Grammatical Sūtra: पद्दन्नोमास्हृन्निशसन्यूषन्दोषन्यकञ्छकन्नुदन्नासञ्छस्प्रभृतिषु paddannomāshṛnniśasanyūṣandoṣanyakañchakannudannāsañchasprabhṛtiṣu
Individual Word Components: paddat-nas-mās-hṛt-niś-asan-yūṣan-doṣan-yakan-śakan-udan-āsan (sarve pṛthak pṛthak luptaprathamāntanirddiṣṭāḥ) śasprabhṛtiṣu Sūtra with anuvṛtti words: paddat-nas-mās-hṛt-niś-asan-yūṣan-doṣan-yakan-śakan-udan-āsan (sarve pṛthak pṛthak luptaprathamāntanirddiṣṭāḥ) śasprabhṛtiṣu upadeśe (6.1.45 ) Type of Rule: vidhiPreceding adhikāra rule: 6.1.2 (1ajāder dvitīyasya)
Description:
In the weak cases (beginning with the accusative plural) the following stems are substituted :((pad)) for ((pāda)), ((dat)) for ((danta)), ((nas)) for ((nāsikā)), ((mās)) for ((māsa)), ((hṛd)) for ((hṛdaya)), ((niś)) for ((niśā)), ((asan)) for ((asṛj)), ((yūṣan)) for ((yūṣa)), ((doṣan)) for ((dos)), ((yakan)) for ((yakṛt)), ((śakan)) for ((śakṛt)), ((udan)) for ((udaka)) and ((āsan)) for ((āsya))| | Source: Aṣṭādhyāyī 2.0
The substitute morphemes pád-, dát-, nás-, mās-, hŕd-, níś- asán-, yūṣán-, doṣán-, yakán-, śakán-, udán- and āsán- [respectively 1.3.10 replace the whole of 1.1.52 the nominal stems 4.1.1] (pādá- `foot', dánta- `tooth', nāsikā `nose', māsa- `month', hŕdaya- `heart', níśā `night', ásr̥j- `blood', yūṣa- `soup', dós- `arm', yákr̥t- `liver', śákr̥t- `ordure, dung', udaká- `water' and āsyà- `oral cavity') [before 1.1.66 affixes 3.1.1] beginning with Śas (4.1.2). Source: From Aṣṭādhyāyī of Pāṇini In Roman Transliteration translated by Sumitra M. Katre, Copyright © 1987. Courtesy of the University of Texas Press.
Source:Srisa Chandra Vasu's Aṣṭādhyāyī of Pāṇini Anuvṛtti: 6.1.45
Mahābhāṣya: With kind permission: Dr. George Cardona 1/35:śasprabhṛtiṣu iti ucyate | 2/35:aśasprabhṛtiṣu api dṛśyate |3/35:śalā doṣaṇī | 4/35:kakut doṣaṇī | 5/35:yācate mahādevaḥ | See More
1/35:śasprabhṛtiṣu iti ucyate | 2/35:aśasprabhṛtiṣu api dṛśyate | 3/35:śalā doṣaṇī | 4/35:kakut doṣaṇī | 5/35:yācate mahādevaḥ |6/35:padādiṣu māṃspṛtsnūnām upasaṅkhyānam |* 7/35:padādiṣu māṃspṛtsnūnām upasaṅkhyānam kartavyam | 8/35:māṃs | 9/35:yat nīkṣaṇam māṃspacanyāḥ | 10/35:māṃsapacanyāḥ iti prāpte | 11/35:māṃs | 12/35:pṛt| pṛtsu martyam | 13/35:pṛtanāsu martyam iti prāpte | 14/35:pṛt | 15/35:snu | 16/35:na te divaḥ na pṛthivyaḥ adhi