Grammatical Sūtra: समासेऽनञ्पूर्वे क्त्वो ल्यप् samāse'nañpūrve ktvo lyap
Individual Word Components: samāse anañpūrve ktvaḥ lyap Sūtra with anuvṛtti words: samāse anañpūrve ktvaḥ lyap aṅgasya (6.4.1 ), anyatarasyām (7.1.35 ) Type of Rule: vidhiPreceding adhikāra rule: 6.4.129 (1bhasya)
Description:
Source:Laghusiddhānta kaumudī (Ballantyne)
In a compound, the first member of which is an Indeclinable hut not ((nañ)); ((lyap)) is substituted for ((ktvā))| | Source: Aṣṭādhyāyī 2.0
The substitute morpheme LyaP replaces [the whole of 1.1.55 the affix 3.1.1] Ktvā [introduced after 3.1.2 a verbal áṅga 6.4.1] co-occurring (as a final member) in composition (sam-ās-é), excluding náÑ (á-naÑ-pūrv-e) as first member. Source: From Aṣṭādhyāyī of Pāṇini In Roman Transliteration translated by Sumitra M. Katre, Copyright © 1987. Courtesy of the University of Texas Press.
Source:Srisa Chandra Vasu's Aṣṭādhyāyī of Pāṇini
Mahābhāṣya: With kind permission: Dr. George Cardona 1/81:lyabādeśe upadeśivadvacanam |* 2/81:lyabādeśe upadeśivadbhāvaḥ vaktavyaḥ |3/81:upadeśāvasthāyām lyap bhavati iti vaktavyam | 4/81:kim prayojanam | 5/81:anādiṣṭārtham |* See More
1/81:lyabādeśe upadeśivadvacanam |* 2/81:lyabādeśe upadeśivadbhāvaḥ vaktavyaḥ | 3/81:upadeśāvasthāyām lyap bhavati iti vaktavyam | 4/81:kim prayojanam |5/81:anādiṣṭārtham |* 6/81:akṛteṣu ādeśeṣu lyap yathā syāt | 7/81:ke punaḥ ādeśāḥ upadeśivadvacanam prayojayanti | 8/81:hitvadattvāttvetvettvadīrghatvaśūḍitaḥ | 9/81:hitvam | 10/81:hitvā , pradhāya | 11/81:hitvam | 12/81:dattvam | 13/81:dattvā , pradāya | 14/81:dattvam | 15/81:āttvam | 16/81:khātvā , prakhanya | 17/81:āttvam | 18/81:itvam | 19/81:sthitvā , prasthāya | 20/81:itvam | 21/81:īttvam | 22/81:pītvā , prapāya | 23/81:īttvam | 24/81:dīrghatvam | 25/81:śāntvā , praśamya | 26/81:dīrghatvam | 27/81:śatvam | 28/81:pṛṣṭvā , āpṛcchya | 29/81:śatvam | 30/81:ūṭh | 31/81:dyūtvā , pradīvya | 32/81:ūṭh | 33/81:iṭ | 34/81:devitvā , pradīvya | 35/81:kim punaḥ kāraṇam ādeśāḥ tāvat bhavanti na punaḥ lyap | 36/81:na paratvāt lyapā bhavitavyam |37/81:santi ca eva atra ke cit pare ādeśāḥ api ca bahiraṅgalakṣaṇatvāt |* 38/81:bahiraṅgaḥ lyap | 39/81:antaraṅgāḥ ādeśāḥ | 40/81:asiddham bahiraṅgam antaraṅge | 41/81:saḥ tarhi upadeśivadbhāvaḥ vaktavyaḥ | 42/81:na vaktavyaḥ | 43/81:ācāryapravṛttiḥ jñāpayati antaraṅgān api vidhīn bahiraṅgaḥ lyap bādhate iti yat ayam adaḥ jagdhiḥ lyapti kiti iti ti kiti iti eva siddhe lyabgrahaṇam karoti |44/81:snātvākālakādiṣu ca pratiṣedhaḥ snātvākālakādiṣu ca pratiṣedhaḥ vaktavyaḥ |* 