamanudāttatvādaniṭ(). yo'pi "sani ca" (2.4.47) iti "iṇ? gatau" (dhā.pā.1045) ityasya gamirādeśaḥ, yaśca "iṇvadika iti uktavyam()" (vā.167) iti "ik? smaraṇe" (dhā.pā.1047) ityetasya, yaśca "iṅaśca" (2.4.48) iti "iṅ? adhyayane" (dhā.pā.1046) ityetasya so'pi sthānivadbhāvādaniḍeva syāt(). tebhyaḥ parasya sakārāderārdhadhātukasya sijvarjitasyeḍāgamo yathā syādityevamarthaṃ vacanam(). "gamiṣyati, agamiṣyat()" iti. anādeśasya gamerudāharaṇam(). "jigamiṣati" iti. etat? tasyeṇādeśasya, igādeśasya vā. atheḍite vatrtamāne punariṅgrahaṇaṃ kimartham()? ityāha--"iṅgrahaṇaṃ nityārtham" iti. taddhi ["taddhi pūrvakamiṅgrahaṇ(). "udito vā" iti vāgrahaṇena prakṛtamiṅgrahaṇaṃ sambaddham(), atastadanuvṛttau" ityādiḥ mudritaḥ pāṭhaḥ] pūrvakamiṅgrahaṇaṃ "udito vā" 7.2.56 iti vāgrahaṇena sambaddham(), atastadanuvṛttau tasyāpyanuvṛttiḥ syāt(), tathā ca vikalpeneṭ? prasajyeta. tasmāt tannivṛttyarthaṃ punariṅgrahaṇaṃ kriyeta. "saṃgaṃsīṣṭa" iti. sampūrvādgamerāśiṣi liṅ sīyuṭ(), "samo gampṛcchi" 1.3.29 ityādinā'‌'tmanepadam(), "suṭ tithoḥ" 3.4.107 iti suṭ(), dhatvam(), ṣṭutvam(). "sañjirgasate" iti. "pūrvavatsanaḥ" 1.3.62 ityātmaneṣadam(). "adhijigāṃsate" iti. gameriṅādeśasya pratyudāharaṇam(). atha sañcigaṃsata ityatra "ajjhanagamāṃ sani" (6.4.16) iti dīrghatvaṃ kasmānna bhavati? ityāha--"gameriṅādeśasya" ityādi. taddhi dīrghatvamiṅādeśasya gameriṣyate, nānyasya. tathā hi tatroktam()--gameriṅādeśasyeti vaktavyamiti. yadi parasmaipadeṣvityucyate, tadā kṛti parasmaipadaluki ca na prāpnoti? ityāha--"ātmanepadena" ityādi. "samānapadasthasya" iti. ekapadasthasyetyarthaḥ. "anyatra sarvatraiveṣyate" iti. etacca "kṛtyapi hi" ityādinā visapaṣṭīkaroti. "sañjigamiṣitā, adhijigamiṣitā" iti. kṛtyudāharaṇe dve. "jigamiva tvamiti" iti. etat? parasmaipadaluki. sannantatvādgamerloṭ(), sip(), "sehrrapicca" 3.4.87 iti sehiṃrādeśara()#ḥ, "ato heḥ" 6.4.105 iti luk(). kathaṃ punaḥ parasmaipadeṣvityucyamāne kṛti parasmaipadaluki ca labhyate? evaṃ manyate--yogavibhāgaḥ katrtavyaḥ; "gameriṭa" ityeko bhāgaḥ, tatra "se" ityanuvatrtate--sakārādāvārthadhātuke gameriḍāgamo bhavati. tataḥ "parasmaipadeṣu" iti dvitīyo yogo niyamārthaḥ. sa cāyaṃ niyamo yadyaviśeṣeṇa syāt? tadā pūrvayogo'narthakaḥ syāt(). tasmāt? tulyajātīyāpekṣayā niyamaḥ, tulyajātīyaśca tiṅ()---siṅ()viṣaye yadi bhayati tadā parasmaipadeṣveva, nātmanepadeṣviti. te kṛti parasmaipadaluki ca pūrvayoge na bhavatyeva; niyamenāvyāvarttitatvaditi. "padaśeṣakārasya panaḥ" ityādi. padaśeṣakāraḥ punarevaṃ manyate---parasmaipadeṣviti neyaṃ parasaptamī, kiṃ tarhi? viṣayasaptamī, parasmaipadaviṣaye yo gamirupalakṣitaḥ=upalabdhastasya sakārādāvārdhadhātuka iḍ? bhavatīti. evaṃ ca sati yogavibhāgamantareṇāpi tanmatena parasmaipadeṣu yo gamirupalakṣitaḥ, tasmādasatyapi parasmaipade sarvatra kṛti parasmaipadaluki ceḍ? bhavatyeva; parasmaipadaparatvena sakārāderārdhadhātukasyāviśetatvāt(). tanmatena sañcirgasitā, adhijirgasitā vyākaraṇasyeti bhavitavyamiti; sampūrvasya, adhipūrvasya ca gameḥ parasmaipadeṣvanupalakṣitatvāt(). tathā hi--sampūrvādgameḥ "samo gamyucchi" 1.3.29 ityādinā'‌'tmanepadaṃ vihitam(). adhipūrvādapi sthānivadbhāvāt? "anudāttaṅitaḥ" 1.3.12 ityanenātmanepadamiti॥

gameḥ parasya sāderārdhadhātukasyeṭ syāt parasmaipadeṣu. gamiṣyati. gacchatu. agacchat. gacchet. gamyāt..

gameriṭ parasmaipadeṣu 508, 7.2.58 gameḥ parasya sāderārdhadhātukasyeṭ syāt parasmaipadeṣu. gamiṣyati. gacchatu. agacchat. gacchet. gamyāt॥

gameriṭ. `game'riti pañcamī. `se'sicī'tyataḥ se ityanuvṛttena ādrdhadhātukasyetyanuvṛttaṃ viśeṣyate. tadādividhiḥ. tadāha–gameḥ parasyetyādinā. `parasmaipadeṣvi'tyasya ātmanepadā'bhāve ityarthaḥ. evaṃ ca `saṃjigamiṣite'ti tṛci iṭ sidhyati. gamiṣyatīti. gacchatu agacchat. gacchet. gamyāt. luṅi viśeṣamāha– lṛdittvādaṅiti. `gamahane'ti upadhālopo netyāha– anaṅīti paryudāsāditi. agamaditi. lṛṅi–agamiṣyat. sarpatīti. śapi ṛkārasya laghūpadhaguṇaḥ. raparatvam. sasarpeti. sasṛpatuḥ. sasṛpuḥ. thali krādiniyamānnityamiṭ. ajantatvā'bhāvādakāravattvā'bhāvāvacca neḍvikalpaḥ. sasarpitha sasṛpathuḥ. sasṛpa.sasarpa sasṛpiva sasṛpima. luṭi tāsi laghūpadhaguṇe rapare prāpte– anudāttasya ca. `sṛjidṛśo'rityato jhalyamakitīti, `ādeca' ityata upadeśe iti cānuvartate. tadāha–upadeśe'nudātta ityādinā. mittvādantyādacaḥ paraḥ. upadeśe kim ?. ktapratyaye–sṛptaḥ. ruāpteti. sṛp?dhātorluṭi tāsi amāgame ṛkārasya yaṇiti bhāvaḥ. sarpteti. amabhāvelaghūpadhaguṇe raparatvamiti bhāvaḥ. evaṃ ruāpsyati sarpsyatīti. sarpatu. asarpat. sarpet. sṛpyāt. asṛpaditi. lṛdittvāccleraṅi sati ṅittvānna ga#uṇa iti bhāvaḥ. aruāpsyat. asarpsyat. yama uparame iti. uparamo viramaṇam. aniḍayam. yacchatīti. `iṣugamiyamā'miti śapi chaḥ. yayāma yematuḥ yemuḥ. thali bhāradvājaniyamādiṭpakṣe `thali ca seṭī'tyettvābhyāsalopau. tadāha- yemitha. yayantheti. iḍabhāve rūpam. yemathuḥ yema. yayāma. yayama. yemiva. yemima. krādiniyamādiṭ. yanteti. yaṃsyati. yacchatu. ayacchat. yacchet. yamyāt. ayaṃsīditi. `yamarame'ti iṭ?sakau. `iṭa īṭī'ti sijlopaḥ. `neṭī'ti niṣedhānna halantalakṣaṇā vṛddhiriti bhāvaḥ. ayaṃsyat. tapa saṃtāpe iti. aniḍayam. tapati. tatāpa tepatuḥ tepuḥ. tepitha tataptha tepathuḥ tepa. tatāpa tatapa tepiva tepima. tapteti. tapsyati. tapatu. atapat. tapet. tapyāt. atāpsīditi. halantalakṣaṇā vṛddhiriti bhāvaḥ. atapsyat. nisastapatau. śeṣapūraṇena sūtraṃ vyācaṣṭe- - ṣaḥ syāditi. `apadāntasya mūrdhanya' ityadhikārāditi bhāvaḥ. nisaḥ sakārasya ṣaḥ syāttapadhātau parata iti yāvat. `anāsevane' ityetadvyākhyāsyannāsevanaśabdaṃ vyācaṣṭe— paunaḥ punyamiti. `āsevana'śabdena saha nañsamāsa ityabhipretyāha– tato'nyasminviṣaye iti. ādeśatvā'bhāvātpadāntatvācca aprāpte vacanam. niṣṭapatīti. niṣkṛṣya tapatītyarthaḥ. nisaḥ sasya ṣatve takāsya ṣṭutvena ṭaḥ. āsevane tu na ṣatvam. tyaja hānāviti. hānirutsargaḥ. ayamaniṭ. tyajati. tatyāja tatyajatuḥ tatyajuḥ. saṃyuktahalmadhyasthatavādettvā'bhyāsalopau na. thali tu bhāradvājaniyamādveṭ. tadāha– tatyajitha tatyaktheti. iḍabhāve `coḥ ku'riti bhāvaḥ. tyakteti. tyakṣyati. tyajatu. atyajat. tyajet. tyajyāt. atyākṣīditi. halantalakṣaṇā vṛddhiriti bhāvaḥ. atyakṣyat. ṣañja saṅge iti. ṣopadeśo'yamaniṭ, nopadhaśca. kṛtānusvāraparasavarṇasya nirdeśaḥ. śapaḥ pittvena kittvā'bhāvāttasminpare `aniditā'miti nalopā'pravṛtterarāha–daṃśasañjeti nalopa iti. anusvāraparasavarṇayorasiddhatvāditi bhāvaḥ. sajatīti. liṭi tu sasañja. atusādau tu akittvānna nalopaḥ. sasañjatuḥ sasañjuḥ. thali bhāradvājaniyamādveṭ. sasañjitha– sasaṅktha. iḍabhāve jasya kutvena gakāre tasya cartve sati anusvāraparasavarṇasaṃpannasya cavargapañcamasya nivṛttau kakāre pare'nusvārasya parasavarṇau ṅakāraḥ. sasañjathuḥ sasañja. sasañja. sasañjiva sasañjima.krādiniyamādiṭ. saṅkteti. tāsi jasya kutvena gakāre tasya cartve sati ñasya nivṛttau nasya ṅakāra iti bhāvaḥ. saṅakṣyati. sajat. asajat. sajet. sajyāt. asāṅakṣīt. halantatvādvṛddhiḥ. asaṅkṣyat. dṛśir prekṣaṇe iti. irit. aniṭ ca. paśyatīti. śiti `prāghrādhme'ti paśyādeśa iti bhāvaḥ. dadarśa dadṛśatuḥ dadṛśuḥ. thali tu krādiniyamānnityamiṭ prāptaḥ. ajantā'kāravattvā'bhāvāt `acastāsvaditi, `upadeśe'ttvataḥ' iti niṣedhasya cā'prāpteḥ. ṛdantatvā'bhāvena bhāradvājaniyamā'prasakteḥ.

gameriṭ parasmaipadeṣu 236, 7.2.58 gameriṭ. "game"riti pañcamī. "se'sicī"tyataḥ se ityanuvṛttena ādrdhadhātukasyetyanuvṛttaṃ viśeṣyate. tadādividhiḥ. tadāha--gameḥ parasyetyādinā. "parasmaipadeṣvi"tyasya ātmanepadā'bhāve ityarthaḥ. evaṃ ca "saṃjigamiṣite"ti tṛci iṭ sidhyati. gamiṣyatīti. gacchatu agacchat. gacchet. gamyāt. luṅi viśeṣamāha--lṛdittvādaṅiti. "gamahane"ti upadhālopo netyāha-- anaṅīti paryudāsāditi. agamaditi. lṛṅi--agamiṣyat. sarpatīti. śapi ṛkārasya laghūpadhaguṇaḥ. raparatvam. sasarpeti. sasṛpatuḥ. sasṛpuḥ. thali krādiniyamānnityamiṭ. ajantatvā'bhāvādakāravattvā'bhāvāvacca neḍvikalpaḥ. sasarpitha sasṛpathuḥ. sasṛpa.sasarpa sasṛpiva sasṛpima. luṭi tāsi laghūpadhaguṇe rapare prāpte-- anudāttasya ca. "sṛjidṛśo"rityato jhalyamakitīti, "ādeca" ityata upadeśe iti cānuvartate. tadāha--upadeśe'nudātta ityādinā. mittvādantyādacaḥ paraḥ. upadeśe kim?. ktapratyaye--sṛptaḥ. ruāpteti. sṛp()dhātorluṭi tāsi amāgame ṛkārasya yaṇiti bhāvaḥ. sarpteti. amabhāvelaghūpadhaguṇe raparatvamiti bhāvaḥ. evaṃ ruāpsyati sarpsyatīti. sarpatu. asarpat. sarpet. sṛpyāt. asṛpaditi. lṛdittvāccleraṅi sati ṅittvānna ga#uṇa iti bhāvaḥ. aruāpsyat. asarpsyat. yama uparame iti. uparamo viramaṇam. aniḍayam. yacchatīti. "iṣugamiyamā"miti śapi chaḥ. yayāma yematuḥ yemuḥ. thali bhāradvājaniyamādiṭpakṣe "thali ca seṭī"tyettvābhyāsalopau. tadāha- yemitha. yayantheti. iḍabhāve rūpam. yemathuḥ yema. yayāma. yayama. yemiva. yemima. krādiniyamādiṭ. yanteti. yaṃsyati. yacchatu. ayacchat. yacchet. yamyāt. ayaṃsīditi. "yamarame"ti iṭ()sakau. "iṭa īṭī"ti sijlopaḥ. "neṭī"ti niṣedhānna halantalakṣaṇā vṛddhiriti bhāvaḥ. ayaṃsyat. tapa saṃtāpe iti. aniḍayam. tapati. tatāpa tepatuḥ tepuḥ. tepitha tataptha tepathuḥ tepa. tatāpa tatapa tepiva tepima. tapteti. tapsyati. tapatu. atapat. tapet. tapyāt. atāpsīditi. halantalakṣaṇā vṛddhiriti bhāvaḥ. atapsyat. nisastapatau. śeṣapūraṇena sūtraṃ vyācaṣṭe-- ṣaḥ syāditi. "apadāntasya mūrdhanya" ityadhikārāditi bhāvaḥ. nisaḥ sakārasya ṣaḥ syāttapadhātau parata iti yāvat. "anāsevane" ityetadvyākhyāsyannāsevanaśabdaṃ vyācaṣṭe--- paunaḥ punyamiti. "āsevana"śabdena saha nañsamāsa ityabhipretyāha--tato'nyasminviṣaye iti. ādeśatvā'bhāvātpadāntatvācca aprāpte vacanam. niṣṭapatīti. niṣkṛṣya tapatītyarthaḥ. nisaḥ sasya ṣatve takāsya ṣṭutvena ṭaḥ. āsevane tu na ṣatvam. tyaja hānāviti. hānirutsargaḥ. ayamaniṭ. tyajati. tatyāja tatyajatuḥ tatyajuḥ. saṃyuktahalmadhyasthatavādettvā'bhyāsalopau na. thali tu bhāradvājaniyamādveṭ. tadāha-- tatyajitha tatyaktheti. iḍabhāve "coḥ ku"riti bhāvaḥ. tyakteti. tyakṣyati. tyajatu. atyajat. tyajet. tyajyāt. atyākṣīditi. halantalakṣaṇā vṛddhiriti bhāvaḥ. atyakṣyat. ṣañja saṅge iti. ṣopadeśo'yamaniṭ, nopadhaśca. kṛtānusvāraparasavarṇasya nirdeśaḥ. śapaḥ pittvena kittvā'bhāvāttasminpare "aniditā"miti nalopā'pravṛtterarāha--daṃśasañjeti nalopa iti. anusvāraparasavarṇayorasiddhatvāditi bhāvaḥ. sajatīti. liṭi tu sasañja. atusādau tu akittvānna nalopaḥ. sasañjatuḥ sasañjuḥ. thali bhāradvājaniyamādveṭ. sasañjitha--sasaṅktha. iḍabhāve jasya kutvena gakāre tasya cartve sati anusvāraparasavarṇasaṃpannasya cavargapañcamasya nivṛttau kakāre pare'nusvārasya parasavarṇau ṅakāraḥ. sasañjathuḥ sasañja. sasañja. sasañjiva sasañjima.krādiniyamādiṭ. saṅkteti. tāsi jasya kutvena gakāre tasya cartve sati ñasya nivṛttau nasya ṅakāra iti bhāvaḥ. saṅakṣyati. sajat. asajat. sajet. sajyāt. asāṅakṣīt. halantatvādvṛddhiḥ. asaṅkṣyat. dṛśir prekṣaṇe iti. irit. aniṭ ca. paśyatīti. śiti "prāghrādhme"ti paśyādeśa iti bhāvaḥ. dadarśa dadṛśatuḥ dadṛśuḥ. thali tu krādiniyamānnityamiṭ prāptaḥ. ajantā'kāravattvā'bhāvāt "acastāsvaditi, "upadeśe'ttvataḥ" iti niṣedhasya cā'prāpteḥ. ṛdantatvā'bhāvena bhāradvājaniyamā'prasakteḥ.