Kāśikāvṛttī1:
vispaṣṭādini pūrvapadāni gunavāneṣu uttarapadeṣu prakṛtisvarāṇi bhavanti.
vispaṣ
See More
vispaṣṭādini pūrvapadāni gunavāneṣu uttarapadeṣu prakṛtisvarāṇi bhavanti.
vispaṣṭakaṭukam. vicitrakaṭukam. vyaktakaṭukam. vispaṣṭalavaṇam. vicitralavaṇam.
vyaktalavaṇam. vispaṣṭaṃ kaṭukam iti vigṛhya supsupā iti samāsaḥ. vispaṣṭādayo
hyatra pravṛttinimittasya viśeṣaṇam. kaṭukādibhiśca śabdair gunavad dravyam
abhidhīyate ityasāmānādhikaranyam ato na asti karmadhārayaḥ. vispaṣṭaśabdo gatiranantaraḥ
6-2-49 ityādyudāttaḥ. vicitraśabdo 'pi avyayasvareṇa. vicittaśabdamanye
ahanti. so 'pi bahuvrīhisvareṇa ādyudātta eva. vyaktaśabdaḥ udāttasvaritayor yaṇaḥ
svarito 'nudāttasya 8-2-4 ityādisvaritaḥ. ye ca atra apare paṭhyante tatra
sampannaśabdasthāthādisvareṇa antodāttaḥ. paṭupaṇḍitaśabdau pratyayasvareṇa. kuśalaśabdaḥ
kṛtsvareṇa antodattaḥ. capalaśabdaścitsvareṇa antodāttaḥ, cuperaccopadhāyāḥ ityatra
hi ciditi vartate. nipuṇaśabdasthāthādisvareṇa antodattaḥ, puṇerigupadhalakṣaṇaḥ
kapratyayo 'yam. vispaṣṭādīni iti kim? paramalavaṇam. uttamalavaṇam. guṇavacaneṣu iti
kim? vispaṣṭabrāhmaṇaḥ. vispaṣṭa. vicitra. vyakta. sampanna. paṭu. paṇḍita. kuśala.
capala. nipuṇa. vispaṣṭādiḥ.
Kāśikāvṛttī2:
vispaṣṭā'dīni guṇavacaneṣu 6.2.24 vispaṣṭādini pūrvapadāni gunavāneṣu uttarapad
See More
vispaṣṭā'dīni guṇavacaneṣu 6.2.24 vispaṣṭādini pūrvapadāni gunavāneṣu uttarapadeṣu prakṛtisvarāṇi bhavanti. vispaṣṭakaṭukam. vicitrakaṭukam. vyaktakaṭukam. vispaṣṭalavaṇam. vicitralavaṇam. vyaktalavaṇam. vispaṣṭaṃ kaṭukam iti vigṛhya supsupā iti samāsaḥ. vispaṣṭādayo hyatra pravṛttinimittasya viśeṣaṇam. kaṭukādibhiśca śabdair gunavad dravyam abhidhīyate ityasāmānādhikaranyam ato na asti karmadhārayaḥ. vispaṣṭaśabdo gatiranantaraḥ 6.2.49 ityādyudāttaḥ. vicitraśabdo 'pi avyayasvareṇa. vicittaśabdamanye ahanti. so 'pi bahuvrīhisvareṇa ādyudātta eva. vyaktaśabdaḥ udāttasvaritayor yaṇaḥ svarito 'nudāttasya 8.2.4 ityādisvaritaḥ. ye ca atra apare paṭhyante tatra sampannaśabdasthāthādisvareṇa antodāttaḥ. paṭupaṇḍitaśabdau pratyayasvareṇa. kuśalaśabdaḥ kṛtsvareṇa antodattaḥ. capalaśabdaścitsvareṇa antodāttaḥ, cuperaccopadhāyāḥ ityatra hi ciditi vartate. nipuṇaśabdasthāthādisvareṇa antodattaḥ, puṇerigupadhalakṣaṇaḥ kapratyayo 'yam. vispaṣṭādīni iti kim? paramalavaṇam. uttamalavaṇam. guṇavacaneṣu iti kim? vispaṣṭabrāhmaṇaḥ. vispaṣṭa. vicitra. vyakta. sampanna. paṭu. paṇḍita. kuśala. capala. nipuṇa. vispaṣṭādiḥ.
Nyāsa2:
vispaṣṭādīni gaṇavacaneṣu. , 6.2.24 "vispaṣṭakaṭukam()" iti. kaṭuśabdā
See More
vispaṣṭādīni gaṇavacaneṣu. , 6.2.24 "vispaṣṭakaṭukam()" iti. kaṭuśabdāt? "saṃjñāyāṃ kan()" 4.3.145. "supseti samāsaḥ" iti.
atha "viśeṣaṇaṃ viśeṣyeṇa bahulam()" (2.1.57) iti vispaṣṭakaṭukamityatra vigṛhra kasmāt? karmadhāraya eva na kriyate? ityāha--"vispaṣṭādayo hratra" ityādi. karmadhārayo hi sāmānādhikaraṇye sati bhavati. na ceha sāmānādhikaraṇyamasti. tasmādvispaṣṭādayo'tra kaṭukādeḥ śabdasya yat? pravṛttinimittaṃ kaṭukatvādi tasya viśeṣaṇam(), na tadvato dravyasya. kaṭukādibhiśca śabdaiḥ kaṭukatvalakṣaṇo [kaṭukasyāstilakṣaṇo yasyāsti--iti mudritaḥ pāṭhaḥ] guṇo yasyāsti tadguṇavad()dravyamabhidhīyate. tato vaiyadhikaraṇye nāsti karmadhārāyaḥ. tasmādyathoktena vidhinā samāso'tri katrtavyaḥ.
"vispaṣṭaḥ" [vispaṣṭaśabdaḥ--kāśikā] iti. "spaśa bādhanasparśanayoḥ" (dhā.pā.887) ityasya niṣṭhāyām? "dastaspaṣṭacchannajñaptāḥ" [vā dāntaśāntapūrṇadastaspaṣṭacchannajñaptāḥ--pā.sū.] 7.2.27 iti spaṣṭaśabdo nipatitaḥ, tasya viśabdena gatasamāsaḥ. "vicitraśabdaḥ" ityādi. "citra citrī karaṇe" (dhā.pā.1917) curādi, tasmādghaña, viśeṣeṇa citraṃ vicitram(), prādisamāsaḥ. "avyayasvareṇa" iti. "tatpuruṣe tulyārthaṃ" 6.2.2 ityādinā vihitena. avayayaṃ punaratra viśabdaḥ, tasya ca "nipātā ādyudāttāḥ" (phi.sū.4.80) ityādyudāttatvam(). "vicittaśabdam()" iti. citī saṃjñāne" (dhā.pā.39) ityasya niṣṭhāyāṃ cittam(). vigataṃ cittamasyeti bahuvrīhi. "bahuvrīhisvareṇa" iti. "citī saṃjñāne" (dhā.pā.39) ityasya niṣṭhāyāṃ cittam(). vigataṃ cittamasyeti bahuvrīhi. "bahuvrīhisvareṇa" iti. "bahuvrīhau prakṛtyā" 6.2.1 iti vihitena. "vyaktaśabdaḥ" ityādi. añjervipūrvasya niṣṭhāyāṃ gatisvara udāttaḥ, tatrekārasya sthāne yo yaṇ? sa udāttayaṇ? bhavati, tataḥ parasyakārasyānudāttasya svaritaḥ. "sampannaśabda" ityādi. padeḥ sampūrvasya niṣṭhāyāṃ sampannaśabdaḥ katrtari ceti. "paṭupaṇḍitaśabdau pratyayasvareṇa" iti. antodāttagrahaṇamekavacanāntaṃ yat? prakṛtaṃ tasya vipariṇāmaṃ kṛtvā'ntodāttāviti sambandhaḥ katrtavyaḥ. pāṭayateḥ "phalipāṭinamijanīnāṃ guk? pāṭinākidhaśca" [phalipāṭinamimanijanāṃ guk()paṭinākidhataśca--da.u.] (da.u.1.103) ityupratyayaḥ, paṭiśabdaścādeśaḥ--paṭuḥ. "paḍi gatau" (dhā.pā.281) asmānniṣṭhāyāṃ "paṇḍitaḥ". "kuśalaḥ" iti. kuśām̐llātīti "lā''dāne" (dhā.pā.1058) ityasmāt? "āto'nupasarge kaḥ" 3.2.3 iti kaḥ, upapadasamāsaḥ, "gatikārakopapadāt? kṛt()" 6.2.138 ityuttarapadaprakṛtisvaraḥ. "capalaśabdaścitsvareṇa" iti. antodatta ityapekṣate. kathamayamantodāttaścitsvareṇa? ityāha--"kalastṛpaśca" (da.u.8.107) ityataḥ kalapratyayānto vyutpādyate. tatra "bṛṣādibhyaścit()" (da.u.8.109) ityataścidgrahaṇamanuvatrtate. tena citsvareṇāntodāttaḥ. "nipuṇaśabdaḥ" ityādi. "antodāttaḥ" iti. prakṛtena sambandhaḥ. "puṇeḥ" iti "puṇa karmaṇi śune" (dhā.pā.1333) ityasmāt? "igupadhājñāprīkiraḥ kaḥ 3.1.135 iti kapratyayaḥ॥
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents