Kāśikāvṛttī1:
ṛkārāntānāṃ vidyāyonisambhandhavācināṃ yo dvandvas tatra uttarapade pūrvapadasya
See More
ṛkārāntānāṃ vidyāyonisambhandhavācināṃ yo dvandvas tatra uttarapade pūrvapadasya
ānaṅādeśo bhavati. hotāpotārau. neṣṭodgātārau. praśāstāpratihartārau.
yonisambandhebhyaḥ mātāpitarau. yātānanāndarau. makāroccāraṇaṃ raparatvanivṛttyartham.
ṛtaḥ iti kim? pitṛpitāmahau. putre ityatra anuvartate, ṛtaḥ iti ca. tena putraśabde
'pyuttarapade ṛkārāntasya anaṅādeśo bhavati. pitāputrau. mātāputrau.
Kāśikāvṛttī2:
anaṅṛto dvandve 6.3.25 ṛkārāntānāṃ vidyāyonisambhandhavācināṃ yo dvandvas tatra
See More
anaṅṛto dvandve 6.3.25 ṛkārāntānāṃ vidyāyonisambhandhavācināṃ yo dvandvas tatra uttarapade pūrvapadasya ānaṅādeśo bhavati. hotāpotārau. neṣṭodgātārau. praśāstāpratihartārau. yonisambandhebhyaḥ mātāpitarau. yātānanāndarau. makāroccāraṇaṃ raparatvanivṛttyartham. ṛtaḥ iti kim? pitṛpitāmahau. putre ityatra anuvartate, ṛtaḥ iti ca. tena putraśabde 'pyuttarapade ṛkārāntasya anaṅādeśo bhavati. pitāputrau. mātāputrau.
Nyāsa2:
ānaṅ ṛto dvandve. , 6.3.24 "ṛkārāntānāṃ vidyāyonisambandhavācināṃ yo dvandv
See More
ānaṅ ṛto dvandve. , 6.3.24 "ṛkārāntānāṃ vidyāyonisambandhavācināṃ yo dvandvaḥ" ityādi. atha ṛkārāntasaya dvandva ānaṅ bhavatītyevaṃ kasmānna vijñāyate? aśakyamevaṃ vijñātum(); ihāpi prasajyeta--pitṛpitāmahāviti. ṅakāro'ntyādeśārthaḥ.
iha hi varṇānāmupadeśaḥ--kāryārthaḥ, śravaṇārtho veti, nakāraścāyaṃ na kvacit? śrūyate, sarvatraiva hrasya "nalopaḥ prātapadikāntasya" 8.2.7 iti lopena bhavitavyam(), nāpi kiñcit? kāryamasyopalabhyate, tat? kimarthaṃ nakārasyoccāraṇam()? ityāha--"nakāroccāraṇam()" ityādi. asati nakāra ṛkārasyā sthāne'ṇeva śiṣyate, tataśca "uraṇ? raparaḥ" 1.1.50 iti raparatvaṃ syāt(). nakāre tu sati nāyamaṇeva śiṣyate, api tavaṇ? cānaṅ ceti na bhavati rapatvaprasaṅgaḥ. na hi yatrāṇ? anaṇ? ceti śiṣyate tatra raparatvaṃ bhavati. yathā "sudhāturakaṅ? ca" 4.1.97 iti saudhātakirityatra. tasmādatra raparatvanivṛttyartha nakāroccāraṇam().
atha pitāputrau, mātāputrau ityatara kathamānaṅādeśaḥ, na hratra ṛkārāntānāṃ dvandvaḥ? ityāha--"putra ityatrānuvatrtate" iti. "putare'nyatarasyām()" 6.3.21 ityataḥ putra ityetadatrānuvatrtata ityabhiprāyaḥ. yadi tu putra ityanuvartate, tadā "vibhāṣā svasṛpatyoḥ" (6.3.24) ityatra putre'pi vibhāṣā prāpnoti? naiṣa doṣaḥ; maṇḍūkaplutinyāyena tadanuvatrtate. ata evātretyuktaṃ tatraivānuvatrtate, na parvatreti pratipādanārtham(). nanvevamapi putraśabda uttarapade pūrpadamātrasyānaṅ prāpnati; kāryiṇehānirdeśāduttarapadaśabdena ca pūrvapadamātrasyākṣiptatvāt(), na ca śakyate vaktum()--ṛta iti vacanādṛkārasya bhaviṣyatīti, tasmādekamiha ṛta iti vacanaṃ dvandvasya viśeṣaṇam(), na kāryiṇaḥ? ityāha--"ṛta iti ca" iti. atrānuvatrtata iti sambandhaḥ. "ṛto vidyāyonisambandhebhyaḥ" 6.3.22 ityata ṛta ityanuvatrtate, tat? kāryiṇo viśeṣaṇaṃ bhaviṣyati. nanu tat? pañcamīnirdiṣṭam(), ṣaṣṭhīnirdiṣṭena cehārthaḥ? naiṣadoṣaḥ; putra ityeṣā saptamī ṛta ityasyāḥ pañcamyāḥ ṣaṣṭhītvaṃ prakalpayiṣyati--"tasminniti nirdiṣṭe pūrvasya" 1.1.65 iti. nanvevamapi virodhaḥ, tathā hi--yadi putraśabda uttarapadam(), kathaṃ tadā ṛkārāntānāṃ dvandvaḥ, ṛkārāntānāṃ dvandvo na tarhi putraśabda uttarapadamiti? naitadasti; anya eva hi sa dvandvo yasya ṛta ityetadviśeṣaṇam(). anyaśāca sa yasya putraśabda uttarapadamiti ko'tra virodhaḥ॥
Bālamanoramā1:
ānaṅṛto dvandve. vidyāyonisaṃbandhavācināmiti. vidyāsaṃbandhavācināṃ,
yonasaṃba Sū #911
See More
ānaṅṛto dvandve. vidyāyonisaṃbandhavācināmiti. vidyāsaṃbandhavācināṃ,
yonasaṃbandhavācināṃ cetyarthaḥ. `ṛto vidyāyonisambandhebhyaḥ' ityatastadanuvṛtteriti
bhāvaḥ. ṛdantānāmiti. bahutve vyatyayena `ṛtaḥ' ityekavacanam.
ṛdantasarvāvayavakānāmityarthaḥ. `ṛta' ityanuvartamāne punarṛta ityuktiretadartheti
bhāvaḥ. uttarapade pare iti. `ṛta' ityanuvartamāne punarṛta ityuktiretadartheti bhāvaḥ.
uttarapade pare iti. `aluguttarapade' ityadhikārāditi bhāvaḥ. hotāpotārāviti. hotā ca
potā ceti vigrahaḥ. vidyādvārakaikayajña\ufffdtvaktvakṛtaḥ sambandhaḥ. ānaṅi ṅakāra
it, akāra uccāraṇārthaḥ, ṅicce'tyantādeśaḥ, nalopaḥ, nakārastu raparatvanivṛttyartha
iti bhāṣye spaṣṭam. hotṛpotriti. atra hotṛśabdasya potṛśabdasya ca nā''naṅ,
neṣṭuśabdena vyavadhānāduttarapadaparakatvā'bhāvāt. tathāca neṣṭṛśabdasyaivā''naṅ.
uttarapadena tu na pūrvapadamākṣipyate, samarthasūtre neṣṭṛśabdasyā''naṅadarśanāt. atha
yonisabandhamudāharati–mātāpitarāviti. pitṛpitāmahāvityādau tu nā''naṅ,
ṛdantasarvāvayavakatvā'bhāvāditi bhāvaḥ. tarhi pitāputrāviti kathamityata āha–
putre'nyatarasyāmiti. `ṛto vidyāyonisaṃbandhebhyaḥ' ityatra `vibhāṣā svasṛpatyoḥ'
ityatra ca madhye'sambandhādāha–maṇḍūketi. anuvṛtteriti. naca tātaputrāvityatrāpi
syāditi vācyam, ṛdantasya putre pare ānaṅ syāditi vākyabhedena vyākhyānāt.
Bālamanoramā2:
ānaṅṛto dvandve 911, 6.3.24 ānaṅṛto dvandve. vidyāyonisaṃbandhavācināmiti. vidyā
See More
ānaṅṛto dvandve 911, 6.3.24 ānaṅṛto dvandve. vidyāyonisaṃbandhavācināmiti. vidyāsaṃbandhavācināṃ, yonasaṃbandhavācināṃ cetyarthaḥ. "ṛto vidyāyonisambandhebhyaḥ" ityatastadanuvṛtteriti bhāvaḥ. ṛdantānāmiti. bahutve vyatyayena "ṛtaḥ" ityekavacanam. ṛdantasarvāvayavakānāmityarthaḥ. "ṛta" ityanuvartamāne punarṛta ityuktiretadartheti bhāvaḥ. uttarapade pare iti. "ṛta" ityanuvartamāne punarṛta ityuktiretadartheti bhāvaḥ. uttarapade pare iti. "aluguttarapade" ityadhikārāditi bhāvaḥ. hotāpotārāviti. hotā ca potā ceti vigrahaḥ. vidyādvārakaikayajña()tvaktvakṛtaḥ sambandhaḥ. ānaṅi ṅakāra it, akāra uccāraṇārthaḥ, ṅicce"tyantādeśaḥ, nalopaḥ, nakārastu raparatvanivṛttyartha iti bhāṣye spaṣṭam. hotṛpotriti. atra hotṛśabdasya potṛśabdasya ca nā''naṅ, neṣṭuśabdena vyavadhānāduttarapadaparakatvā'bhāvāt. tathāca neṣṭṛśabdasyaivā''naṅ. uttarapadena tu na pūrvapadamākṣipyate, samarthasūtre neṣṭṛśabdasyā''naṅadarśanāt. atha yonisabandhamudāharati--mātāpitarāviti. pitṛpitāmahāvityādau tu nā''naṅ, ṛdantasarvāvayavakatvā'bhāvāditi bhāvaḥ. tarhi pitāputrāviti kathamityata āha--putre'nyatarasyāmiti. "ṛto vidyāyonisaṃbandhebhyaḥ" ityatra "vibhāṣā svasṛpatyoḥ" ityatra ca madhye'sambandhādāha--maṇḍūketi. anuvṛtteriti. naca tātaputrāvityatrāpi syāditi vācyam, ṛdantasya putre pare ānaṅ syāditi vākyabhedena vyākhyānāt.
Tattvabodhinī1:
ānaṅ. `ṛta'iti ṣaṣṭha\ufffdntaṃ jātāvekavacanam. `ṛto vidyāyonisaṃbandhebh Sū #787
See More
ānaṅ. `ṛta'iti ṣaṣṭha\ufffdntaṃ jātāvekavacanam. `ṛto vidyāyonisaṃbandhebhyaḥ' iti
tvanuvartate, taccātra ṣaṣṭha\ufffdā vipariṇamyate, tadāha–
vidyāyonisaṃbandhavācināmiti. nanu `ṛtaḥ'ityanuvartanādeva siddhe kimanena ṛto
grahaṇena?. atrāhuḥ–`ṛtaḥ'iti śrūyamāṇadvandvaviśeṣaṇam. anuvṛttaṃ tūttarapade parato
yatpūrvaṃ tasya viśeṣaṇaṃ, putraśabde para ānaṅ vidhāsyate tatra kāryinirdeśārtham.
anyathā tātaputrāvityatrāpi syāditi. uttarapade iti. etacca
`aluguttarapade'ityadhikārallabhyate. uttarapade parataḥ pūrvaṃ yadṛdantaṃ
tasyā''naṅityarthaḥ. hotāpotārāveti. ānaṅo ṅittvātpūrvāntyasya ṛkārasyā''deśe
sati nalopaḥ. na cā''kāramātrameva vidhīyatāmiti vācyam, `uraṇraparaḥ'iti raparaprasaṅgāt,
nanvihottarapadena pūrvapadaṃ nākṣipyate, anyathā `hotṛpotṛneṣṭodgātāra'ityatra
madhyamasyā''naṅ na syāt. tataśca viśeṣyā'sannidhānadṛta eva sthāne ādeśena bhavitavyaṃ,
na tu ṛdantapadasya sthāne iti kimanenānaṅo ṅitkaraṇena?. satyam. ṅitkaraṇā'bhāve
mitrāvaruṇāvityādau `devatādvandve ce'tyuttarapade pare vidhīyamāno'yamādeśaḥ
pūrvasyākṣarasya padasya vā syāt, pūrvasyā'la evetyatra niyāmakā'bhāvat. etena' ṛta
iti kāryinirdeśārtha'mityuktatvānnirdiśyamānasya ṛkārasyaivādeśaḥ syāditi
ṅitkaraṇaṃ vyarthamityāśaṅkāpi parāsta. neṣṭodgatāra iti. na hratra neṣṭā
pūrpadam, ādyavayavasyaiva pūrvapadatvāt. mātāpitarāviti. putrotpādane
anayoryonikṛtaḥ saṃbandhaḥ, pūrvatra tu hautrādirūpavidyākṛtaḥ sambandha ekasminyajñe
ātvijyarūpa iti vivekaḥ. maṇhūkaplutyeti. tena `vibhāṣā svasṛpatyo'rityatra na
saṃbadhyata iti bhāvaḥ. pitāputrāviti. anayorapi yonikṛtaḥ sambandhāsa janyajanakabhāvalakṣaṇaḥ.
Tattvabodhinī2:
ānaṅṛto dvandve 787, 6.3.24 ānaṅ. "ṛta"iti ṣaṣṭha()ntaṃ jātāvekavacana
See More
ānaṅṛto dvandve 787, 6.3.24 ānaṅ. "ṛta"iti ṣaṣṭha()ntaṃ jātāvekavacanam. "ṛto vidyāyonisaṃbandhebhyaḥ" iti tvanuvartate, taccātra ṣaṣṭha()ā vipariṇamyate, tadāha--vidyāyonisaṃbandhavācināmiti. nanu "ṛtaḥ"ityanuvartanādeva siddhe kimanena ṛto grahaṇena(). atrāhuḥ--"ṛtaḥ"iti śrūyamāṇadvandvaviśeṣaṇam. anuvṛttaṃ tūttarapade parato yatpūrvaṃ tasya viśeṣaṇaṃ, putraśabde para ānaṅ vidhāsyate tatra kāryinirdeśārtham. anyathā tātaputrāvityatrāpi syāditi. uttarapade iti. etacca "aluguttarapade"ityadhikārallabhyate. uttarapade parataḥ pūrvaṃ yadṛdantaṃ tasyā''naṅityarthaḥ. hotāpotārāveti. ānaṅo ṅittvātpūrvāntyasya ṛkārasyā''deśe sati nalopaḥ. na cā''kāramātrameva vidhīyatāmiti vācyam, "uraṇraparaḥ"iti raparaprasaṅgāt, nanvihottarapadena pūrvapadaṃ nākṣipyate, anyathā "hotṛpotṛneṣṭodgātāra"ityatra madhyamasyā''naṅ na syāt. tataśca viśeṣyā'sannidhānadṛta eva sthāne ādeśena bhavitavyaṃ, na tu ṛdantapadasya sthāne iti kimanenānaṅo ṅitkaraṇena(). satyam. ṅitkaraṇā'bhāve mitrāvaruṇāvityādau "devatādvandve ce"tyuttarapade pare vidhīyamāno'yamādeśaḥ pūrvasyākṣarasya padasya vā syāt, pūrvasyā'la evetyatra niyāmakā'bhāvat. etena" ṛta iti kāryinirdeśārtha"mityuktatvānnirdiśyamānasya ṛkārasyaivādeśaḥ syāditi ṅitkaraṇaṃ vyarthamityāśaṅkāpi parāsta. neṣṭodgatāra iti. na hratra neṣṭā pūrpadam, ādyavayavasyaiva pūrvapadatvāt. mātāpitarāviti. putrotpādane anayoryonikṛtaḥ saṃbandhaḥ, pūrvatra tu hautrādirūpavidyākṛtaḥ sambandha ekasminyajñe ātvijyarūpa iti vivekaḥ. maṇhūkaplutyeti. tena "vibhāṣā svasṛpatyo"rityatra na saṃbadhyata iti bhāvaḥ. pitāputrāviti. anayorapi yonikṛtaḥ sambandhāsa janyajanakabhāvalakṣaṇaḥ.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents