1/43:aniditām nalope laṅgikampyoḥ upatapaśarīravikārayoḥ upasaṅkhyānam |*
2/43:aniditām nalope laṅgikampyoḥ upatapaśarīravikārayoḥ upasaṅkhyānam kartavyam |
3/43:vilagitaḥ , vikapitaḥ |
4/43:upatapaśarīravikārayoḥ iti kimartham |
5/43:vilaṅgitaḥ , vikampitaḥ |
6/43:bṛheḥ aci aniṭi |*
7/43:bṛheḥ aci aniṭi upasaṅkhyānam kartavyam |
8/43:nibarhayati nibarhakaḥ |
9/43:aci iti kimartham |
10/43:nibṛṃhyate |
11/43:aniṭi iti kimartham |
12/43:nibṛṃhitā nibṛṃhitum |
13/43:tat tu upasaṅkhyānam kartavyam |
14/43:na kartavyam |
15/43:bṛhiḥ prakṛtyantaram |
16/43:katham jñāyate |
17/43:aci iti lopaḥ ucyate |
18/43:anajādau api dṛśyate : nibṛhyate |
19/43:aniṭi iti ucyate |
20/43:iṭau api dṛśyate : nibarhitum |
21/43:ajādau iti ucyate |
22/43:ajādau api na dṛśyate : nibṛṃhayati nibṛṃhakaḥ |
23/43:rañjeḥ ṇau mṛgamaraṇe upasaṅkhyānam kartavyam |
24/43:rajayati mṛgān |
25/43:mṛgamaraṇe iti kimartham |
26/43:rañjayati vastrāṇi |
27/43:ghinuṇi ca upasaṅkhyānam kartavyam |
28/43:rāgī |
29/43:ghinuṇi nipātanāt siddham |*
30/43:kim nipātanam |
31/43:tyajaraja iti |
32/43:aśakyam dhātunirdeśe nipātanam tantram āśrayitum |
33/43:iha hi doṣaḥ syāt : daśahanaḥ karaṇe : daṃṣṭrā |
34/43:na etat dhātunipātanam |
35/43:kim tarhi |
36/43:pratyayāntasya etat rūpam |
37/43:tasmin ca asya pratyaye lopaḥ bhavati |
38/43:daṃśasañjasvañjām śapi iti |
39/43:rajakarajanarajaḥsu upasaṅkhyānam kartavyam |
40/43:rajakaḥ , rajananam , rajaḥ iti |
41/43:rajakarajanarajaḥsu kittvāt siddham |*
42/43:kitaḥ eva ete auṇādikāḥ |
43/43:tat yathā rucakaḥ , bhuvanam , śiraḥ iti |

aniditām aṅgānāṃ halantānām upadhāyāḥ nakārasya lopo bhavati kṅiti pratyaye parataḥ. srastaḥ. dhvastaḥ. srasyate. dhvasyate. sanīsrasyate. danīdhvasyate. aniditām iti kim? nandyate. nānandyate. halaḥ iti kim? nīyate. nenīyate. upadhāyāḥ iti kim? nahyate. nānahyate. kṅiti iti kim? sraṃsitā. dhvaṃsitā. aniditāṃ nalope laṅgikampyorupatāpaśarīravikārayorupasaṅkhyānaṃ kartavyam. vilagitaḥ. vikapitaḥ. upatāpaśarīravikārayoḥ iti kim? vilaṅgitaḥ. vikampitaḥ. rañjerṇau mṛgaramaṇa upasaṅkhyānaṃ kartavyam. rajayati mṛgān. janījṝṣknasurañjo 'mantāśca iti mittvādupadhāhrasvatvam. mṛgaramaṇa iti kim? rañjayati vastrāṇi. ghinuṇi ca rañjerupasaṅkhyānaṃ kartavyam. rāgī. tyajarajabhaja iti nipātanād vā siddham. rajakarajanarajaḥsūpasaṅkhyānaṃ kartavyam. rajakaḥ. rajanam. rajaḥ.

aniditāṃ hala upadhāyāḥ kṅiti 6.4.24 aniditām aṅgānāṃ halantānām upadhāyāḥ nakārasya lopo bhavati kṅiti pratyaye parataḥ. srastaḥ. dhvastaḥ. srasyate. dhvasyate. sanīsrasyate. danīdhvasyate. aniditām iti kim? nandyate. nānandyate. halaḥ iti kim? nīyate. nenīyate. upadhāyāḥ iti kim? nahyate. nānahyate. kṅiti iti kim? sraṃsitā. dhvaṃsitā. aniditāṃ nalope laṅgikampyorupatāpaśarīravikārayorupasaṅkhyānaṃ kartavyam. vilagitaḥ. vikapitaḥ. upatāpaśarīravikārayoḥ iti kim? vilaṅgitaḥ. vikampitaḥ. rañjerṇau mṛgaramaṇa upasaṅkhyānaṃ kartavyam. rajayati mṛgān. janījṝṣknasurañjo 'mantāśca iti mittvādupadhāhrasvatvam. mṛgaramaṇa iti kim? rañjayati vastrāṇi. ghinuṇi ca rañjerupasaṅkhyānaṃ kartavyam. rāgī. tyajarajabhaja iti nipātanād vā siddham. rajakarajanarajaḥsūpasaṅkhyānaṃ kartavyam. rajakaḥ. rajanam. rajaḥ.

aniditāṃ hala upadhāyāḥ kṅiti. , 6.4.24 id? id? yeṣāṃ ta iditaḥ, na idito'nidita iti ṣaṣṭhībahuvacanasya sthāne subvyatyenaikavacanam(), taccāniditāṃ viśeṣaṇam(), viśeṣaṇena ca tadantavidhirbhavatītyata āha--"halāntānām()" ityādi. "upadhāyā nakārasya" iti. upadhāyā ityetannakārasya viśeṣaṇam(). "ruāstaḥ, dhvalastaḥ" iti. "ruānsu dhvansu adhaḥ ["avannaṃsane"--dhā.pā] patane (dhā.pa.754,755) niṣṭhā. "ruāsyate, dhvasyate" iti. bhāve karmaṇi vā lakāra. "sanīruāsyate danīdhvasyate" iti. yaṅante ete. "nīgvañcu" 7.4.84 ityādinābhyāsasya nīgāgamaḥ. "nandyate" iti. "ṭu ṇadi samṛddhau" (dhā.pā.67) ["ṭu nadi"--dhā.pā.] "nānandyate" iti. yaṅantam(). "dīrgho'kitaḥ" 7.4.83 ityabhyāsasya dīrghaḥ. "nenīyate" iti. nayateḥ "gaṇo yaṅlukoḥ" 7.4.82 iti guṇo'bhyāsasya. "nahrate" iti. "ṇaha bandhane" (dhā.pā.1166). "laṅgikampyoḥ" ityādi. laṅgikampyoridittvānnalopo na prāpnoti, atastayorupatāpaśarīravikārayorupasaṃkhyānaṃ kartavyam(). upasaṃkhyānām()=pratipādanam(). uttaratrāpyupasaṃkhyānaśabdasya pratipādanamarthaḥ. pratipādanantu kṛtameva. upatāpaḥ=vyādhiḥ. śarīravikāraḥ=śarīrasyānyathātvam(). sa punarihopatāpādanayo gṛhrate, anyathā "upatāpa" ityevaṃ siddhe śarīravikāragrahaṇamanarthakaṃ syāt(). "vilagitaḥ" iti. "agi vagi lagi" gatyārthāḥ. (dhā.pā.146,147,145). "upatāpe vilaṅgitaḥ" ityeva prayogo mā bhūdityevamarthaṃ laṅgarllopo vidhīyate, na tu rūpasiddhyartham(); "lage saṅge" (dhā.pā.786) ityasya prakṛtyantarasya tasya siddhatvāt(). "rañjerṇau" ityādi. akṅidarthaṃ vacanam(). mṛgaramaṇam()=mṛgakrīḍā. "rajayatiḥ mṛgān()" iti. ramamāṇān? mṛgān? prayuṅkte ityarthaḥ. "rajanarajakarajaḥsūpasaṃkhyānam()" iti. atra bhūyaḥ pratipādanaṃ kriyate. "ghañi ca bhāvakaraṇayoḥ" 6.4.27 ityatra cakāro'nuktasamuccayārthaḥ, tena rajakādiṣu pratipādyeṣu rañjeḥ ṣvunnādipratyaye parato nalopo bhavati. "rajakaḥ" iti. "śilpini ṣvun()" 3.1.145. "rajanam()" iti. lyuṭ. "rajaḥ" iti. "sārvadhātubhyo'sun()" (da.u.9.49)["asun()"--da.#u.] ityasun(). "ghinuṇi ca" ityādi. "rāgī" iti. sampṛcānvādisūtreṇa3.2.142 ghinuṇ(), "cajo ku ghiṇṇyatoḥ" 7.3.52 iti kutvam(). "tyaja raja bhaja" iti nipātanāt? siddham()" iti. yato'yamakṅiti nimitte sampṛcādisūtre 3.2.142 rañjeranunāsikalopaṃ kṛtvā nirdeśaṃ karoti, tajjñāpayati--ghinupyati nalopo bhavatīti. nanu ca "rañjeśca" (6.4.26) iti lakṣaṇenaiva śapi nalopo'bhinirvṛttaḥ? na tadasti; yathaiva "indhibhavatibhyāñca" 1.2.6 ityāgantukenekāreṇendhernirdeśaḥ, tathehāpyāgantukenākāreṇa, na tu śapā. na hi "indhibhavatibhyāñca" 1.2.6 ityatrekā nirdeśaḥ, anyathā hi "aniditām()" 6.4.24 ityanunāsikalopaḥ syāt()॥

halantānāmaniditāmaṅgānāmupadhāyā nasya lopaḥ kiti ṅiti. num. saṃyogāntasya lopaḥ. nasya kutvena ṅaḥ. prāṅ. prāñcau. prāñcaḥ..

