Kāśikāvṛttī1: āḍāgamo bhavati ajādīnāṃ luṅlaṅlṛṅkṣu parataḥ, udāttaśca sa bhavati. aikṣiṣṭa. a See More
āḍāgamo bhavati ajādīnāṃ luṅlaṅlṛṅkṣu parataḥ, udāttaśca sa bhavati. aikṣiṣṭa. aihiṣṭa.
aubjīt. aumbhīt. laṅ aikṣata. aihata. aubjat. aumbhat. lṛṅ aikṣiṣyata. aihiṣyata.
aubjiṣyat. aumbhiṣyat. iha aijyata, aupyata, auhyata iti laṅi kṛte lāvasthāyām
aḍāgamādantaraṅgatvāl lādeśaḥ kriyate, tatra kṛte vikaraṇo nityatvādaḍāgamaṃ bādhate.
śabdāntaraprāpteraḍāgamasya anityatvam, kṛte hi vikaraṇāntasya aṅgasya tena
bhavitavyam, akṛte tu dhātumātrasya śabdāntarasya prāpnuvan vidhiranityo bhavati. nanu
śabdāntarāditi vikaraṇo 'nityaḥ? vikaraṇe kṛte samprasāraṇam aḍāgamān nityatvādeva
bhavati, samprasāraṇe ca kṛte 'jādyaṅgaṃ jātam iti āḍajādīnām ityāḍāgamaḥ.
Kāśikāvṛttī2: āḍajādīnām 6.4.72 āḍāgamo bhavati ajādīnāṃ luṅlaṅlṛṅkṣu parataḥ, udāttaśca sa b See More
āḍajādīnām 6.4.72 āḍāgamo bhavati ajādīnāṃ luṅlaṅlṛṅkṣu parataḥ, udāttaśca sa bhavati. aikṣiṣṭa. aihiṣṭa. aubjīt. aumbhīt. laṅ aikṣata. aihata. aubjat. aumbhat. lṛṅ aikṣiṣyata. aihiṣyata. aubjiṣyat. aumbhiṣyat. iha aijyata, aupyata, auhyata iti laṅi kṛte lāvasthāyām aḍāgamādantaraṅgatvāl lādeśaḥ kriyate, tatra kṛte vikaraṇo nityatvādaḍāgamaṃ bādhate. śabdāntaraprāpteraḍāgamasya anityatvam, kṛte hi vikaraṇāntasya aṅgasya tena bhavitavyam, akṛte tu dhātumātrasya śabdāntarasya prāpnuvan vidhiranityo bhavati. nanu śabdāntarāditi vikaraṇo 'nityaḥ? vikaraṇe kṛte samprasāraṇam aḍāgamān nityatvādeva bhavati, samprasāraṇe ca kṛte 'jādyaṅgaṃ jātam iti āḍajādīnām ityāḍāgamaḥ.
Nyāsa2: āḍajādīnām?. , 6.4.72 "aikṣiṣṭa, aihiṣṭa" iti. "īkṣa darśane" See More
āḍajādīnām?. , 6.4.72 "aikṣiṣṭa, aihiṣṭa" iti. "īkṣa darśane" (dhā.pā.610) "īha ceṣṭāyām()" (dhā.pā.632)--anudāttetau, "āṭaśca" 6.1.87 iti vṛddhiḥ. "aubjīt? "aumbhīt()" iti. "ubja ārjane" (dhā.pā.1303), "ubha unbhapūraṇe" (dhā.pā.1319,1320), "ārdhadhātukasyeṭ()" 7.2.35, "asti sico'pṛkte" (7.3.96) itīṭ? "iṭa īṭi" 8.2.28 iti sico lopaḥ.
athaijyata, aupyata, auhratetyatra kathamāṭ(); yato yajivapivahibhyo laṅaḥ vihitaḥ karmaṇi, te ca halādayaḥ, nājādayaḥ. na ca śakyate vaktum()--samprasāraṇe kṛte'jāditvaṃ bhaviṣyatīti. yasmāt? prāgeva lādeśāt? paratvādaḍāgamena bhavitavyam(), tato lādeśena, tato yakā, tataḥ samprasāraṇena? ityata āha--"iha" ityādi. yadyapyaḍāgamaḥ paraḥ, tathāpyantaraṅgatvādādeśasya pūrva sa eva kriyate. lādeśo hi dhātorvihitaṃ lakāramātramapekṣya bhavatītyantaraṅgaḥ. aḍāgamastu lakāraviśeṣam(); aṅgasya vidhīyamānatvāt(). aṅgañca pratyayamapekṣata iti bariraṅgaḥ. pūrvotpattiniyittopalakṣaṇamātraṃ cehāntaraṅgatvam(), tena nityatvamapyuktaṃ bhavati. lādeśo hi nityaḥ, kṛte'pyaṭi prāpnoti, akṛte'pi; aḍāgamastvanityaḥ, śabdāntaraprapteḥ. kṛte hi lādeśe nityatvādvikaraṇena bhavitavyam(). vikaraṇe ca kṛte vikaraṇāntarasyāṅgasya tena bhavitavyam(), akṛte tu dhātumātrasya. tasmādantaraṅgatvānnityatvāccāḍāgamātpūrvaṃ lādeśaḥ kriyate. "tatra kṛte" iti. lādeśe kṛte. "vikaraṇaḥ" iti. yak(). "nityatvāt()" iti. kṛtākṛtaprasaṅgitvena vikaraṇasya nityatvam(). sa hi kṛte'pyaṭi prāpnoti, akṛte'pi. syādetat()--aḍāgamo'pi kṛte vikaraṇe prāpnoti akṛte'pi, atastasyāpi nityatvam(), tatrobhayornityatve paratvādaḍāgama eva pūrvaṃ bhaviṣyati? ityata āha--"śabdāntaraprāptiḥ" ityādi. kathaṃ punaḥ śabdāntaraprāptiḥ? ityāha--"kṛte hi" ityādi. aṅgasyāḍāgamo vidhīyate; kṛte ca vikaraṇe tadādigrahaṇasya syāditi numarthatvādvikaraṇāntamaṅge bhavati, akṛte tu dhātumātram(). anyacca vikaraṇāntādaṅgāddhātumātramaṅgam(), ato'nyasaya kṛte prāpnoti, akṛte tvanyasya iti sphuṭaiva śabdāntaraprāptiḥ, tatraitatsyāt(). vikaraṇasyāpi śabdāntaraprāpterevānityatvam(), tathā hi--tenāpi kṛte satyaḍāgame tadāderdhātorbhavitavyam(); akṛte dhātumātrādityata āha--"śabdāntarasya ca" ityīdi. yadyapyaṭaḥ kṛtākṛtayorevāvasthayorvikaramaḥ śabdāntarāt? prāpnoti, tathāpi na tasyānityatvamupapadyate, yasmāt? "śabdāntarasya prāpnuvan? vidhiranityo bhavati" (vyā.pa.100) ityeṣā hi śāstravyavasthā; na tu "śabdāntarāt? prāpnuvan? vidhiranityaḥ" ityeṣā. na ca vikaraṇaḥ kasyacicchabdasyāgama ādeśo vā vidhīyate; yataḥ "śabdāntarasya prāpnuvan? vidhiranityaḥ" syāt(). tathā hi--sārvadhātuke pare dhātoḥ paraḥ pratyayo vidhīyate, na tu tasyāgamaḥ, ādeśo veti kuto vikaraṇasyānityatvam().
vikaraṇe tarhi kṛte samprasāraṇātpūrvamāḍāgamo bhaviṣyati? ityata āha--"vikaraṇe kṛte samprasāraṇam()" ityādi. nityatvantu samprasāraṇasya pūrvavat(); kṛtākṛtaprasaṅgitvāt(). āḍāgamastu kṛte samprasāraṇe prāpnoti, kṛte hi samprasāraṇe'jāditvādāṭā bhavitavyamityanityo'yamāḍāgamaḥ॥
Laghusiddhāntakaumudī1: ajāderaṅgasyāṭ luṅlaṅḷṅkṣu. ātat. atet. atyāt. atyāstām. luṅi sici
iḍāgame kṛte Sū #446
Laghusiddhāntakaumudī2: āḍajādīnām 446, 6.4.72 ajāderaṅgasyāṭ luṅlaṅḷṅkṣu. ātat. atet. atyāt. atyāstām. See More
āḍajādīnām 446, 6.4.72 ajāderaṅgasyāṭ luṅlaṅḷṅkṣu. ātat. atet. atyāt. atyāstām. luṅi sici iḍāgame kṛte ---.
Bālamanoramā1: atha edhadhātorlaṅi luṅlaṅlṛṅkṣvaḍudātta ityaḍāgame vṛdiṃ?dha bādhitvā paratvād Sū #100 See More
atha edhadhātorlaṅi luṅlaṅlṛṅkṣvaḍudātta ityaḍāgame vṛdiṃ?dha bādhitvā paratvādato
guṇa iti pararūpe prāpte–āḍajādīnāṃ. luṅādiṣviti. `luṅlaṅlṛṅkṣvi'
tyanuvṛtteriti bhāvaḥ. aṭo'pavāda iti. aṭi sati pararūpaṃ syāditi bhāvaḥ.
`āṭaścetyanantaraṃ `vṛddhi'riti śeṣaḥ. yadyapi vṛddhirecīti vā vṛddhau idaṃ sidhyati
tathāpi aikṣatetyādyarthaṃ sūtramihāpi nyāyyatvādupanyastam. aidhateti. laṅastādeśe
śapi āḍāgame āṭaśceti vṛddhiḥ. laṅādeśānāṃ ṭidādeśatvā'bhāvādetvaṃ na bhavati.
`āḍajādīnā'miti sūtraṃ bhāṣye pratyākhyātam. aidhetāmiti. ātāmi śapi āṭi vṛddhiḥ.
`āto ṅita' ityākārasya #iy. ādguṇaḥ. āṭo vṛddhiḥ. aidhāvahi aidhamahīti. vahimahyoḥ
śap, āṭ, vṛddhiḥ. iti laṅprakriyā.
Bālamanoramā2: āḍajādīnām 100, 6.4.72 atha edhadhātorlaṅi luṅlaṅlṛṅkṣvaḍudātta ityaḍāgame vṛdiṃ See More
āḍajādīnām 100, 6.4.72 atha edhadhātorlaṅi luṅlaṅlṛṅkṣvaḍudātta ityaḍāgame vṛdiṃ()dha bādhitvā paratvādato guṇa iti pararūpe prāpte--āḍajādīnāṃ. luṅādiṣviti. "luṅlaṅlṛṅkṣvi" tyanuvṛtteriti bhāvaḥ. aṭo'pavāda iti. aṭi sati pararūpaṃ syāditi bhāvaḥ. "āṭaścetyanantaraṃ "vṛddhi"riti śeṣaḥ. yadyapi vṛddhirecīti vā vṛddhau idaṃ sidhyati tathāpi aikṣatetyādyarthaṃ sūtramihāpi nyāyyatvādupanyastam. aidhateti. laṅastādeśe śapi āḍāgame āṭaśceti vṛddhiḥ. laṅādeśānāṃ ṭidādeśatvā'bhāvādetvaṃ na bhavati. "āḍajādīnā"miti sūtraṃ bhāṣye pratyākhyātam. aidhetāmiti. ātāmi śapi āṭi vṛddhiḥ. "āto ṅita" ityākārasya #iy. ādguṇaḥ. āṭo vṛddhiḥ. aidhāvahi aidhamahīti. vahimahyoḥ śap, āṭ, vṛddhiḥ. iti laṅprakriyā.
Tattvabodhinī1: etaccā'jādīnamaṭā siddhamiti vārtikakṛtā pratyākhyātam. nanu aṭisati
`vṛddhirec Sū #74 See More
etaccā'jādīnamaṭā siddhamiti vārtikakṛtā pratyākhyātam. nanu aṭisati
`vṛddhirecī'tyanena aidhatetyādisiddhāvapi aindadityādi na sidhyet. kiṃ ca `ato
guṇe' iti pararūpapravṛttyā aidhatetyādyapi na sidhyet. yadi tu `āṭaśce'ti sūtram
`aṭaśce'ti kriyeta tarhi asvapo'hasadityatra vṛddhiḥ syāt.`rudaśca pañcabhyaḥ',
`aṅgāgryagālavayo'rityaḍāgamasya sattvāt, `ato roraplutā'diti rorutve sati
acparatvācceti cenna, `upasargādṛti dhātau' ityato dhātāvityapakṛṣyā'jādau dhātāviti
vyākhyānāt. na ca
asvapo'stītyādāvokārasyāntavadbhāvenā'ṭ?tvātparatrājādidhātusattvāccoktadoṣastadavastha
iti vācyam, ādityanuvatrya akārarūpādaṭo'ci pare vṛddhiriti vyākhyānāt. etena
aṭaścetyuktau `aṭa gatau' ityasmāllyuṭi aṭanamityatrātiprasaṅgaḥ syādityetadapi
nirastamam. na caivamapi ātat ātīdityādi na sidhyati. `aṭaśce'tyasayaindadityādau
sāvakāśatayā paratvādiha `ato guṇe' ityasyaiva pravṛtteriti vācyaṃ, cakāro'tra
punarvṛddhividhānārtha ityabhyupagamādantaraṅgatvādvā `aṭaśce'tyasyaiva pravṛtteḥ.
syādetat– `āḍajādīnā'miti sūtrā'bhāve āstām āsan iti kathamaṭā sidhyati.
`śnaso'rityāllopena `aṭaśca' ititatra vṛddhyapravṛtteḥ. maivam.
antaraṅgatvātprāgevā''ḍāgame kṛte vṛddhau ca kṛtāyāṃ paścāt
śnasorallopasyā'prasakteḥ. na ca `vārṇādāṅgaṃ balīyaḥ' iti vṛddheḥprāgallopa eva
syāditi śaṅkyaṃ, vyāśrayatvāt, `vārṇādāṅga'miti paribhāṣāyā anityatvādvā.
tatra hi `śnasorallopaḥ' iti taparakaraṇameva liṅgaṃ ,yadi vṛddheḥ prāgevāllopaḥ
syāttarhi kiṃtena taparakaraṇeneti. yadyapi vaidikaprakriyāyāmānaṭ āva ityādau
`chandasyāpi dṛśyate' ityāḍāgamasya vakṣyamāṇatvāttadarthamāṭ?sūtraṃ kartavyaṃ
tathāpyāṭaṃ vinaivāḍ?vyatyayena, āṅpūrvakatvena vā tatra kathaṃcidvyākhyeyamiti
sthitasya gatimāhuḥ.
Tattvabodhinī2: āḍajādīnām 74, 6.4.72 etaccā'jādīnamaṭā siddhamiti vārtikakṛtā pratyākhyātam. na See More
āḍajādīnām 74, 6.4.72 etaccā'jādīnamaṭā siddhamiti vārtikakṛtā pratyākhyātam. nanu aṭisati "vṛddhirecī"tyanena aidhatetyādisiddhāvapi aindadityādi na sidhyet. kiṃ ca "ato guṇe" iti pararūpapravṛttyā aidhatetyādyapi na sidhyet. yadi tu "āṭaśce"ti sūtram "aṭaśce"ti kriyeta tarhi asvapo'hasadityatra vṛddhiḥ syāt."rudaśca pañcabhyaḥ", "aṅgāgryagālavayo"rityaḍāgamasya sattvāt, "ato roraplutā"diti rorutve sati acparatvācceti cenna, "upasargādṛti dhātau" ityato dhātāvityapakṛṣyā'jādau dhātāviti vyākhyānāt. na ca asvapo'stītyādāvokārasyāntavadbhāvenā'ṭ()tvātparatrājādidhātusattvāccoktadoṣastadavastha iti vācyam, ādityanuvatrya akārarūpādaṭo'ci pare vṛddhiriti vyākhyānāt. etena aṭaścetyuktau "aṭa gatau" ityasmāllyuṭi aṭanamityatrātiprasaṅgaḥ syādityetadapi nirastamam. na caivamapi ātat ātīdityādi na sidhyati. "aṭaśce"tyasayaindadityādau sāvakāśatayā paratvādiha "ato guṇe" ityasyaiva pravṛtteriti vācyaṃ, cakāro'tra punarvṛddhividhānārtha ityabhyupagamādantaraṅgatvādvā "aṭaśce"tyasyaiva pravṛtteḥ. syādetat-- "āḍajādīnā"miti sūtrā'bhāve āstām āsan iti kathamaṭā sidhyati. "śnaso"rityāllopena "aṭaśca" ititatra vṛddhyapravṛtteḥ. maivam. antaraṅgatvātprāgevā''ḍāgame kṛte vṛddhau ca kṛtāyāṃ paścāt śnasorallopasyā'prasakteḥ. na ca "vārṇādāṅgaṃ balīyaḥ" iti vṛddheḥprāgallopa eva syāditi śaṅkyaṃ, vyāśrayatvāt, "vārṇādāṅga"miti paribhāṣāyā anityatvādvā. tatra hi "śnasorallopaḥ" iti taparakaraṇameva liṅgaṃ ,yadi vṛddheḥ prāgevāllopaḥ syāttarhi kiṃtena taparakaraṇeneti. yadyapi vaidikaprakriyāyāmānaṭ āva ityādau "chandasyāpi dṛśyate" ityāḍāgamasya vakṣyamāṇatvāttadarthamāṭ()sūtraṃ kartavyaṃ tathāpyāṭaṃ vinaivāḍ()vyatyayena, āṅpūrvakatvena vā tatra kathaṃcidvyākhyeyamiti sthitasya gatimāhuḥ.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents