Pāṇini 7.1.80

avarṇāntādaṅgāduttarasya śatuḥ vā numāgamo bhavati śīnadyoḥ parataḥ. tudatī kule, tuadantī kule. tudatī brāhmaṇī, tudantī brāhmaṇī. yātī kule, yāntī kule. yātī brāhmaṇī, yāntī brāhmaṇī. kariṣyatī kule, kariṣyantī kule. kariṣyatī brāhmaṇī, kariṣyantī brāhnaṇī. atra antaraṅgatvādekādeśe kṛte vyapavargābhāvātavarṇāntā daṅgāduttarasya śatuḥ iti na yujyate vaktum, ubhayata āśraye nāntadivatityantādivadbhāvo 'pi nāsti, bhūtapūrvagatyāśrayaṇe vā adatī, ghnatī ityevam ādiṣu atiprasaṅgaḥ iti? atra samādhiṃ kecidāhuḥ. śaturavayave śatṛśabdo vartate avarṇāntādaṅgāduttaro yaḥ śatravayavaḥ iti. apare punarāhuḥ. ātityanena śīnadyāveva viśeṣyete. avarṇāntādaṅgāduttare ye śīnadyau tayoḥ parataḥ śatrantasya num bhavati iti. tatra yena nāvyavadhānaṃ tena vyavahite 'pi vacanaprāmāṇyātiti takāreṇa eva vyavadhānam āśrayiṣyate. ātiti kim? kurvatī. sunvatī. śīnadyoḥ iti kim? tudatām. nudatām.

āc chīnadyor num 7.1.80 avarṇāntādaṅgāduttarasya śatuḥ vā numāgamo bhavati śīnadyoḥ parataḥ. tudatī kule, tuadantī kule. tudatī brāhmaṇī, tudantī brāhmaṇī. yātī kule, yāntī kule. yātī brāhmaṇī, yāntī brāhmaṇī. kariṣyatī kule, kariṣyantī kule. kariṣyatī brāhmaṇī, kariṣyantī brāhnaṇī. atra antaraṅgatvādekādeśe kṛte vyapavargābhāvātavarṇāntā daṅgāduttarasya śatuḥ iti na yujyate vaktum, ubhayata āśraye nāntadivatityantādivadbhāvo 'pi nāsti, bhūtapūrvagatyāśrayaṇe vā adatī, ghnatī ityevam ādiṣu atiprasaṅgaḥ iti? atra samādhiṃ kecidāhuḥ. śaturavayave śatṛśabdo vartate avarṇāntādaṅgāduttaro yaḥ śatravayavaḥ iti. apare punarāhuḥ. ātityanena śīnadyāveva viśeṣyete. avarṇāntādaṅgāduttare ye śīnadyau tayoḥ parataḥ śatrantasya num bhavati iti. tatra yena nāvyavadhānaṃ tena vyavahite 'pi vacanaprāmāṇyātiti takāreṇa eva vyavadhānam āśrayiṣyate. ātiti kim? kurvatī. sunvatī. śīnadyoḥ iti kim? tudatām. nudatām.

