Grammatical Sūtra: इन्हन्पूषार्यम्णां शौ inhanpūṣāryamṇāṃ śau
Individual Word Components: inhanpūṣāryamṇām śau Sūtra with anuvṛtti words: inhanpūṣāryamṇām śau dīrghaḥ (6.3.111 ), aṅgasya (6.4.1 ), nopadhāyāḥ (6.4.7 ), asambuddhau (6.4.8 ) Type of Rule: niyamaPreceding adhikāra rule: 6.4.1 (1aṅgasya)
Description:
Source:Laghusiddhānta kaumudī (Ballantyne)
The penultimate vowel is lengthened before the affix ((śi)) (Nominative and Accusative Pl.), when the stem ends in ((in)), or ((han)), or ((pūṣan)) or ((aryaman))| | Source: Aṣṭādhyāyī 2.0
[A substitute long vowel 3.111 replaces the penultimate vowel 7 of an áṅga 1 ending in 1.1.72] °-ín-, °-hán-, °-pūṣ-án- and °-arya-mán- `names of divinities' [before 1.1.66 the sUP triplet] Śi. Source: From Aṣṭādhyāyī of Pāṇini In Roman Transliteration translated by Sumitra M. Katre, Copyright © 1987. Courtesy of the University of Texas Press.
Source:Srisa Chandra Vasu's Aṣṭādhyāyī of Pāṇini Anuvṛtti: 6.4.7 , 6.4.8
Mahābhāṣya: With kind permission: Dr. George Cardona 1/45:hanaḥ kvau upadhādīrghatvaprasaṅgaḥ |* 2/45:hanaḥ kvau upadhālakṣaṇam dīrghatvam prāpnoti |3/45:anunāsikasya kvijhaloḥ kṅiti iti | 4/45:tasya pratiṣedhaḥ vaktavyaḥ | 5/45:vṛtrahaṇau vṛtrahaṇaḥ iti | See More
1/45:hanaḥ kvau upadhādīrghatvaprasaṅgaḥ |* 2/45:hanaḥ kvau upadhālakṣaṇam dīrghatvam prāpnoti | 3/45:anunāsikasya kvijhaloḥ kṅiti iti | 4/45:tasya pratiṣedhaḥ vaktavyaḥ | 5/45:vṛtrahaṇau vṛtrahaṇaḥ iti | 6/45:niyamavacanāt siddham | 7/45:inhanpūṣāryamṇām śau sau ca iti etasmāt niyamavacanāt dīrghatvam na bhaviṣyati |8/45:niyamavacanāt siddham iti cet sarvanāmasthānaprakaraṇe niyamavacanāt anyatra aniyamaḥ |* 9/45:niyamavacanāt siddham iti cet sarvanāmasthānaprakaraṇe niyamavacanāt anyatra niyamaḥ na prāpnoti | 10/45:kva anyatra | 11/45:vṛtrahaṇi bhrūṇahani |12/45:evam tarhi dīrghavidhiḥ yaḥ iha inprabhṛtīnām tam viniyamya suṭi iti suvidvān |* 13/45:dīrghavidhiḥ yaḥ iha inprabhṛtīnām tam sarvanāmasthāne viniyamya , inhanpūṣāryamṇām sarvanāmasthāne dīrghaḥ bhavati | 14/45:kimartham idam | 15/45:niyamāṛtham | 16/45:inhanpūṣāryamṇām sarvanāmasthāne eva na anyatra |17/45:śau niyamam punaḥ eva vidadhyāt |* 18/45:tataḥ śau | 19/45:śau eva sarvanāmasthāne na anyatra | 20/45:tataḥ sau | 21/45:sau eva sarvanāmasthāne na anyatra |22/45:bhrūṇahani iti tathā asya na duṣyet |* 23/45:tathā asya bhrūṇahani iti na doṣaḥ bhavati |24/45:śāsti nivartya suṭi iti aviśeṣe śau niyamam kuru vā api asamīkṣya |* 25/45:atha vā nivṛtte sarvanāmasthānaprakaraṇe aviśeṣeṇa śau niyamam vakṣyāmi | 26/45:inhanpūṣāryamṇām śau eva | 27/45:tataḥ sau | 28/45:sau eva | 29/45:iha api tarhi niyamāt na prāpnoti : indraḥ vṛtrahāyate |30/45:dīrghavidheḥ upadhāniyamāt me hanta yi dīrghavidhau ca na doṣaḥ |* 31/45:upadhālakṣaṇadīrghatvasya niyamaḥ na ca etat upadhālakṣaṇam dīrghatvam |32/45:suṭi api vā prakṛte anavakāśaḥ śau niyamaḥ aprakṛtapratiṣedhe |* 33/45:atha vā anuvartamāne sarvanāmasthānagrahaṇe anavakāśaḥ śau niyamaḥ aprakṛtasya api dīrghatvasya niyāmakaḥ bhaviṣyati | 34/45:katham |35/45:yasya hi śau niyamaḥ suṭi na etat tena na tatra bhavet viniyamyam |* 36/45:yasya hi śiḥ sarvanāmasthānam na tasya suṭ | 37/45:yasya suṭ sarvanāmasthānam na tasya śiḥ | 38/45:tatra sarvanāmasthānaprakaraṇe niyamyam na asti iti kṛtvā aviśeṣeṇa śau niyamaḥ vijñāsyate |39/45:dīrghavidhiḥ yaḥ iha inprabhṛtīnām tam viniyamya suṭi iti suvidvān |* 40/45:śau niyamam punaḥ eva vidadhyāt |* 41/45:bhrūṇahani iti tathā asya na duṣyet |* 42/45:śāsti nivartya suṭi iti aviśeṣe śau niyamam kuru vā api asamīkṣya |* 43/45:dīrghavidheḥ upadhāniyamāt me hanta yi dīrghavidhau ca na doṣaḥ |* 44/45:suṭi api vā prakṛte anavakāśaḥ śau niyamaḥ aprakṛtapratiṣedhe |* 45/45:yasya hi śau niyamaḥ suṭi na etat tena na tatra bhavet viniyamyam |*
Collapse Kielhorn/Abhyankar (III,182.7-183.18) Rohatak (IV,673-677) * Kātyāyana's Vārttikas
Commentaries:
Kāśikāvṛttī1 : in han pūṣanaryamanityevam antānām aṅgānāṃ śau parata upadhāyā dīrgho bh av at i.
b See More
in han pūṣanaryamanityevam antānām aṅgānāṃ śau parata upadhāyā dīrgho bhavati.
bahudaṇḍīni. bahucchatrīṇi. bahuvṛtrahāṇi. bahubhrūṇahāni. bahupūṣāṇi. bahvaryamāṇi.
siddhe satyārambho niyamārthaḥ, inhanpūṣāryamṇām upadhāyaḥ śāveva dīrgho bhavati na
anyatra. daṇḍinau. chatriṇau. vṛtrahaṇau. pūṣaṇau. aryamaṇau. dīrghavidhirya
ihenprabhṛtīnāṃ taṃ viniyamya suṭīti suvidvān. śau niyamaṃ punareva vidadhyāt
bhrūṇahanīti tathāsya na duṣyet. śāsmi nivartya suṭītyaviśeṣe śau niyamaṃ kuru
vāpyasamīkṣya. dīrghavidherupadhāniyamānme hanta yi dīrghavidhau ca na doṣaḥ. suṭyapi vā
prakṛte 'navakāśaḥ śau niyamo 'prakṛtapratiṣedhe. yasya hi śau niyamaḥ suṭi naitattena na
tatra bhavedviniyamyam. hanteḥ anunāsikasya kvijhaloḥ kṅiti 2-4-15 iti
dīrghatvaṃ yat tadapi niyamena bādhyate vṛtrahaṇi, bhrūṇahani iti. katham? yogavibhāgaḥ
kriyate. inhanpūṣāryamṇām sarvanāmasthāne eva dīrgho bhavati, na anyatra iti. tataḥ
śau iti dvitīyo niyamaḥ. śau eva sarvanāmasthāne dīrgho bhavati na anyatra iti. sarvasya
upadhālakṣaṇasya dīrghasya niyamena nivṛttiḥ kriyate. yas tu na upadhālakṣaṇaḥ sa bhavatyeva.
vṛtrahāyate. bhrūṇahāyate. atha va anuvartamāne 'pi sarvanāmasthānagrahaṇe sāmarthyādayam
aviśeṣeṇa niyamaḥ. śiśabdo hi sarvanāmasthā'ṃ napuṃsakasya, na ca tasya anyat
sarvanāmasthānam asti ityaviśeṣeṇa niyamaḥ. tatra tu napuṃsakasya ityetan na aśrīyate.
tena anapuṃsakasya api dīrgho na bhavati. sarvanāmasthānasaṃjñāvidhāne tu napuṃsakasya
vyāpāro 'sti iti tatra niyamaḥ kriyamaṇo napuṃsakasya syāt.