45/81:snātvākālakaḥ , pītvāsthirakaḥ , bhuktvāsuhitakaḥ iti |46/81:tadantanirdeśāt siddham |* 47/81:tadantanirdeśāt siddham etat | 48/81:katham | 49/81:ktvāntasya lyapā bhavitavyam na ca etat ktvāntam |50/81:samāsanipātanāt vā |* 51/81:atha vā avaśyam atra samāsārtham nipātanam kartavyam tena eva yatnena lyap api na bhaviṣyati |52/81:anañaḥ vā parasya |* 53/81:atha vā anañaḥ parasya lyapā bhavitavyam na ca atra anañam paśyāmaḥ | 54/81:nanu ca dhātuḥ eva anañ | 55/81:na dhātoḥ parasya bhavitavyam | 56/81:kim kāraṇam | 57/81:nañivayuktam anyasadṛśādhikaraṇe tathā hi arthagatiḥ | 58/81:nañyuktam iva yuktam vā anyasmin tatsadṛśe kāryam vijñāsyate | 59/81:kutaḥ etat | 60/81:tathā hi arthaḥ gamyate | 61/81:tat yathā | 62/81:abrāhmaṇam ānaya iti ukte grāhmaṇasadṛśam puruṣam ānayati na asau loṣṭam ānīya kṛtī bhavati | 63/81:evam iha api anañ iti nañpratiṣedhāt anyasmāt anañau nañsadṛśāt kāryam vijñāsyate | 64/81:kim ca anyat anañ nañsadṛśam | 65/81:padam iti āha | 66/81:atha vā pratyayagrahaṇe yasmāt saḥ tadādeḥ grahaṇam bhavati iti evam dhātuḥ api ktvāgrahaṇena grāhiṣyate | 67/81:nanu ca iyam api paribhāṣā asti : kṛdgrahaṇe gatikārakapūrvasya api grahaṇam bhavati iti sā api iha upatiṣṭhate | 68/81:tatra kaḥ doṣaḥ | 69/81:iha na syāt : prakṛtya prahṛtya | 70/81:kva tarhi syāt | 71/81:paramakṛtvā , uttamakṛtvā | 72/81:na vai atra iṣyate | 73/81:aniṣṭam ca prāpnoti iṣṭam ca na sidhyati | 74/81:gatikārakapūrvasya eva iṣyate | 75/81:kutaḥ na khalu etat dvayoḥ paribhāṣayoḥ sāvakāśayoḥ samavasthitayoḥ pratyayagrahaṇe yasmāt saḥ tadādeḥ grahaṇam bhavati kṛdgrahaṇe gatikārakapūrvasya iti ca iyam iha paribhāṣā bhavati pratyayagrahaṇe yasmāt saḥ tadādeḥ grahaṇam bhavati iti iyam na bhavati kṛdgrahaṇe gatikārakapūrvasya api iti | 76/81:ācāryapravṛttiḥ jñāpayati iyam iha paribhāṣā bhavati pratyayagrahaṇe iti iyam na bhavati kṛdgrahaṇe iti yat ayam anañ iti pratiṣedham śāsti | 77/81:katham kṛtvā jñāpakam | 78/81:ayam hi nañ na gatiḥ na ca kārakam tatra kaḥ prasaṅgaḥ yat nañpūrvasya syāt | 79/81:paśyati tu ācāryaḥ iyam iha paribhāṣā bhavati pratyayagrahaṇe iti iyam na bhavati kṛdgrahaṇe iti tataḥ anañ iti pratiṣedham śāsti |80/81:kim nañaḥ pratiṣedhena na gatiḥ na ca kārakam yāvatā nañi pūrve tu lyabbhāvaḥ na bhaviṣyati |* 81/81:pratiṣedhāt tu jānīmaḥ tatpūrvam na iha gṛhyate pratyaygrahaṇe yāvat tāvat bhavitum arhati*
Collapse Kielhorn/Abhyankar (III,254.15-256.11) Rohatak (V,41-47) * Kātyāyana's Vārttikas
Commentaries:
Kāśikāvṛttī1 : samāse 'nañpūrve ktvā ityetasya lyapityayam ādeśo bhavati. prakṛtya. pra hṛ ty a.
p See More
samāse 'nañpūrve ktvā ityetasya lyapityayam ādeśo bhavati. prakṛtya. prahṛtya.
pārśvataḥkṛtya. nānākṛtya. dvidhākṛtya. samāse iti kim? kṛtvā. hṛtvā.
anañpūrve iti kim? akṛtvā. ahṛtvā. paramakṛtvā. uttamakṛtvā. anañiti nañā
anyadanañ nañsadṛśam avyayaṃ parigṛhyate. tena nañanavyayaṃ canañ na bhavati.
snātvākālakādiṣu mayūravyaṃsakādiṣu nipātanāl lyabādeśo na bhavati. athavā samāse iti
nirdhāraṇe saptamī. tena ktvāntaḥ samāsa eva parigṛhyate. sa ca yena vidhis tadantasya
ityanena tadantavidhinā, na tu kṛdgrahaṇe gatikārakapūrvasya api iti. tathā ca anañpūrve
ityucyate. gatikārakapūrvasyeva tu grahaṇe sati nañpūrvasya prasaṅga eva na asti, nañ
na gatir na kārakam iti. pradhāya, prasthāya ityādiṣu hiprabhṛtīnantaraṅganapi vidhīn
bahiraṅgo lyab bādhate eva iti jñāpitam etat.
Kāśikāvṛttī2 : samāse 'nañpūrve ktvo lyap 7.1.37 samāse 'nañpūrve ktvā ityetasya lyapi ty ay am ā See More
samāse 'nañpūrve ktvo lyap 7.1.37 samāse 'nañpūrve ktvā ityetasya lyapityayam ādeśo bhavati. prakṛtya. prahṛtya. pārśvataḥkṛtya. nānākṛtya. dvidhākṛtya. samāse iti kim? kṛtvā. hṛtvā. anañpūrve iti kim? akṛtvā. ahṛtvā. paramakṛtvā. uttamakṛtvā. anañiti nañā anyadanañ nañsadṛśam avyayaṃ parigṛhyate. tena nañanavyayaṃ canañ na bhavati. snātvākālakādiṣu mayūravyaṃsakādiṣu nipātanāl lyabādeśo na bhavati. athavā samāse iti nirdhāraṇe saptamī. tena ktvāntaḥ samāsa eva parigṛhyate. sa ca yena vidhis tadantasya ityanena tadantavidhinā, na tu kṛdgrahaṇe gatikārakapūrvasya api iti. tathā ca anañpūrve ityucyate. gatikārakapūrvasyeva tu grahaṇe sati nañpūrvasya prasaṅga eva na asti, nañ na gatir na kārakam iti. pradhāya, prasthāya ityādiṣu hiprabhṛtīnantaraṅganapi vidhīn bahiraṅgo lyab bādhate eva iti jñāpitam etat.
Nyāsa2 : samāse'nañpūrve ktvo lyup?. , 7.1.37 "anañpūrve" iti. na nañ? an añ ? an See More
samāse'nañpūrve ktvo lyup?. , 7.1.37 "anañpūrve" iti. na nañ? anañ? anañ? pūrvo yasaya so'nañpūrvaḥ. "prakṛtya" ityādi. "samānakarttukayoḥ pūrvakāle" 3.4.21 ktvā, "kugatiprādayaḥ" 2.2.18 iti samāsaḥ, "hyasvasya piti kṛti tuk()" 6.1.69 iti tuk(). "pār(ātaḥkṛtya" iti. "svāṅge taspratyaye kṛbhvoḥ 3.4.61 iti ktvā, "tṛtīyāprabhṛtīnyanyatarasyām()" (2.2.210 iti samāsaḥ. "nānākṛtya" iti. "nādhārthapratyaye cvyarthe" 3.4.62 iti ktvā, pūrvavatsamāsaḥ.
"kṛtvā, hmatvā" iti. etat pratyudāharaṇam(). atra kṛtvāśabdo'nañpūrvo'sti; kintu samāso na bhavatīti lyababhāvaḥ. "paramakṛtvā, uttamakṛtvā" iti. "sanprahat()" 2.1.60 ityādinā samāsaḥ. kathaṃ punaranena samāsaḥ? kathañcaṃ na syāt()? sāmānādhikaraṇyābhāvāt()? vātrtametat(); katrtari ktvā vihitaḥ, sa eva ca paramottamaśabdābhyāṃ viśiṣyate, tat? kathaṃ sāmānādhikaraṇyābhāvaḥ! atha kriyāviśeṣaṇatvaṃ tayorāśritya sāmānādhikaraṇyabhāva ucyate, evamapi "viśeṣaṇaṃ viśeṣyeṇa bahulam()" 2.1.56 ityato bahulagrahaṇānuvṛtterasāmānādhikaraṇye'pi samāso bhavati.
nanu cānañpūrvāvetau samāsau, tat? kathametatpratyudāharaṇamupapadyate? ityāha--"anañ()" ityādi. anañiti nāyaṃ prasajyeparatiṣedhaḥ, kiṃ tarhi? paryudāsaḥ--naño'nyadanañ(). tatra nañivayuktanyāyena (vyā.pa.65) naño yadanyannañsadṛśamavyayaṃ tadanañiti parigṛhrate. tena kāraṇena nañavyayamanavyayañca paramaśabdādikamubhayamapyetadanañ? na bhavati, na tatrāvyayena nañā sādṛśyamasti. atyantābhedādanavyayatvācca yathākramam(). tasmād? yathā akṛtvā, ahatvetyetat? pratyudāharaṇamupapannarūpam(), evaṃ paramakṛtvā, uttamakṛtveyapi. yadi tarhi anañiti nañsadṛśamadhyayaṃ parigṛhrate--snātvākālakaḥ, pītvāsthiraka ityādāvapi syāt(), asti hratrāpi nañsadṛśamadhyayaṃ pūrvapadam(); ktvāpratyayasyāvyayatvādityāha--"snātvākālakaḥ" ityādi. mayūravyaṃsakādiṣu samāsasaṃjñārthamete samudāyāḥ paṭha()nte, tasmānnipātanāllyabādeśo na bhavati.
"atha vā" ityādi. "samāse" ityadhikaraṇasaptamyāṃ satyāṃ snātvākālakādiṣu lyabādeśaprasaṅgo bhavatīti. tathā hradhikaraṇasaptamyāmayamartho bhavati--samāse'nañpūrve yaḥ ktvā vatrtate tasya lyabbhavati. evañca sati deśaviśeṣaparigrahābhāvādyathā samāsasyānte vatrtamānasya ktvo lyabbhavati, tathā madhye'pi syāt(). tasmānna ceyamadhikaraṇasaptamī, kiṃ tarhi? nirghāraṇasaptamī. ta()smaśca pakṣe "samāse" iti jātāvekavacanam(), yathā--"kārake" 1.4.23 iti. atha vā "vyatyayo bahulam()" 3.1.85 iti subvyatyayena bahuvacanasya sthāna ekavacanaṃ veditavyam(). "tena" ityādi. yato nirdhāraṇa iyaṃ saptamī, tena ktvāntaḥ samāsa eva gṛhrate, na samāsāvayavaḥ--snātveti. nirghāraṇaṃ hi samānajātīyasyaiva bhavati, yathā--kṛṣṇā gavāṃ sampannakṣīratametyukte gaureva nirdhāryamāṇā pratīyate, tathā'trāpi "samāso'nañpūrve" ityukte samāseṣvanañpūrveṣu madye yaḥ ktvāntaḥ samāsaḥ sa eva nirdhāyamāṇaḥ pratīyate. tena samāsasyaiva ktvāntasya grahaṇamiti tasyaiva lyabādeśena bhavitavyam(), na ca snātvākālakādiṣu ktvāntaḥ samāsaḥ. snātvākālakādayo yadyapi samāsāḥ, na tu ktvāntā iti lyabādeśo na bhavati. sa ca samāsaḥ "yena vidhisatadantasya" 1.1.71 iti tadantavidhinā ktvānto gṛhrate. kṛdgrahaṇe gatikārakapūrvasyāpi grahaṇena (vyā.pa.126) vā pratyayagrahaṇaparibhāṣayā (bho.pa.sū.7) tadantagrahaṇaṃ na śakyate vaktum(). na hi ktvāpratyayaḥ samāsādutpadyate. tatra yadi kṛdgrahaṇaparibhāṣayā (vyā.pa.126) tadanto gṛhrate, nānākṛtyetyatra na syāt(); na hrayaṃ gatikārakapūrvaḥ. ihaiva tu syāt()--prakṛtya, pār(ātaḥkṛtyeti. asiti hratrāpi gatiḥ kārakaśca pūrvo'vayavaḥ, "yena vidhistadantasya" 1.1.71 ityanena tadantavidhau gamyamāne sarvatra bhavatīti manyamāna āha--"sa ca" ityādi. atraivopapattimāha--"tathā ca" ityādi. yasmāt? "yena vidhistadantasya" 1.1.71 ityanena ktvāntaḥ samāso gṛhrate, evañca kṛtvā "anañpūrve" ityucyate. "yena vidhistadantasya" 1.1.71 ityanena ktvāntaḥ samāso gṛhrate, evañca kṛtvā "anañpūrve, ityucyate. "yena vidhistadantasya" 1.1.71 ityanena hi sāmānyena tadantavidhau sati nañpūrvasyāpi prasajyeta. tasmāt? tannivṛttyartham? "anañpūrve" iti yuktamuktam(). yadi kṛdgrahaṇaparibhā,yā (vyā.pa.126) ktvāntaḥ samāso gṛhrate, tadā gatikārakapūrvasyaiva grahaṇaṃ syāt(). evañca gatikārakapūrvasya grahaṇe sati nañpūrvasya prasaṅga eva nāsti. "nañ? na gatirna ca kārakam()" iti. ato hetoryathaiva paramakṛtvetyatra prasaṅgo nāsti, paramaśabdasyāgatitvādakārakatvācc; tathā'kṛtvetyatrāpi, naño'gatitvādakārakatvācca. tataśca prasaṅgābhāvāt? "anañpūrve" iti na vaktavyaṃ syāt(), uktañca. tadetasmādanañpūrva iti vacanāt? "yena vidhistadantasya 1.1.71 ityanena ktvāntaḥ samāso gṛhrate, na tu kṛdgahaṇaparibhāṣayeti sthitametat().
"pradhāya" iti. atrāntaraṅgatvāt? "daghāterhiḥ" 7.4.42 iti hiḥ prāpnoti. "prasthāya" iti--atrāpi "dyatisyatimāsthāmitti kiti" 7.4.40 itīttvam(). "prakhanya" iti. "janasanakhanām()" 6.4.42 ityāttvam(). "praṇabhya" iti. "anunāsikasya kvijhaloḥ kṅiti" 6.4.15 iti dīrghaḥ. "āpṛcchya" iti "cchvoḥ śūḍanunāsike ca" 6.4.19 iti śatvam(). "pratidīvya" iti. tenaivoṭ(). "prapaṭha()" iti. "ārthadhātukasyeṅ valādeḥ" 7.2.35 itīṭ(). antaraṅgatvaṃ panareṣāmekapadāśrayatvāt(). lyabādeśasya tu bahirahgatvam(), samarthānekapadāśrayasamāsāpekṣatvāt(). hiprabhṛtiṣu kṛteṣu pradhāyetyādīni rūpāṇi na sidhyanti? iti yaścodayet(), taṃ pratyāha--"pradhāya" ityādi. "jñāpitametat()" iti. "ado jagghirlyapti kiti" 2.4.36 ityatra.
atha pūrvagrahaṇaṃ kimartham(). nānañotyevamucyeta? naivaṃ śakyam(); anañotyucyamāne bahuvrīhirayaṃ syāt()--avidyamāno nañ? yatrāsāvanañiti. tataścehāpi na syāt()--straiṇīkṛtyeti. striyā idaṃ straiṇam(), "strīpuṃsābhyāṃ,nañsnañau bhavanāt()" 4.1.87 iti nañ(). tadantāt? "abhūtatadbhāve" 5.4.50 ityādinā cviḥ, "asya cvau" 7.4.32 itīttvam(). "kugatiprādayaḥ" 2.2.18 iti samāsaḥ. pūrvagrahaṇe tu sati pūrvaśabda ādibhūtāvayavamācaṣṭe. tena yatra samāsādibhūto nañ? tatra na lyapā bhavitavyam(), tatra straiṇīkṛtyetyatra bhavatyeva. na hratra samāsādibhūto nañavayavaḥ, kiṃ triha? madhyabhūtaḥ.
litkaraṇam()--pratikīṣryetyatra litpratyayāt? pūrvasyodāttatvaṃ yathā syāt(). prakṛtyetyevamādāvṛdāttārthaṃ litkaraṇaṃ nopapadyate, dhātusvareṇaiva pūrvasyodāttatvaṃ sidhyati. tasmādanekājhavayava eva dhārlittvaṃ prayojayati॥
Laghusiddhāntakaumudī1 : avyayapūrvapade'nañsamāse ktvo lyabādeśaḥ syāt. tuk. prakṛtya. anañ kim?
akṛtvā Sū #887
Laghusiddhāntakaumudī2 : samāse'nañpūrve ktvo lyap 887, 7.1.37 avyayapūrvapade'nañsamāse ktvo lya bā de śa ḥ See More
samāse'nañpūrve ktvo lyap 887, 7.1.37 avyayapūrvapade'nañsamāse ktvo lyabādeśaḥ syāt. tuk. prakṛtya. anañ kim? akṛtvā॥
Tattvabodhinī1 : samāse'nañ. nañ?bhinnaṃ nañsadṛśam. avyayamiti yāvat. tatpūrvaṃ pūrvapa da ṃ ya sy Sū #1600 See More
samāse'nañ. nañ?bhinnaṃ nañsadṛśam. avyayamiti yāvat. tatpūrvaṃ pūrvapadaṃ yasya
samāsasyeti vyācaṣṭe– avyayeti. prakṛtyeti. praśabdaḥ
ktvāpratyayārthagataprakarṣasya dyokaḥ, sa tu `kugatiprādayaḥ' iti ktvāntena
nityaṃ samasyate. paryudāseti.prasajyapratiṣedhāśrayaṇe tu syādevātra lyabiti bhāvaḥ.
Tattvabodhinī2 : samāse'nañpūrve ktvo lyap 1600, 7.1.37 samāse'nañ. nañ()bhinnaṃ nañsadṛś am . av ya See More
samāse'nañpūrve ktvo lyap 1600, 7.1.37 samāse'nañ. nañ()bhinnaṃ nañsadṛśam. avyayamiti yāvat. tatpūrvaṃ pūrvapadaṃ yasya samāsasyeti vyācaṣṭe-- avyayeti. prakṛtyeti. praśabdaḥ ktvāpratyayārthagataprakarṣasya dyokaḥ, sa tu "kugatiprādayaḥ" iti ktvāntena nityaṃ samasyate. paryudāseti.prasajyapratiṣedhāśrayaṇe tu syādevātra lyabiti bhāvaḥ.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam 2.Source: Sanskrit Documents
Research Papers and Publications