ācchīnadyornum?. , 7.1.80 "taduntī kule" iti. "napuṃsakācca" 7.1.19 iti śībhāvaḥ. "tudatī brāāhṛṇī" iti. "ugitaśca" 4.1.6 iti ṅīp(), "yātī brāāhṛṇī" iti. avāditvācchapo luk(), "ugitaśca" 4.1.6 iti ṅīp(). "kariṣyantī kule" iti. "lṛṭaḥ sadvā" 3.3.14 iti śatrādeśaḥ, "ṛddhanoḥ sye" 7.2.70 itīṭ(). "atrāntaraṅgatvāt()" ityādi codyam(). akārāntādaṅgāt? pare śatari vyavasthite īkāre ca kiṃ num? kriyatām()? uttaikādeśaḥ? atrāntaraṅgatvāt? "ato guṇe" 6.1.94 pararūpamekādeśaḥ. antaraṅgatvaṃ punastasya varṇāśrayatvākat? numastu bahvapekṣatvādvahiraṅgatvam(). sa hrakarāntamaṅgaṃ śatṛpratyayāntaṃ tataśca parataḥ śīnadyorbhāvamapekṣate. "vārṇādāṅgam()" (vya.pa.39) ityādīha nāsti; bhinnakālatvāt()--śīnadyorhi parabhāve sati num? prāpnoti, ekādeśastu tataḥ prāgeva. "yatra ca vārṇāṅgayoryugapat? prāptiḥ, tatreyamupatiṣṭhate" ityuktaṃ prāk. vyapavargābhāvādavarṇāntādaṅgāduttarasya śaturiti śakyate vaktum(). bhede hi satyavadhyavaśrimatoridamasmāduttaramidañca pūrvamityeva vyavahāro bhavati, nānyathā. syādetat()--"antādivacca" (6.1.85) ityantādivadabhāvenaikādeśaḥ pūrvaṃ pratyantavadbhavati parañca pratyādivadityekādeśasya pūrvaṃ pratyantattvāt? parañca pratyādivattvādyujyata evāvarṇādaṅgāduttarasya śatuḥ? ityāha--"ubhayata āśraye" ityādi. atra hrakārāntamaṅgaṃ śatā cobhayamāśritam(). "ubhayata āśraye" ityādi. atra hrakārantamaṅgaṃ śatā cobhayamāśra#itam. "ubhayata āśraye nāntādivat()" (vyā.pa.51) iti nāstyantādivadbhāvaḥ. na hrekasyaikadā pūrvaṃ pratyantavadbhāvaḥ parañca pratyādivadbhāva upapadyate. tathā hi--yadi pūrvaṃ pratyantavadbhavati, tadā śatṛrūpaṃ na sampadyate; atha paraṃ pratyādivadbhavati, tadā'kārāntatā'ṅgasya na parikalpyate; ucyate cedamācchīnadyornumiti, na cavarṇāntādaṅgāduttaraḥ śatā kvacit sambhavati; tatra vacanaprāmāṇyādbhūtapūrvagatadirāśrīyate--avarṇāntāduttaro yaḥ śata pūrvamāsīditi. ata āha--"bhūtapūrvagatyā" ityādi. yadi hi bhūtapūrvagatirāśrīyate, avatī, dhnatītyādāvatiprasaṅgaḥ syāt(); atrāpyavarṇāntādaṅgāduttaraḥ śatā pūrvamāsīt()? ityāha--"atra kecitsamādhimāhuḥ" iti. samādhiḥ=parīhāraḥ. parīhāraśca--śaturavayava iti. śaturavayavastakāraḥ. tatreha śatṛśabdo vatrtate, yathā--paṭo dandha ityatra paṭāvayave paṭaśabdaḥ, samudāyeṣu pravṛttāḥ śabdāḥ kvacidavayeṣvapi vatrtanta iti. sa ca śatravayava ekādeśe hi kṛte'varṇāntādaṅgāduttaro bhavatīti "antaraṅgatvādekādeśe kṛte" ityādinā yat? kṛtañcodyaṃ tat? parihmataṃ bhavati. kiṃ punaranackasaya takārasya num()? ruthañca num? syāt()? kathañca na syāt()? "midaco'ntyāt? paraḥ" 1.1.46 iti vacanāt(). mā bhūt? takārasya, tadantasya bhaviṣyati. evañca sūtrārthaṃ varṇayiṣyāmaḥ--avarṇāntādaṅgāduttaro yaḥ śatravayavastadantasyāṅgasya num? bhavatīti. aṅgagrahaṇañca dvirāvatrtayiṣyāmaḥ-- avarṇāntādaṅgaduttaro yaḥ śatravayavastadantasyāṅgasya num? bhavatīti. aṅgagrahaṇañca dvirāvatrtayiṇyāmaḥ--śatravayavaviśeṣaṇārtham(), aṅgakāryapratipattyarthañca. kathaṃ punastudatītyādī takārāt? pūrvasyāṅgatvam(), yāvatā yataḥ pratyayo vihitastadādeḥ pratyaye parato'ṅgasaṃjñā, na ca takāraḥ pratyayaḥ asatyāñcāṅgasaṃjñāyāṃ yaduktamavarṇāntādaṅgāduttaro yaḥ śatravayava iti tannopapadyate? naiṣa doṣaḥ; yathaiva hi śatravayave śatṛśabado vatrtate, tathāṅgavayave takārāt? pūrvasminnaṅgaśabdaḥ. kiṃ punastadaṅgam()? yasyāvayavaḥ śatrantam. tasya hi śaunadyoḥ parato'ṅgatsaṃjñā vidhīyate. ihāpi tarhi kasmānna bhavati--adatī, dhnatīti, atrāpi hravarṇāntādaṅgāduttaraḥ śatravayado bhavati? yadyatrāpi syāt(), āditi viśeṣaṇamanar()thakaṃ syāt(), śīnadyorityevaṃ brāūyāt(). yatra ca śīnadyoḥ parataḥ śatrantamaṅgaṃ bhavati, tatra niyogata evākārāntādaṅgādusaro śatravayavo bhavati. tasmāt? "ātaḥ" iti viśeṣaṇopādānasāmathryāt? viśeṣaparigraho vijñāyate--śatravayavadakārāt? pūrṣo yo'kārastadantāduttaro yaḥ śatravayava iti neha numaḥ prasaṅgaḥ. "avarṇāntādaṅgāduttare ye śīnadyau" iti. atrāpi pūrvavadaṅgāvayave'ṅgaśabdo vatrtate. nanu ca tudantītyādāvavarṇāntādaṅgāduttare śīnadyau na sambhavata eva; takāreṇa vyavadhānāt()? ityāha--"tatra yena" ityādi. gatārtham(). atha numyanuvatrtamāne kimartha punarnumgrahaṇam()? neti, veti ca prakṛtam(). tatra numgrahaṇamantareṇāniṣṭamapi vijñāyate--śīnadyorvibhāṣā numavarṇāntānna bhavatīti. kiñca syāt()? kurvatī, tanvatītyatra vibhāṣā syāt(), kariṣyantītyatra na syāt(). kena punaḥ prāptasya numaḥ śonadyoḥ pratiṣedhaḥ kriyate? etadeva jñāpayati--astiśīnadyordibhāṣā numiti. numgrahaṇe tu kriyamāṇe vidhirevāyaṃ vijñāyata ityadoṣaḥ॥

avarṇāntādaṅgātparo yaḥ śaturavayastadantasya num vā śīnadyoḥ. tudantī, tudatī. tudanti..

ācchīnadyayornum 367, 7.1.80 avarṇāntādaṅgātparo yaḥ śaturavayastadantasya num vā śīnadyoḥ. tudantī, tudatī. tudanti॥

tudacchabdādauṅaḥ śyām, asarvanāmasthātvānnumi aprāpte–ācchīnadyornum. `nābhyastāt' ityataḥ śaturiti, `vā napuṃsakasya' ityato veti cānuvartate. āditi pañcamī. aṅgasyetyadhikṛtaṃ pañcamyā vipariṇamyate, tacca ādityanena viśeṣyate , tadantavidhiḥ. `parasye' tyadhyāhyiyate. `sathu'rityanantaramavayavasyetyadhyāhyiyate, tena ca ahgasyeti ṣaṣṭha\ufffdntaṃ viśeṣyate, tadantavidhiḥ. aṅgasyetyasya āvṛttirbodhyā. tadāha–avarṇāntādityādinā. `idito numi'tyato'nuvṛttyaiva siddhe numgrahaṇaṃ spaṣṭārtham. tudantītudatī iti. auṅaḥ śyāṃ, numi, tadabhāve ca rūpam. śavikaraṇe kṛte śaturakāreṇa pararūpe ekādeśe sati tuda ityavarṇāntamaṅgam, tadādigrahaṇena vikaraṇaviśiṣṭasyāpyaṅgatvāt. tataśca tudadityantyastakāraḥ śaturavayavaḥ, tudetyavarṇāntādaṅgātparaśceti numiti bhāvaḥ. `avarṇāntādaṅgatvāt. tataśca tadadityantyastakāraḥ śaturavayavaḥ, tudetyavarṇāntādaṅgātparaśceti numiti bhāvaḥ. `avarṇāntādaṅgātparo yaḥ śatṛpratyayaḥ' ityāśrayaṇe tvatra num na syāt. śavikaraṇā'kārasya śaturakārasya ca ekādeśe kṛte tasya pūrvāntatve śaturavarṇāntādaṅgātparatvā.?bhāvāt, parāditve avarṇāntāṅgā'bhāvāt, ubhayata āśrayaṇe ca antādivattvaniṣedhādityalam. tudantīti. jaśśasośśiḥ, sarvanāmasthānatvānnumiti bhāvaḥ. bhāditi. `bhādīptau' lugvikaraṇaḥ. laṭaḥ śatari kṛte savarṇadīrghe bhāditi rūpam. tasmāt svamorluk, jaśtvacartve iti bhāvaḥ. bhāntībhātī iti. `auṅaḥ śī' `ācchīnadyo'riti vānumiti bhāvaḥ. bhāntīti. jaśśasoḥ śiḥ, sarvanāmasthānatvānnumiti bhāvaḥ. pacaditi. pacdhātorlaṭaḥ śatari śap, ato guṇe' iti pararūpam. pacadityasmātsvamorlugiti bhāvaḥ.

ācchīnadyornum 440, 7.1.80 tudacchabdādauṅaḥ śyām, asarvanāmasthātvānnumi aprāpte--ācchīnadyornum. "nābhyastāt" ityataḥ śaturiti, "vā napuṃsakasya" ityato veti cānuvartate. āditi pañcamī. aṅgasyetyadhikṛtaṃ pañcamyā vipariṇamyate, tacca ādityanena viśeṣyate , tadantavidhiḥ. "parasye" tyadhyāhyiyate. "sathu"rityanantaramavayavasyetyadhyāhyiyate, tena ca ahgasyeti ṣaṣṭha()ntaṃ viśeṣyate, tadantavidhiḥ. aṅgasyetyasya āvṛttirbodhyā. tadāha--avarṇāntādityādinā. "idito numi"tyato'nuvṛttyaiva siddhe numgrahaṇaṃ spaṣṭārtham. tudantītudatī iti. auṅaḥ śyāṃ, numi, tadabhāve ca rūpam. śavikaraṇe kṛte śaturakāreṇa pararūpe ekādeśe sati tuda ityavarṇāntamaṅgam, tadādigrahaṇena vikaraṇaviśiṣṭasyāpyaṅgatvāt. tataśca tudadityantyastakāraḥ śaturavayavaḥ, tudetyavarṇāntādaṅgātparaśceti numiti bhāvaḥ. "avarṇāntādaṅgatvāt. tataśca tadadityantyastakāraḥ śaturavayavaḥ, tudetyavarṇāntādaṅgātparaśceti numiti bhāvaḥ. "avarṇāntādaṅgātparo yaḥ śatṛpratyayaḥ" ityāśrayaṇe tvatra num na syāt. śavikaraṇā'kārasya śaturakārasya ca ekādeśe kṛte tasya pūrvāntatve śaturavarṇāntādaṅgātparatvā.()bhāvāt, parāditve avarṇāntāṅgā'bhāvāt, ubhayata āśrayaṇe ca antādivattvaniṣedhādityalam. tudantīti. jaśśasośśiḥ, sarvanāmasthānatvānnumiti bhāvaḥ. bhāditi. "bhādīptau" lugvikaraṇaḥ. laṭaḥ śatari kṛte savarṇadīrghe bhāditi rūpam. tasmāt svamorluk, jaśtvacartve iti bhāvaḥ. bhāntībhātī iti. "auṅaḥ śī" "ācchīnadyo"riti vānumiti bhāvaḥ. bhāntīti. jaśśasoḥ śiḥ, sarvanāmasthānatvānnumiti bhāvaḥ. pacaditi. pacdhātorlaṭaḥ śatari śap, ato guṇe" iti pararūpam. pacadityasmātsvamorlugiti bhāvaḥ.

ācchīnadyoḥ. numgrahaṇamiha cintyaprayojanaṃ, `nābhyastācchatuḥ'`vā napuṃsakasye'tyatra `idito numdhāto'rityato'nuvṛtterāvaśyakatayā taduttaratrāpi tata evānuvartane bādhakā'bhāvāt. śatupavayava iti. tudādeḥ śasyā'ntaraṅgatvācchatredeśā'kāreṇa sahaikādeśe kṛte'varṇāntatparasya śaturiti na sambhavati. `ubhayata āśrayaṇe nāntādiva'diti vakṣyamāṇatvāditi bhāvaḥ. bhāditi. `bhā dīptau'. laṭaḥ śataryadāditvācchapo luk. śapśyanornityam. ārambhasāmathryānnityatve siddhe'pi nityagrahaṇamiha `ve'tyadhikāranivṛttyartham. anyathā hrārambhasārathryādiha nityamuttaratra vikalpa ityāśaṅkyeta.

ācchīnadyornum 397, 7.1.80 ācchīnadyoḥ. numgrahaṇamiha cintyaprayojanaṃ, "nābhyastācchatuḥ""vā napuṃsakasye"tyatra "idito numdhāto"rityato'nuvṛtterāvaśyakatayā taduttaratrāpi tata evānuvartane bādhakā'bhāvāt. śatupavayava iti. tudādeḥ śasyā'ntaraṅgatvācchatredeśā'kāreṇa sahaikādeśe kṛte'varṇāntatparasya śaturiti na sambhavati. "ubhayata āśrayaṇe nāntādiva"diti vakṣyamāṇatvāditi bhāvaḥ. bhāditi. "bhā dīptau". laṭaḥ śataryadāditvācchapo luk. śapśyanornityam. ārambhasāmathryānnityatve siddhe'pi nityagrahaṇamiha "ve"tyadhikāranivṛttyartham. anyathā hrārambhasārathryādiha nityamuttaratra vikalpa ityāśaṅkyeta.