Kāśikāvṛttī2 : inhanpūṣāryamṇāṃ śau 6.4.12 in han pūṣanaryamanityevam antānām aṅgānāṃ śa u pa ra See More
inhanpūṣāryamṇāṃ śau 6.4.12 in han pūṣanaryamanityevam antānām aṅgānāṃ śau parata upadhāyā dīrgho bhavati. bahudaṇḍīni. bahucchatrīṇi. bahuvṛtrahāṇi. bahubhrūṇahāni. bahupūṣāṇi. bahvaryamāṇi. siddhe satyārambho niyamārthaḥ, inhanpūṣāryamṇām upadhāyaḥ śāveva dīrgho bhavati na anyatra. daṇḍinau. chatriṇau. vṛtrahaṇau. pūṣaṇau. aryamaṇau. dīrghavidhirya ihenprabhṛtīnāṃ taṃ viniyamya suṭīti suvidvān. śau niyamaṃ punareva vidadhyāt bhrūṇahanīti tathāsya na duṣyet. śāsmi nivartya suṭītyaviśeṣe śau niyamaṃ kuru vāpyasamīkṣya. dīrghavidherupadhāniyamānme hanta yi dīrghavidhau ca na doṣaḥ. suṭyapi vā prakṛte 'navakāśaḥ śau niyamo 'prakṛtapratiṣedhe. yasya hi śau niyamaḥ suṭi naitattena na tatra bhavedviniyamyam. hanteḥ anunāsikasya kvijhaloḥ kṅiti 2.4.15 iti dīrghatvaṃ yat tadapi niyamena bādhyate vṛtrahaṇi, bhrūṇahani iti. katham? yogavibhāgaḥ kriyate. inhanpūṣāryamṇām sarvanāmasthāne eva dīrgho bhavati, na anyatra iti. tataḥ śau iti dvitīyo niyamaḥ. śau eva sarvanāmasthāne dīrgho bhavati na anyatra iti. sarvasya upadhālakṣaṇasya dīrghasya niyamena nivṛttiḥ kriyate. yas tu na upadhālakṣaṇaḥ sa bhavatyeva. vṛtrahāyate. bhrūṇahāyate. atha va anuvartamāne 'pi sarvanāmasthānagrahaṇe sāmarthyādayam aviśeṣeṇa niyamaḥ. śiśabdo hi sarvanāmasthā'ṃ napuṃsakasya, na ca tasya anyat sarvanāmasthānam asti ityaviśeṣeṇa niyamaḥ. tatra tu napuṃsakasya ityetan na aśrīyate. tena anapuṃsakasya api dīrgho na bhavati. sarvanāmasthānasaṃjñāvidhāne tu napuṃsakasya vyāpāro 'sti iti tatra niyamaḥ kriyamaṇo napuṃsakasya syāt.
Nyāsa2 : inhanpūṣāryamṇāṃ śau. , 6.4.12 "aninasmangrahaṇānyarthavatā cānarth ak en a ca See More
inhanpūṣāryamṇāṃ śau. , 6.4.12 "aninasmangrahaṇānyarthavatā cānarthakena ca tadantavidhiṃ prayojayanti" (vyā.pa.129) itīngrahaṇena tadantaṃ gṛhrate. itarebhyo'pi kevalebhyaḥ śinaṃ bhavatīti. tathā hi--hanniti hanteḥ kyibantasyedaṃ grahaṇam(), na ca kevalasya hanteḥ kvibdṛśyate. itarau tu puṃlliṅgau. napuṃsakāduttarayoḥ jasśasoḥ śirvidhīyate. tasmāt? tairapi sāmarthāttadantavidhirvijñāyata ityāha--"in(), han(), pūṣan(), aryaman? ityevamantānāmaṅgānām()" iti. "bahudaṇḍīni" iti. daṇḍa eṣāmastīti matvarthīya iniḥ, bahavo daṇḍinaḥ eṣāṃ santīti bahuvrīhiḥ, tato jaśśasau, tayośca pūrvavacchibhāvaḥ, anena dīrghatvam(). nanu cennitipratyayagrahaṇam(), tatra "pratyayagrahaṇe yasmāt? sa vihitastadādesatadantasya ca grahaṇaṃ bhavati" (bho.pa.sū.7) iti daṇḍinītyatraiva dīrghatvena bhavitavyam(), na tu bahudaṇḍīnītyatra? netadasti; yatra hi pratyasyaiva grahaṇaṃ tatraiveyaṃ paribhāṣā, nedaṃ pratyayasyaiva grahaṇam(), api tu prasyayāpratyayayoḥ; anyathā vāca eṣāṃ santīti "vāco gminaḥ" 5.2.123 vāg()mīni, ruāja eṣāṃ santīti "asmāyāmedhāruājo viniḥ" 5.2.120 "ruāgviṇītyevamādau na syāt(). tasmānnātrāsau paribhāṣopatiṣṭhate. "bahubṛtrahāṇi" iti. bṛtraṃ hatavantaḥ "brāhamabhruṇavṛtreṣu kvip()" 3.2.87 bahavo vṛtrahaṇo yeṣu tāni bahuvṛtrahāṇi. "prātapadikāntanumvibhāktiṣu ca 8.4.11 iti ṇatvam(). bahavaḥ pūṣaṇo yeṣu tānibahupūṣāṇi. bahavo'ryamaṇo yeṣu tāni bahvaryamāṇi.