snuṣu | 17/35:adhi sānuṣu iti prāpte |18/35:nas nāsikāyāḥ yattaskṣudreṣu |* 19/35:yattaskṣudreṣu parataḥ nāsikāyāḥ nasbhāvaḥ vaktavyaḥ | 20/35:yat | 21/35:nasyam | 22/35:yat | 23/35:tas | 24/35:nastaḥ | 25/35:tas| kṣudra | 26/35:naḥkṣudraḥ | 27/35:avarṇanagarayoḥ iti vaktavyam | 28/35:iha mā bhūt | 29/35:nāsikyaḥ varṇaḥ , nāsikyam nagaram | 30/35:tat tarhi vaktavyam | 31/35:na vaktavyam | 32/35:iha tāvat nāsikyaḥ varṇaḥ iti | 33/35:parimukhādiṣu pāṭhaḥ kariṣyate | 34/35:nāsikyam nagaram iti | 35/35:saṅkāśādiṣu pāṭhaḥ kariṣyate |
Collapse Kielhorn/Abhyankar (III,41.19-42.6) Rohatak (IV,368-369) * Kātyāyana's Vārttikas
Commentaries:
Kāśikāvṛttī1 : pāda danta nāsikā māsa hṛdaya niśā asṛj yūṣa doṣa yakṛt śakṛtudaka āsana i ty et eṣ See More
pāda danta nāsikā māsa hṛdaya niśā asṛj yūṣa doṣa yakṛt śakṛtudaka āsana ityeteṣāṃ
śabdānāṃ sthāne śasprabhṛtipratyayeṣu parataḥ pad dat nas mās hṛd niśasan yūṣan
doṣan yakan śakanudanāsanityete ādeśāḥ yathāsaṅkhyaṃ bhavanti. pad nipadaścaturo jahi. padā
vartaya goduham. pādaḥ pat 6-4-130. dat yā dato dhāvate tasyai śyāvadan. nas
sūkarastvā khanannasā. mās māsi tvā paśyāmi cakṣuṣā. hṛd hṛdā pūtaṃ manasā
jātavedo. niś amāvāsyāyāṃ niśi yajet. asan asikto 'snā 'varohati. yūṣan yā
pātrāṇi yūṣṇa āsecanāni. doṣan yatte doṣṇo daurbhāgyam. yakan yakno 'vadyati.
śakan śakno 'vadyati. udan udno divyasya no dehi. āsan āsani kiṃ labhe madhūni.
śasprabhṛtiṣu iti kim? pādau te pratipīḍyau. nāsike te kṛśe. kecidatra chandasi
ityanuvartayanti. apare punaraviśeṣeṇa icchanti. tathā hi bhāṣāyām api padādayaḥ śabdāḥ
prayujyante. vyāyāmakṣuṇṇagātrasya padbhyāmudvartitasya ca. vyādhayo na
upasarpanti vainateryāmavoragāḥ. ityevam ādayaḥ. anyatarasyām ityetadanuvartayanti.
tena pādādayo 'pi prayujyante. śasprabhṛtiṣu iti prakārārthe prabhṛtiśabda iti śalā
doṣaṇī ityatra api doṣannādeśo bhavati. padādiṣu māṃspṛtsnūnām upasaṅkhyānam.
māṃsa pṛtanā sānu ityeteṣāṃ sthāne yathāsaṅkhyam māṃs pṛt snu ityete ādeśāḥ
bhavanti. māṃspacanyā ukhāyāḥ. māṃsapacanyā iti prāpte. pṛtsu martyam. pṛtanāsu
martyam iti prāpte. na te divo na pṛthivyā adhisnuṣu. adhisānuṣu iti prāpte.
nas nāsikāyā yattaskṣudreṣu. nāsikāyā nasbhāvo vaktavyaḥ yat tas kṣudra
ityeteṣu parataḥ. nasyam. nastaḥ. naḥkṣuḥ. yati varṇanagarayor na iti vaktavyam.
nāsikyo varṇaḥ. nāsikyaṃ nagaraṃ.
Kāśikāvṛttī2 : paddannomāśṛnniśasanyūṣandoṣanyakañchakannudannāsañ chasprabhṛtiṣu 6.1. 63 p ād a See More
paddannomāśṛnniśasanyūṣandoṣanyakañchakannudannāsañ chasprabhṛtiṣu 6.1.63 pāda danta nāsikā māsa hṛdaya niśā asṛj yūṣa doṣa yakṛt śakṛtudaka āsana ityeteṣāṃ śabdānāṃ sthāne śasprabhṛtipratyayeṣu parataḥ pad dat nas mās hṛd niśasan yūṣan doṣan yakan śakanudanāsanityete ādeśāḥ yathāsaṅkhyaṃ bhavanti. pad nipadaścaturo jahi. padā vartaya goduham. pādaḥ pat 6.4.130. dat yā dato dhāvate tasyai śyāvadan. nas sūkarastvā khanannasā. mās māsi tvā paśyāmi cakṣuṣā. hṛd hṛdā pūtaṃ manasā jātavedo. niś amāvāsyāyāṃ niśi yajet. asan asikto 'snā 'varohati. yūṣan yā pātrāṇi yūṣṇa āsecanāni. doṣan yatte doṣṇo daurbhāgyam. yakan yakno 'vadyati. śakan śakno 'vadyati. udan udno divyasya no dehi. āsan āsani kiṃ labhe madhūni. śasprabhṛtiṣu iti kim? pādau te pratipīḍyau. nāsike te kṛśe. kecidatra chandasi ityanuvartayanti. apare punaraviśeṣeṇa icchanti. tathā hi bhāṣāyām api padādayaḥ śabdāḥ prayujyante. vyāyāmakṣuṇṇagātrasya padbhyāmudvartitasya ca. vyādhayo na upasarpanti vainateryāmavoragāḥ. ityevam ādayaḥ. anyatarasyām ityetadanuvartayanti. tena pādādayo 'pi prayujyante. śasprabhṛtiṣu iti prakārārthe prabhṛtiśabda iti śalā doṣaṇī ityatra api doṣannādeśo bhavati. padādiṣu māṃspṛtsnūnām upasaṅkhyānam. māṃsa pṛtanā sānu ityeteṣāṃ sthāne yathāsaṅkhyam māṃs pṛt snu ityete ādeśāḥ bhavanti. māṃspacanyā ukhāyāḥ. māṃsapacanyā iti prāpte. pṛtsu martyam. pṛtanāsu martyam iti prāpte. na te divo na pṛthivyā adhisnuṣu. adhisānuṣu iti prāpte. nas nāsikāyā yattaskṣudreṣu. nāsikāyā nasbhāvo vaktavyaḥ yat tas kṣudra ityeteṣu parataḥ. nasyam. nastaḥ. naḥkṣuḥ. yati varṇanagarayor na iti vaktavyam. nāsikyo varṇaḥ. nāsikyaṃ nagaraṃ.
Nyāsa2 : paddannomāśmanniśasanyūṣandoṣanyakañchakannudannāsañchasprabhṛtiṣu. , 6. 1. 61 i hā See More
paddannomāśmanniśasanyūṣandoṣanyakañchakannudannāsañchasprabhṛtiṣu. , 6.1.61 ihāpi śasprabhṛtayo nimittatvenopādīyante, te ca prakṛtyā vinā nopapadyanta iti bhāvaḥ. teṣu prakṛtyantarādvihiteṣu vidhīyamānāḥ padādaya ādeśā vijñāyante. na ca sthānino'nupādānādiyamenādeśaprasaṅgaḥ, yatasteṣvādiśyamāneṣu śasprabhṛtayo'nurūpameva pādādikāṃ svārthikīṃ prakṛtimākṣipantītyāha--"pādadantanāsikā" ityādi. padityādyudāharaṇeṣu pado data iti śasante. "yūṣṇaḥ, doṣṇaḥ, yaknaḥ, śaknaḥ" ti ṣaṣṭha()ekavacanāntāni. "allopo'naḥ" 6.4.134 ityakāralopaḥ. "māsi, niśi, āsani" iti saptamyekavacanāntāni. āsanītyatra "vibhāṣāṅiśyoḥ" 6.4.136 iti pakṣe'kāralopo na bhavati. śeṣāṇi tṛtīyaikavacanāntāni. "pādau, nāsike" iti prathamādvivacanānte.
kasmāt? punaranyatarasyāmityetadanuvatrtayanti? ityāha--"tena pādādayo'pi" ityādi. yasmāt? pādādayo'pi prayujyante tasmādanyatarasyāmityanuvatrtayanti.
vyavasthāvācini prabhṛtiśabda āśroyamāṇe śasprabhṛtibhyo'nyatrādeśo na sidhyatītyabhiprāyeṇāha--"prakārārthe prabhṛtiśabdaḥ" iti. "doṣaṇī" iti. kecidāhuḥ--prathamādvivacane doṣannādeśaḥ, auṅaḥ śībhāvaḥ. anye tvāhuḥ--doṣaṇīti ṅībantametat(), ṅīpi viṣayabhūte doṣannādeśaḥ, tataḥ "ṛnnebhyo ṅīp()" 4.1.5.
"nasyam()" iti. hitārthe "śarīrāvayavādyat()" 5.1.6. "nastaḥ" iti. "apādāne cāhīyaruhoḥ" 5.4.45 tasiḥ. "naḥkṣudraḥ" iti. nāsikā kṣudrā yasyeti bahuvrīhiḥ.
"nāsikyo varṇaḥ" iti. bhavārthe "śarīrāvayavāt()" 5.1.6 iti yat(). nāsikyaṃ nagaramiti atra hitārthe yat()॥
Bālamanoramā1 : atha pādaśabdasya śasādau viśeṣaṃ darśayitumāha–paddanno. pad-dat-nas-m ās -h ma d- Sū #226 See More
atha pādaśabdasya śasādau viśeṣaṃ darśayitumāha–paddanno. pad-dat-nas-mās-hmad-
niś-asan-yūṣan-doṣan-yakan-śakan-udan-āsan-ityeṣāṃ samāharadvandvaḥ. śaś-
dvitīyābahuvacanaṃ prabhṛti=ādiḥ yeṣāmiti tadguṇasaṃvijñāno bahuvrīhiḥ. `anudāttasya
cardupadhasyānyatarasyā'mityato'nyatarasyāmityanuvartate. śasādiṣu pareṣu padādaya ādeśā
vā syurityarthaḥ. padādyādeśaiśca svānurūpāḥ sthānina ākṣipyante. tadāha–
padādantetyādinā. yathāsaṅkhyāparibhāṣayā, pādādīnāṃ krameṇa padādaya ādeśāḥ
pratyetavyāḥ. tatprāmādikamiti. bhramamūlakamityarthaḥ. `havyā juhāna āsani' iti
mantre `āsanyaṃ prāṇamūcu'rityādau ca āsyārthakatvasyaiva darśanāditi bhāvaḥ.
dantaśabdasya suṭi rāmavat. śasi paddanniti dadādeśaḥ. dat-as iti sthite takārasya
`jhalāṃ jaśo'nte' iti padānte vidhīyamānaṃ jaśtvamāśaṅkituṃ padasaṃjñāvidhāyakaṃ sūtraṃ
vakṣyati–`svādiṣvasarvanāmasthāna' iti.
Bālamanoramā2 : paddanomāśmanniśasanyūṣandoṣanyakañchakannudannāsañchasprabhṛtiṣu 226, 6 .1 .6 1 at See More
paddanomāśmanniśasanyūṣandoṣanyakañchakannudannāsañchasprabhṛtiṣu 226, 6.1.61 atha pādaśabdasya śasādau viśeṣaṃ darśayitumāha--paddanno. pad-dat-nas-mās-hmad-niś-asan-yūṣan-doṣan-yakan-śakan-udan-āsan-ityeṣāṃ samāharadvandvaḥ. śaś-dvitīyābahuvacanaṃ prabhṛti=ādiḥ yeṣāmiti tadguṇasaṃvijñāno bahuvrīhiḥ. "anudāttasya cardupadhasyānyatarasyā"mityato'nyatarasyāmityanuvartate. śasādiṣu pareṣu padādaya ādeśā vā syurityarthaḥ. padādyādeśaiśca svānurūpāḥ sthānina ākṣipyante. tadāha--padādantetyādinā. yathāsaṅkhyāparibhāṣayā, pādādīnāṃ krameṇa padādaya ādeśāḥ pratyetavyāḥ. tatprāmādikamiti. bhramamūlakamityarthaḥ. "havyā juhāna āsani" iti mantre "āsanyaṃ prāṇamūcu"rityādau ca āsyārthakatvasyaiva darśanāditi bhāvaḥ. dantaśabdasya suṭi rāmavat. śasi paddanniti dadādeśaḥ. dat-as iti sthite takārasya "jhalāṃ jaśo'nte" iti padānte vidhīyamānaṃ jaśtvamāśaṅkituṃ padasaṃjñāvidhāyakaṃ sūtraṃ vakṣyati--"svādiṣvasarvanāmasthāna" iti.
Tattvabodhinī1 : paddanno. śasādau veti. `anudāttasya cardupadhasye'tyato'nyatarasy ām it ya nu Sū #191 See More
paddanno. śasādau veti. `anudāttasya cardupadhasye'tyato'nyatarasyāmityanuvartata
iti bhāvaḥ. atra śasprabhṛtayo nimittatayopāttāḥ, te ca
padādyādeśānurūpānprakṛtiviśeṣānākṣipantītyāha-pādadanteti. yadyasi
`śīrṣaṃśchandasī'tyataḥ `chandasī'tyanuvartate, tathāpi bhāṣāyāmapi kvacitpadādayo
bhavanti, `māsaśchandasī'ti vārtike chandograhaṇasāmathryāditi vakṣyati.
prāmādikamiti. tathāhi-`āsno vṛkasya vartikā'miti mantre mukhādityarthaḥ,
aucityāt. `vṛkasya cidvartikāmantarāsyāt' iti mantrāntarasaṃvādācca. tathā
`havyā juhvāna āsani' iti mantre mukhe ityarthaḥ. evam `āsanyaṃ prāṇamūcuḥ'
ityādāvapi bodhyam.
Tattvabodhinī2 : paddannomāśmanniśasanyūṣandoṣanyakañchakannudannāsañchasprabhṛtiṣu 191, 6. 1. 61 p See More
paddannomāśmanniśasanyūṣandoṣanyakañchakannudannāsañchasprabhṛtiṣu 191, 6.1.61 paddanno. śasādau veti. "anudāttasya cardupadhasye"tyato'nyatarasyāmityanuvartata iti bhāvaḥ. atra śasprabhṛtayo nimittatayopāttāḥ, te ca padādyādeśānurūpānprakṛtiviśeṣānākṣipantītyāha-pādadanteti. yadyasi "śīrṣaṃśchandasī"tyataḥ "chandasī"tyanuvartate, tathāpi bhāṣāyāmapi kvacitpadādayo bhavanti, "māsaśchandasī"ti vārtike chandograhaṇasāmathryāditi vakṣyati. prāmādikamiti. tathāhi-"āsno vṛkasya vartikā"miti mantre mukhādityarthaḥ, aucityāt. "vṛkasya cidvartikāmantarāsyāt" iti mantrāntarasaṃvādācca. tathā "havyā juhvāna āsani" iti mantre mukhe ityarthaḥ. evam "āsanyaṃ prāṇamūcuḥ" ityādāvapi bodhyam.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam 2.Source: Sanskrit Documents
Research Papers and Publications