aniditāṃ hala upadhāyāḥ kṅiti 336, 6.4.24 halantānāmaniditāmaṅgānāmupadhāyā nasya lopaḥ kiti ṅiti. num. saṃyogāntasya lopaḥ. nasya kutvena ṅaḥ. prāṅ. prāñcau. prāñcaḥ॥

halantānāmaniditāmṅgānāmupadhāyāḥ nasya lopaḥ syātkiti ṅiti ca . ’ugidacā –’ iti num . ’saṃyogāntasya lopaḥ’ . numo nakārasya ’kvinpratyayasya kuḥ’ iti kutvena ṅakāraḥ . prāṅ . anusvāraparasavarṇau . prāñcau , prāñcaḥ . prāñcam, prāñcau ॥

pra-anc iti sthite–aniditām. `aṅgasye'tyadhikṛtaṃ bahuvacanena vipariṇamyate. hala iti tadviśeṣaṇam. tadantavidhiḥ. `aniditā'mityapi tadviśeṣaṇam. it=hyasva ikāraḥ, it=itsaṃkṣako yeṣāṃ tāni idinti, na idinti, anidinti, teṣāmiti vigrahaḥ. avayavaṣaṣṭha\ufffdntametatadupadhāyā ityatrānveti. `upadhāyā' ityapyavayavaṣaṣṭha\ufffdntam. taśca `śnānna lopaḥ' ityato netyanuvṛtte luptaṣaṣṭhīke anveti. k ca ṅ ca kṅau, tau itau yasyeti vigrahaḥ. tadāha– halantānāmityādinā. iti cakārātpūrvasya nakārasya lopaḥ. pra ac prāc iti sthitam. tasmātsubutpattiḥ. suṭi viśeṣamāha–ugidacāmiti numiti. sau viśeṣamāha– saṃyogāntasya lopa iti. `halṅyādinā sulope satī'ti śeṣaḥ. kutvena ṅakāra iti. nāsikāsthānasāmyāditi bhāvaḥ. anusvāraparasavarṇāviti. prāc au iti sthite-acaḥ. aca ityancudhātoḥ `aniditā'miti luptanakārasyānusvāra. `anusvārasya yī'ti tasya parasavarṇo ñakāraḥ. nasya ścutvaṃ tu na bhavati, anusvāraṃ prati tasyā'siddhatvādityarthaḥ.

aniditāṃ hala upadhāyāḥ kṅiti , 6.4.24 pra-anc iti sthite--aniditām. "aṅgasye"tyadhikṛtaṃ bahuvacanena vipariṇamyate. hala iti tadviśeṣaṇam. tadantavidhiḥ. "aniditā"mityapi tadviśeṣaṇam. it=hyasva ikāraḥ, ititsaṃkṣako yeṣāṃ tāni idinti, na idinti, anidinti, teṣāmiti vigrahaḥ. avayavaṣaṣṭha()ntametatadupadhāyā ityatrānveti. "upadhāyā" ityapyavayavaṣaṣṭha()ntam. taśca "śnānna lopaḥ" ityato netyanuvṛtte luptaṣaṣṭhīke anveti. k ca ṅ ca kṅau, tau itau yasyeti vigrahaḥ. tadāha--halantānāmityādinā. iti cakārātpūrvasya nakārasya lopaḥ. pra ac prāc iti sthitam. tasmātsubutpattiḥ. suṭi viśeṣamāha--ugidacāmiti numiti. sau viśeṣamāha--saṃyogāntasya lopa iti. "halṅyādinā sulope satī"ti śeṣaḥ. kutvena ṅakāra iti. nāsikāsthānasāmyāditi bhāvaḥ. anusvāraparasavarṇāviti. prāc au iti sthite-acaḥ. aca ityancudhātoḥ "aniditā"miti luptanakārasyānusvāra. "anusvārasya yī"ti tasya parasavarṇo ñakāraḥ. nasya ścutvaṃ tu na bhavati, anusvāraṃ prati tasyā'siddhatvādityarthaḥ.

aniditim. it hyasvekāra itsaṃjñako yeṣāṃ tāni idinti, na idinti anidinti, teṣām–aniditam. etacca aṅgasya viśeṣaṇaṃ, hala ityapi. tadāha— halantāmāmaniditāmiti. upadhāyā nasyeti. `śnānna lopaḥ'iti sūtrānneti luptaṣaṣṭhīkaṃ padamanuvartate, taccopadhāgrahaṇena viśeṣyata ithi bhāvaḥ. aniditāmiti kim?. nandyate. halaḥ kim?, nīyata. upadhāyāḥ kim?. hanyate.

aniditāṃ hala upadhāyāḥ kṅiti 367, 6.4.24 aniditim. it hyasvekāra itsaṃjñako yeṣāṃ tāni idinti, na idinti anidinti, teṣām--aniditam. etacca aṅgasya viśeṣaṇaṃ, hala ityapi. tadāha---halantāmāmaniditāmiti. upadhāyā nasyeti. "śnānna lopaḥ"iti sūtrānneti luptaṣaṣṭhīkaṃ padamanuvartate, taccopadhāgrahaṇena viśeṣyata ithi bhāvaḥ. aniditāmiti kim(). nandyate. halaḥ kim(), nīyata. upadhāyāḥ kim(). hanyate.