nanu "sarvanāmasthāne cāsambuddhau" 6.4.8 ityanena dīrghatvaṃ siddham(), tat? kimartho'yamārambhaḥ? ityata āha--"siddhe satyārambhaḥ" ityādi.
yukto'saya niyamārthaḥ ārambhaḥ, kintvārabhyamāṇe'pyetasmin? niyamarthe bhrūṇahanītyatra "anunāsikasya kvijhaloḥ kṅiti" 6.4.15 iti dīrghatvaṃ prāpnotyeva, tathā hrayaṃ śau sarvanāmasthāne niyama ārabhyate. atra yathā viśiṣṭāyāḥ prakṛterniyama ārabhyamāṇaḥ prakṛtyantarasya na bhavati--pratāmau, pratāma iti, tathā sarvanāmasaṃjñāviśiṣṭe śitpratyaya ārabhyamāṇaḥ sarvanāmasthāna eva syāt(), anyatra na syāt(); tulyajātīyāpekṣatvānniyamasya. tataścāsaravanāmasthāne niyamābhāvāddīrghatvaṃ syādevetyata āha--"dīrghavidhiḥ" ityādi ślokam(). ya iha śāstra innantādīnāṃ dīrghatvivadhānaṃ taṃ viniyamya tasya niyamaṃ kṛtvā. kava viniyamya? suṭi. sarvanāmasthānopalakṣaṇametat? saṅgrahaṇam(). sarvanāmasthāna ityarthaḥ. tataḥ kiṃ kuryāt()? ityata āha--"śau niyamam()" ityādi. sarvanāmasthāne niyamaṃ kṛtvā punaḥ śau niyamaṃ kuryāt(). evakāro'vadhāraṇārthaḥ, sa tu bhinnakramaḥ, vidadhyādityasyānantaraṃ draṣṭavyaḥ suviddhān()=supaṇḍitaḥ. kathaṃ punarekena yogena dvau niyamau śakyete karttum? evaṃ manyate--imaṃ yogaṃ vibhajya dvau yogau katrtavyāviti. "inhanpūṣāryamṇām()" ityeko yogaḥ, tataḥ "śau" iti dvitīyaḥ. sarvanāmagrahaṇaṃ cātrānuvatrtate. tatra pūrvayogaḥ--darghavidhirya ihenprabhṛtīnāṃ taṃ vidhiṃ viniyamya suṭītyanena darśitaḥ. dvitīyastu "śau niyamaṃ punareva vidadhyāt()" ityanena. tatra pūrveṇa yogena dīrghatvaṃ bhavet(). "sarvanāmasthāne cāsambuddhau" 6.4.8 ityanena "anunāsikasya kvijhaloḥ kṅiti" 6.4.15 ityanena vā dīrghatvaṃ viniyamyate--inprabhṛtīnāṃ sarvanāmasthāna eva dīrghatvam(), nānyatra. tena saptamyāṃ dīrgho na bhavati--vṛtrahaṇi, bhrūṇahanītyatra. dvitīyena tu śau niyamyate, tatrāpi sarvanāmasthāne śāveva dīrgho bhavati, nānyatreti. tena bahuvṛtrahāṇītyatra bhavati, vṛtrahaṇa ityatra na bhavati. evaṃ yogadvayena niyamadvaye kriyamāṇe sati yo'rthaḥ sampadyate taṃ darśayitumāha--"bhrūṇahani" iti. "tathāsya na duṣyet()" iti. tathaivaṃ yogadvaye kṛte'sya pāṇineḥ bhrūṇahanītyetacchabdarūpaṃ naiva duṣyennāsiddhatvadoṣavadbhavavatītyarthaḥ. itikaraṇo hetau. yasmādevaṃ yogadvayena niyamadvaye kriyamāṇe bhrūṇahanītyetanna duṣyeta; tasmāddīrghavidhirya ihenprabhṛtīnāṃ taṃ viniyamya suṭi śau niyamaṃ suviddhān? punarvidadhyāt(). dvitīyastvitikaraṇo bhrūṇahanītyetasya svarūpapadārthakatāṃ dyotayati.
evaṃ yogadvayena bhrūṇahanītyatra dīrghatvaṃ parihmatyaikasmin? yoge pariharttumāha--"śāsmi" ityādi. śāsmi=upadaśāmi tamaparamupāyam(), yenaikasmin? yoge sati bhrūṇahanau, bhrūṇahana iti na duṣyati. nāpi bhrūṇahanītyetat(). kaḥ punarasāvupāyaḥ? ityāha--"nivarttya" ityādi. suṭītyekayogena sarvanāmasthānaṃ lakṣyate. "sarvanāmasthāne" iti yadetatprakṛtaṃ taṃ nivarttya. "aviśeṣe" iti. nāsya viśeṣo vidyata ityaviśeṣaḥ; tasminnaviśeṣe=anāśritaviśeṣe pratyayamātre śau ityevaṃ taṃ niyamaṃ kuru. evaṃ vā niyamaṃ kurvityarthaḥ. vāśabdaḥ pakṣāntaratvamasya parīhārasya dyotayati. apiśabdo bhrūṇahanītyatrāpi pakṣāntara āśrīyamāṇe na duṣyati? śāveva dīrghatvasya niyatatvāt(). inprabhṛtonāṃ yadi dīrghatvaṃ bhavati tadā śāveva pratyaye, nānyatreti. nivarttya suṭītyanena śāstrīyasyādhikārasya nivṛttirdarśitā. nivṛtte tu tasmin? yadi laukiko'dhikāro'pekṣālakṣaṇa āśrīyate tadā pūrvavat? bhrūṇahanītyatra syādeva dīrghatvam(). ato laukikādhāranirāsāyāha--"asamīkṣya" iti. suṭītyanenāsya sambandha-. sarvanāmasthānamapekṣyetyarethaḥ. evaṃ sarvanāmasthānagrahaṇanivṛtte'napekṣite ca pratyayamātrāpekṣayā śāvityayaṃ niyamaḥ pratyayamātraṃ niyamayati, na tu tulyajātīyaṃ sarvanāmasthānameva. tena na kevalamanyatra sarvanāmasthāne dīrgho na bhavati, api tu bhrūṇahanītyatrāpi.
yadi tarhi pratyayamāśritya sarvanāmasthānaviṣayamanapekṣya śau niyamaḥ, evaṃ hi sati dīrghatvasya śāveva niyatatvādyathā bhrūṇahanītyatra na bhavatiṣa tathācāre kyaṅyapi "akṛtsārvadhātukayordīrghaḥ" 7.4.25 iti dīrghatvaṃ na syāt, tataśca bhrūṇahevācaratīti "karttuḥ kyaṅ? salopaśca" 3.1.11 iti kyaṅi vihite bhrūṇahayata ityaniṣṭaṃ rūpamāpadyetetyata āha--"dīrghavidheḥ" ityādi. "nopadhāyāḥ" 6.4.7 ityata upadhāgrahaṇamanuvatrtate, tena na sarvasya dīrghavidherayaṃ niyamaḥ, api tūpadhādīrghavidheḥ. na ca "akṛtsārvadhātukayoḥ" 7.4.25 ityupadhādīrghavidhiḥ, kiṃ tarhi? ajantadīrghavidhiḥ. tasmādayamatra pravatrtata eva. hanta! "yi dīrghavidhau ca na doṣaḥ" iti. yakārādau pratyaye kpaṅi doṣo na bhavatītyarthaḥ. hanteti nipāto vacanārambhe'bhimukhīkaraṇe vā vatrtate. anye tu "hantayi dīrghavidhau ca na doṣaḥ" iti paṭhanti. ta evaṃ vyācakṣate--hantaryo hantiyaḥ, "pañcamī" 2.1.36 iti yogavibhāgātsamāsaḥ, tasmin? hantiyi. saptamyekavacanametat(). hanterdhātoryakārādiryaḥ pratya iti. tatra dīrghavidhau na doṣaḥ. cakāraḥ pūrvatra parīhāre vakṣyamāṇe ca. ata evopadhāniyamāddhanteryakārādau pratyaye na doṣa ityasyārthasya dyotanāya.
samprati sarvanāmasthānagrahaṇe'nuvatrtamāne, asati ca yogavibhāge bhrūṇahanītyatra yathā dīrghatvaṃ na bhavati tathā taddarśayitumāha--"suṭa()pi vā" ityādi. vāśabdo'tra pakṣāntaraṃ dyotayati. apiśabdo bhinnakramaḥ "aprakṛtapratiṣedhe" ityasyānantaraṃ draṣṭavyaḥ. atrāpi suṭītyetat? sarvanāmasthānopalakṣaṇārthaṃ veditavyam(). nāsya vidyate'vakāśaḥ. vyāvṛttiviṣayo vyavacchedya ityanavakāśaḥ. prakṛtāt? sarvanāmasthānadanyadaprakṛtam(). sarvanāsasthānavyatiriktaṃ pratyayāntaramaprakṛtam(), tatra dīrghatvasya pratiṣedho'prakṛtapratiṣedhaḥ. aprakṛte pratiṣedho'prakṛtapratiṣedhaḥ. "saptamī" 2.1.39 iti yogavibhāgātsamāsaḥ. "aprakṛtapratiṣedhe" iti. viṣayasaptamīyam(). ayaṃ tādat? pūrvārdhasyāvayavārthaḥ. samudāyārthastūcyate--atha vā'nuvatrtamāne'pi sarvanāmasthānagrahaṇe tatra śāvityasya niyamasya kiñcidvyāvattyamastītyanavakāśaḥ san? sāmathryāda kṛtapratiṣedhe'pi katrtavyatā viṣayabhūte pravatrtate=vyāpriyate. apiśabdādanyatrāpi sarvanāmasthāne. kathaṃ punaravakāśaḥ? ityāha--"yasya hi" ityādi. yasyeti śāvityapekṣayā ṣaṣṭhī. hiśabdo yasmādarthe. dvividhaṃ hi sarvanāmasthānam()--sa#uṭ(), śiśca. tayoḥ pūrvaṃ strīpuṃsayoḥ sambandhi, na napuṃsakasya; "suḍanapuṃsakasya" 1.1.42 iti vacanāt(). itarat? punarnapuṃsakasya; tata eva tasya vidhānāt(). tatra yatsambandhini śau sarvanāmasthāne śāvityayaṃ niyamaḥ kriyate, suṭi naitat(). suṭi sarvanāmasthāne paratastannapuṃsakaṃ na bhavatītyarthaḥ. anena suṭaḥ sarvanāmasthānasyānapuṃsakasambandhitvamākhyātam(). tena na tatra bhavedviniyamyam(). yasmādeva suṭ? sarvanāmasthānaṃ napuṃsakasya sambandhi na bhavati, tena kāraṇena tatrānapuṃsakasambandhini sarvanāmasthāne śāvityasya niyamasya viniyamyaṃ vyāvattyaṃ nāstīti napuṃsakasambandhini hi kriyamāṇo niyamo yuktaḥ. anapuṃsakasambandhinyevāsmin? sarvanāmasthāne tulyajātīye nivṛtiṃ()ta kuryāt(). na ca śivyatiriktaṃ napuṃsakasambandhi sarvanāmasthānamasti, tato nāsti tulyajātīye vyāvarttyam(). śau niyamasyeti tasyānavakāśatvam(). tasmādaprakṛtapratiṣedhe'pi vyāpriyate.
"hanteranunāsikasya" ityādinā kārikātrayasyāpi yathāpradhānamarthamācaṣṭe. tatra hanteranunāsikasyetyādinā "bhrūṇahanīti tathāsya na duṣyet()" ityasyārtha ākhyātaḥ. "yogavibhāgaḥ" ityādinā "dīrghavidhirya ihenprabhṛtīnāṃ taṃ viniyamya suṭi" ityasya. "tataḥ" ityādinā "śau niyamaṃ punareva vidadhyāt()" ityasya. "sarvanāmasthāna" ityādinā dvitīyaślokapūrvārdhasya. "yastu" ityādinottarārdhasya.
"atha vā" ityādinā "suṭa()pi vā prakṛteranavakāśaḥ" ityasya. "sāmathryāt()" iti. sāmathryām()navakāśatvam(). "aviśeṣeṇa niyamaḥ" ityanena "śau niyamo'prakṛtapratiṣedhe" ityasaya. aviśeṣeṇeti sāmānyena, na prakṛta eva, api tu pratyayamātra ityarthaḥ. yastvaprakṛtaparatiṣedhārathatāmevāsya niyamasya vyācaṣṭe tasyaiva tadvacanamaviśeṣeṇetyanena vṛttikāravacanena virudhyate. evaṃ hraviśeṣeṇa niyamo bhavati yadi sarvatra prakṛte cāprakṛte ca pratyayamātre bhavati. atha tu prakṛtaṃ paritayajyāprakṛta eva syāt? tato viśeṣeṇaiva syāt(), nāviśeṣeṇa. aviśeṣeṇa vāsminniyame satyanenaiva sarvatra dīrghatvasya nivarttitatvāt? "sau ca" 6.4.13 ityayaṃ yogo vidhyartho veditavyaḥ. sāmathryādaviśeṣeṇa niyama ityuktam(). atastatsāmathryaṃ darśayan? "śiśabde hi" ityādinā "yasya hi śau niyamaḥ" ityasyārthamācaṣṭe. yatra śiśabde niyamaḥ kriyate sa yasmānnapuṃsakasya sarvanāmasthānaṃ na strīpuṃsayoḥ; napuṃsakāduttarayorjaśśasoḥ vyādeśasya vidhānāt(). "na ca tasyānyat? sarvanāmasthānamasti" iti. anena suṭaḥ sarvanāmasthānasya napuṃsakasambandhitvaṃ darśayati. itikaraṇo hetau. yata evaṃ niyamo vidhīyate napuṃsakasambandha#ini śau sarvanāmasthāne tajjātīyamanyat? sarvanāmasthānaṃ hi nāsti. tasmāt? tulyajātīyavyavacachedyasyāsambhavādaviśeṣema niyamaḥ.
"tatra tu" ityādi. tuśabdo'vadhāraṇārtho bhinnakramaśca netyasyānantaraṃ draṣṭavyaḥ. tatraitasminniyame kriyamāṇa innādīnāṃ napuṃsakasyetyetadviśeṣaṇaṃ naivāśrīyate. anāśrīyamāṇe ca tasminneṣo'rthaḥ sampadyate--innādīnāṃ śāveva dīrgho bhavati, nānyatreti. tenānapuṃsakasyāpi bhrūṇahanītyatra niyamena vyāvarttitatvāddīrgho na bhavati. yadi napuṃsakasyetyetadviśeṣamaṃ teṣāmāśrīyate, tato'yamarthaḥ syāt()--inprabhṛtīnāṃ napuṃsakānāṃ śāveva dīrgho bhavati, nānyatreti. tataśca napuṃsaka eva niyamaḥ syāt(). tatra ko doṣaḥ? bhrūṇahani brāāhṛṇakule ityatraiva dīrghanivṛttiḥ syāt(), bhrūṇahani brāāhṛṇe ityatra na syāt(). tasmāt? taddoṣaparijihīrṣayā napuṃsakasyetyetadviśeṣaṇaṃ nāśrīyate. yadyevam(), yaduktam()--"anavakāśaḥ śau niyamaḥ" iti, tannopapadyate, anāśrite hretasmin? viśeṣaṇe teṣāmanāśritaviśeṣaṇānāṃ napuṃsakānāmanapuṃsakātāñca sambandhini śau sarvanāmasthāne niyamaḥ syāt(), tathābhūtānāñca teṣāmanyadapi suṭsarvanāmasthānamastyeva, tataśca tulyajātīyavayavacchedaviṣaye sati kuto niyamasyānavakāśatvam()? naitadasti; niyamavidhānavelāyāṃ teṣāṃ napuṃsakatvaṃ viśeṣaṇaṃ yadyapi nāśrīyata#e, tathāpi teṣāṃ napuṃsakādeva śervidhānānnapuṃsakasya nimittabhāvaḥ, śestu nimittibhāva iti nimittanimittibhāvalakṣaṇena sambandhena śeḥ sarvanāmasthānasya napuṃsakasambandhitvaṃ vidyata eva. na cānyannapuṃsakasambandhi saravanāmasthānaṃ vidyata ityupapannametat()--anavakāśaḥ śau niyama iti.
nanu cātra napuṃsakasyeti na prakṛtam(), nāpyupāttam(), tataśca tadāśrayaṇaśaṅkā nāstyeveti tannivṛttaye na yuktamidam(), tatra tu "napuṃsakasya" ityetannāśrīyate? ityata āha--"sarvanāmasthānasaṃjñāvidhāne tu" ityādi. tuśabdo hetau. yato napuṃsakenotpāditasya viśabdasya "śi sarvanāmasthānam()" 1.1.41 iti sarvanāmasthānasaṃjñā vidhīyate, tasmāt? sarvanāmasthānasaṃjñāvidhānaṃ prati napuṃsakamiti nimittabhāvamāpadyate. tadevaṃ nimittabhāvopayamanaṃ napuṃsakasya sarvanāmasthānasaṃjñāvidhāne vyāpāraḥ. tasmādyatra śiśabdaḥ sarvanāmasthānasaṃjñakastatrāvaśyaṃ napuṃsakenopasthātavyam(). iha tu sarvanāmasthānagrahaṇānuvṛtteḥ sarvanāmasthānasaṃjñakasya śiśabdasya grahaṇam(). tato napuṃsakaṃ sāmathryāt? sannihitam(). tena sambhāvyate tadāśrayaṇamityabhiprāyaḥ॥
Laghusiddhāntakaumudī1 : eṣāṃ śāvevopadhāyā dīrgho nānyatra. iti niṣedhe prāpte -. Sū #286
Laghusiddhāntakaumudī2 : inhanpūṣāryamṇāṃ śau 286, 6.4.12 eṣāṃ śāvevopadhāyā dīrgho nānyatra. iti n iṣ ed he See More
inhanpūṣāryamṇāṃ śau 286, 6.4.12 eṣāṃ śāvevopadhāyā dīrgho nānyatra. iti niṣedhe prāpte -.
Bālamanoramā1 : sau viśeṣamāha–inhan. `ḍhralope' ityato `dīrgha' ityanuvartate . `n op ad See More
sau viśeṣamāha–inhan. `ḍhralope' ityato `dīrgha' ityanuvartate. `nopadhāyāḥ' ityata
`upadhāyā' iti. tadāha–eṣāmiti. in han pūṣan aryamannityantānāmityarthaḥ.
aṅgaviśeṣaṇatvena tadantavidhiḥ. `sarvanāmasthāne ce'ti siddhe niyamārthamityāha–
śāveveti. nānyatreti. śeranyatretyarthaḥ. iti niṣedhe prāpta iti. vṛtrahanśabde
han ityasyāpi śāveva dīrgha iti niyamātsau parataḥ `sarvanāmasthāne' iti
dīrghe'prāpte satītyarthaḥ.
Bālamanoramā2 : inhanpūṣāryamṇāṃ śau , 6.4.12 sau viśeṣamāha--inhan. "ḍhralope" ; it ya to See More
inhanpūṣāryamṇāṃ śau , 6.4.12 sau viśeṣamāha--inhan. "ḍhralope" ityato "dīrgha" ityanuvartate. "nopadhāyāḥ" ityata "upadhāyā" iti. tadāha--eṣāmiti. in han pūṣan aryamannityantānāmityarthaḥ. aṅgaviśeṣaṇatvena tadantavidhiḥ. "sarvanāmasthāne ce"ti siddhe niyamārthamityāha--śāveveti. nānyatreti. śeranyatretyarthaḥ. iti niṣedhe prāpta iti. vṛtrahanśabde han ityasyāpi śāveva dīrgha iti niyamātsau parataḥ "sarvanāmasthāne" iti dīrghe'prāpte satītyarthaḥ.
Tattvabodhinī1 : inhan. `sarvanāmasthāne cāsaṃbuddhā'vityanenaiva siddhe niyamārtha mi da ṃ, t Sū #316 See More
inhan. `sarvanāmasthāne cāsaṃbuddhā'vityanenaiva siddhe niyamārthamidaṃ, tadāha—
śāvevopadhāyā iti. upadhādīrghamātrasyāyaṃ niyamaḥ. tena `vṛtrahāyate'ityatra
`akṛtsārvadhātukayo'riti dīrgho bhavatyeva. `vṛtrahaṇī'ityatra `anunāsikasya kvijhalo
riti yo dīrghaḥ so'pi niyamena vyāvarttyate. upadhādīrghamātrapekṣayā
niyamavijñānāditi tu manoramāyāṃ sthitam. śāveveti niyamāddīrghasyā'prāptāvāha-
Tattvabodhinī2 : inhanpūṣāryamṇāṃ śau 316, 6.4.12 inhan. "sarvanāmasthāne cāsaṃbuddh ā& qu ot ;v See More
inhanpūṣāryamṇāṃ śau 316, 6.4.12 inhan. "sarvanāmasthāne cāsaṃbuddhā"vityanenaiva siddhe niyamārthamidaṃ, tadāha---śāvevopadhāyā iti. upadhādīrghamātrasyāyaṃ niyamaḥ. tena "vṛtrahāyate"ityatra "akṛtsārvadhātukayo"riti dīrgho bhavatyeva. "vṛtrahaṇī"ityatra "anunāsikasya kvijhalo riti yo dīrghaḥ so'pi niyamena vyāvarttyate. upadhādīrghamātrapekṣayā niyamavijñānāditi tu manoramāyāṃ sthitam. śāveveti niyamāddīrghasyā'prāptāvāha-
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam 2.Source: Sanskrit Documents
Research Papers and Publications