Kāśikāvṛttī1: pūrvapadagrahaṇaṃ atra pūrvapadasthe svare udātte svarite vā vartate. bahuvrīhau See More
pūrvapadagrahaṇaṃ atra pūrvapadasthe svare udātte svarite vā vartate. bahuvrīhau samāse
pūrvapadasya yaḥ svaraḥ sa prakṛtyā bhavati, svabhāvena avatiṣṭhate, na vikāramanudāttatvam
āpadyate. samāsāntodāttatve hi sati anudāttaṃ padam ekavarjam 6-1-158 iti so
'nudāttaḥ syātiti samāsāntodāttatvāpavādo 'yam ārabhyate. kārṣṇottarāsaṅgāḥ.
kṛṣṇo mṛgaḥ tasya vikāraḥ kārṣṇaḥ, prāṇirajatā'dibhyo 'ñ 4-3-154 iti
añpratyayānto ñisvareṇa ādyudāttaḥ. yūpavalajaḥ. yūpaśabdaḥ uṇādiṣu kusuyubhyaśca
iti papratyayāntaḥ. tatra ca dīrghaḥ iti niditi ca vartate tena ādyudāttaḥ.
brahmacāripariskandaḥ. brahamacāriśabdaḥ kṛduttarapadaprakṛtisvareṇa antodāttaḥ.
snātakaputraḥ. snātakaśabdaḥ kanpratyayānto nitsvareṇa ādyudāttaḥ.
adhyāpakaputraḥ. litsvareṇa adhyāpakaśabdo madhyodāttaḥ. śrotriyaputraḥ.
śrotriyaśabdo nitvādādyudāttaḥ. manṣyanāthaḥ. manuṣyaśabdaḥ tit svaritaṃ
6-1-185 iti svaritāntaḥ. udāttagrahaṇam svaritagrahaṇaṃ ca atra anuvartate, tena
sarvānudātte pūrvapade vidhireva na asti iti samāsāntodāttatvaṃ bhavati. samābhyāgaḥ
iti samaśabdo hi sarvānudātaḥ.
Kāśikāvṛttī2: bahuvrīhau prakṛtyā pūrvapadam 6.2.1 pūrvapadagrahaṇaṃ atra pūrvapadasthe svare See More
bahuvrīhau prakṛtyā pūrvapadam 6.2.1 pūrvapadagrahaṇaṃ atra pūrvapadasthe svare udātte svarite vā vartate. bahuvrīhau samāse pūrvapadasya yaḥ svaraḥ sa prakṛtyā bhavati, svabhāvena avatiṣṭhate, na vikāramanudāttatvam āpadyate. samāsāntodāttatve hi sati anudāttaṃ padam ekavarjam 6.1.152 iti so 'nudāttaḥ syātiti samāsāntodāttatvāpavādo 'yam ārabhyate. kārṣṇottarāsaṅgāḥ. kṛṣṇo mṛgaḥ tasya vikāraḥ kārṣṇaḥ, prāṇirajatā'dibhyo 'ñ 4.3.152 iti añpratyayānto ñisvareṇa ādyudāttaḥ. yūpavalajaḥ. yūpaśabdaḥ uṇādiṣu kusuyubhyaśca iti papratyayāntaḥ. tatra ca dīrghaḥ iti niditi ca vartate tena ādyudāttaḥ. brahmacāripariskandaḥ. brahamacāriśabdaḥ kṛduttarapadaprakṛtisvareṇa antodāttaḥ. snātakaputraḥ. snātakaśabdaḥ kanpratyayānto nitsvareṇa ādyudāttaḥ. adhyāpakaputraḥ. litsvareṇa adhyāpakaśabdo madhyodāttaḥ. śrotriyaputraḥ. śrotriyaśabdo nitvādādyudāttaḥ. manṣyanāthaḥ. manuṣyaśabdaḥ tit svaritaṃ 6.1.179 iti svaritāntaḥ. udāttagrahaṇam svaritagrahaṇaṃ ca atra anuvartate, tena sarvānudātte pūrvapade vidhireva na asti iti samāsāntodāttatvaṃ bhavati. samābhyāgaḥ iti samaśabdo hi sarvānudātaḥ.
Nyāsa2: bahubrāīhau prakṛtyā pūrvapadam?. , 6.2.1 "pūrvapadagrahaṇam()" ityādi See More
bahubrāīhau prakṛtyā pūrvapadam?. , 6.2.1 "pūrvapadagrahaṇam()" ityādi. prakṛtibhāvo hratra tasya yūjyate vidhātum(), yasyānudāttalakṣaṇo vikāraḥ prāpnoti. naca pūrvapadasyājjhalsamudāyasyāsau prāpnoti, kiṃ tarhi? svaritasya, udāttasya vā. tatra yadīha pūrvapadagrahaṇaṃ pūrvapada eva vatrtate, apārthakamevedaṃ vacanaṃ syāt()! tasmāt? pūrvapadasye svara udātte svarite vā pūrvapadagrahaṇaṃ vartata iti vijñāyate. bhavati hi tātsthyāt? tācchabdyam(), yathā--"mañcāḥ krośanti" iti. "svabhāvenāvatiṣṭhate" iti. anena prakṛtyā bhavatītayasyārthamācaṣṭe. tameva vākyāntareṇa spaṣṭīkarttumāha--"vikāramanudāttatvamāpadyate" iti. kathaṃ panaranudāttalakṣaṇo vikāraḥ prāpnoti, yannivṛttaye prakṛtibhāvo'yamārabhyate? ityāha--"samāsāntodāttatve hi sati" ityādi. "samāsāntodāttatvāpavādo'yam()" iti. nāprāpte tasminnārambhāt(). "kṛṣṇo mṛgaḥ" iti. kṛṣṇagṛṇatvāt(). "ādyudāttaḥ" iti. ñitsvareṇa.
"tatra ca" ityādi. tatra "stuvo dīrghaśca" (da.u7.4) iti dīrghagrahaṇamanuvatrtate. "suśṛbhyāṃ nicca" (da.u.7.6) [sṛśṛbhyāmūrca--da.u.] ityato nicceti ca. "tenādyudāttaḥ" iti. nitsvareṇa. "kṛduttarapada" ityādi. brāhṛcārīti "vrate" 3.2.80 iti ṇiniḥ, upapadasamāsaḥ. tatra "gatikārakopapadāt? kṛt()" 6.2.138 iti brāhṛcārīti śabdaḥ kṛtsvareṇāntodāttaḥ.
"snātakaśabdaḥ kanpratyayāntaḥ" [snātaśabdaḥ--mudritaḥ pāṭhaḥ---kāśikā] iti. kṣotriyam̐śchando'dīte" 5.2.73 iti nipātyate, tena nitsavareṇādyudāttaḥ.
"manuṣyaśabdastitsvaritamiti" iti. "manorjātāvañyatau ṣukca" 4.1.161 iti yatpratyayāntatvāt(). "udāttagrahaṇam()" ityādi. tatrodāttagrahaṇam? "karṣātvato ghaño'nta udātta" 6.1.153 ityato'nuvartate. "svaritagrahaṇam()" iti. "tit? svaritam()" (6.1.1.85) ityataḥ. tataḥ kiṃ siddhaṃ bhavati? ityāha--"tena" ityādi. udāttasaritānuvṛttehrretadeva prayojanam()--yatrodāttaḥ svarito vāsti tatraiva yatā syāt().
samaśabdo hi "sunoterḍamap()" (()) iti ḍamappratayayānto vyutpādyate, tena dhātoṣṭilope kṛte pratyasya pittvāt? sarvānudātto bhavati॥
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents