1/15:anakṣe iti katham idam vijñāyate |
2/15:na cet akṣadhūrantaḥ samāsaḥ iti āhosvit na cet akṣaḥ samāsārthaḥ iti |
3/15:kim ca ataḥ |
4/15:yadi vijñāyate na cet akṣadhūrantaḥ samāsaḥ iti siddham akṣasya dhūḥ akṣadhūḥ iti |
5/15:idam tu na sidhyati |
6/15:dṛḍhadhūḥ ayam akṣaḥ |
7/15:astu tarhi na cet akṣaḥ samāsārthaḥ iti |
8/15:siddham dṛḍhadhūḥ akṣaḥ iti |
9/15:idam tu na sidhyati |
10/15:akṣasya dhūḥ akṣadhūḥ iti |
11/15:evam tarhi na evam vijñāyate na cet akṣadhūrantaḥ samāsaḥ iti na api na cet akṣaḥ samāsārthaḥ iti |
12/15:katham tarhi |
13/15:na cet akṣasya dhūḥ iti |
14/15:evam ca kṛtvā na api na cet akṣadhūrantaḥ samāsaḥ iti vijñāyate na api na cet akṣaḥ samāsārthaḥ iti |
15/15:atha ca ubhayoḥ na bhavati |

bahuvrīhau iti na svaryate. sāmānyena vidhānam. ṛk purap dhur pathinityevam antānāṃ samāsānām akāraḥ pratyayo bhavati samāsānto 'kṣe na. sāmarthyād dhura etad viśeṣaṇam, ṛgādīnāṃ na bhavati. akṣesambandhinī yā dhūḥ tadantasya na bhavati. anṛcaḥ. bahvṛcaḥ. ardharcaḥ. pur lalāṭapuram. nāndīpuram. ap dvīpam. antarīpam. samīpam. dhur rājadhurā. mahādhuraḥ. pathin sthalapthaḥ. jalapathaḥ. anṛco anakṣe iti kim? akṣasya dhūḥ akṣadhūḥ. dṛḍhadhūḥ akṣaḥ. anṛco māṇavako jñejo, baḥ vṛcaścaraṇākhyāyām. māṇavakaḥ. bahvṛco brāhmaṇaḥ. anṛkkaṃ sāma, bahvṛkkaṃ sūktam ityatra na bhavati.

ṛkpūrabdhūḥpathām ānakṣe 5.4.74 bahuvrīhau iti na svaryate. sāmānyena vidhānam. ṛk purap dhur pathinityevam antānāṃ samāsānām akāraḥ pratyayo bhavati samāsānto 'kṣe na. sāmarthyād dhura etad viśeṣaṇam, ṛgādīnāṃ na bhavati. akṣesambandhinī yā dhūḥ tadantasya na bhavati. anṛcaḥ. bahvṛcaḥ. ardharcaḥ. pur lalāṭapuram. nāndīpuram. ap dvīpam. antarīpam. samīpam. dhur rājadhurā. mahādhuraḥ. pathin sthalapthaḥ. jalapathaḥ. anṛco anakṣe iti kim? akṣasya dhūḥ akṣadhūḥ. dṛḍhadhūḥ akṣaḥ. anṛco māṇavako jñejo, baḥ vṛcaścaraṇākhyāyām. māṇavakaḥ. bahvṛco brāhmaṇaḥ. anṛkkaṃ sāma, bahvṛkkaṃ sūktam ityatra na bhavati.

ṛkpūrabdhūḥpathāmānakṣe. , 5.4.74 "sāmathryāt()" iti. yasya yena sambandho'sti tat? tasya viśeṣaṇaṃ bhavati; dhura #eva cākṣema sambandho'sti, netareṣām(). ataḥ samathryāt? tasyaivānakṣa ityetadviśeṣaṇaṃ vijñāyate, na ṛgādīnām(). "anakṣe" iti ca ṣaṣṭha()rthe saptamī subbyatyayena. ata evāha--"anakṣasambandhinī" ityādi. akṣeṇa sambandho'vayavāvayavilakṣaṇaḥ, so'syā astītyakṣasmabandhinī. sā dhūryasyāṃ tasyā na bhavati. athaivaṃ kasmānna vijñāyate--akṣe'bhidheye na bhavatīti? aśakyamevaṃ vijñātum(); evaṃ hi vijñāyamāna ihaiva pratiṣedhaḥ syāt()--dṛḍhā dhūrasyākṣasya dṛḍhadhūrakṣa iti. iha tu na syāt()--akṣasya dhūrakṣadhūriti, evaṃ tarhi vijñāyate--akṣe pūrvapade na bhavatīti? evamapyaśakyaṃ vijñātum(); tathā hrevaṃ vijñāyamāna ihaiva pratiṣedhaḥ syāt()--akṣadhūriti. iha tu na syāt()--dṛḍhadhūrakṣa iti. yathā vṛtti kārema vyākhyātaṃ tathobhatrāpi bhavati. akṣasambandhinī yā dhūḥ, tadantatvāt? samāsasya. "adrdharcaḥ" iti. ṛcodrdhamiti "ardhaṃ napuṃsakam()" 2.2.2 iti samāsaḥ. "adrdharcā puṃsi ca 2.4.31 iti napuṃsakaliṅgatā ca. "bahavṛcaḥ" iti. bahava ṛco'sya santīti bahuvrīhiḥ. "lalāṭapuram()" iti. ṣaṣṭhītatpuruṣo'yam(). atha vā--lalāṭaṃ pūriveti "upamitaṃ vyāghrādibhiḥ" 2.1.55 ityādinā samāsaḥ. "nāndīpuram()" iti. ṣaṣṭhīsamāsaḥ. yadyapyakārāntena puraśabdena samāse kṛta etat? sidhyati, tathāpi vyañjanāntena pūḥśabdena yadi samāsaḥ kriyate, tadā vyañjanāntasya śravaṇaṃ mā bhūdityevamarthaṃ puro grahaṇam(). "dvīpam()" iti "antarīpam()" iti "samīpam()" iti. dvirgatā āpo'smin(), antargatā āpo'smin(), saṅgatā āposminniti bahuvrīhiḥ. "dvyantarupasargebhyo'pa īt()"6.3.96 itīttvam(). "rājadhūrā" iti. ṣaṣṭhīsamāsaḥ. "mahādhuraḥ" iti. bahuvrīhiḥ, "ānmahataḥ" 6.3.45 ityāttvam(), "striyāḥ puṃvat()" 6.3.33 ityādinā puṃvadbhāvaḥ. "sthalapathaḥ, jalapathaḥ" iti ṣaṣṭhīsamāsaḥ. saptamīti (2.1.40) yogavibhāgāt? sapatamīsamāso vā. ṛgantasya yo bahuvrīhirnañpūrvapadaḥ, tasya māṇavaka evābhidheye pratyaya iṣyate, yo bahupūrvapado bahuvrīhirṛgantaḥ, tasya caraṇā khyāyāmeva iṣyata iti darśayati--"anṛco māṇavako jñeyaḥ" ityādi. etacca "patho vibhāṣā" 5.4.72 ityato vibhāṣāgrahānuvṛttevryavasthitavibhāṣātvaṃ copalabhyamiti veditavyam(). "anṛkkaḥ, bahavṛkkaḥ" iti. "śeṣādvibhāṣā" 5.4.154 iti kapa. "coḥ kuḥ" 8.2.30 iti kutvam()--cakārasya kakāraḥ॥

a anakṣe iticchedaḥ. ṛgādyantasya samāsasya apratyayo'ntāvayavo'kṣe yā dhūstadantasya tu na. ardharcaḥ. viṣṇupuram. vimalāpaṃ saraḥ. rājadhurā. akṣe tu akṣadhūḥ. dṛḍhadhūrakṣaḥ. sakhipathaḥ. ramyapatho deśaḥ..

ṛkpūrabdhūḥpathāmānakṣe 996, 5.4.74 a anakṣe iticchedaḥ. ṛgādyantasya samāsasya apratyayo'ntāvayavo'kṣe yā dhūstadantasya tu na. ardharcaḥ. viṣṇupuram. vimalāpaṃ saraḥ. rājadhurā. akṣe tu akṣadhūḥ. dṛḍhadhūrakṣaḥ. sakhipathaḥ. ramyapatho deśaḥ॥

atha sarvasamāsasādhāramasamāsāntā nirūpyate–ṛkpūrabdhūḥ. cheda iti. sūtre `a' iti luptaprathamāntanirdeśa iti bhāvaḥ. `samāsāntā' ityadhikṛtam. ṛgādibhiḥ samāso viśeṣyate. tadantavidhiḥ. tadāha–ṛgādyantasyeti. ṛk, pur, ap, dhur, pathin- etadantasyetyarthaḥ. apratyaya iti. akārātmakapratyaya ityarthaḥ. akṣe yā dhūriti. akṣasaṃbandhinī yā dhūrityarthaḥ. sūtre saṃbandhino'dhikaraṇatvavikṣayā anakṣe iti saptamī. `anakṣe' iti ca dhurśabdenaiva saṃbadhyate, anyairasaṃbhavāditi bhāvaḥ. ardharca iti. ṛco'rdhamiti vigrahaḥ. `ardhaṃ napuṃsaka'miti samāsaḥ. akāraḥ samāsāntaḥ. `ardharcāḥ puṃsi ce'ti puṃstvam. anṛcabahvṛcāvadhyetaryeveti. avidyamānā ṛco yasyeti vigrahaḥ. bahava ṛco yasyeti bahvṛcaḥ-ṛkchākhītyudāharaṇam. `adhyetaryeve'ti niyamasya prayojanamāha–neheti. anṛksāmeti. avidyamānā ṛco yasminniti vigrahaḥ. ṛcyanadhyūḍhaṃ prajāpatehrmadayaṃ sāma. bahvṛksūktamiti. bahavo ṛco yasminniti vigrahaḥ. atha purśabdāntasyodāharati–viṣṇoriti. nanu purśabdasya strītvā `paravalliṅga'miti viṣṇupuraśabdasya strītvaṃ yuktamityata āta–klībatva#ṃ lokāditi. athā'pśabdāntasyodāharati–vimalāpaṃ sara iti. vimalā āpo yasminniti vigrahaḥ.

ṛkpūrabdhūḥpathāmā'nakṣe 927, 5.4.74 atha sarvasamāsasādhāramasamāsāntā nirūpyate--ṛkpūrabdhūḥ. cheda iti. sūtre "a" iti luptaprathamāntanirdeśa iti bhāvaḥ. "samāsāntā" ityadhikṛtam. ṛgādibhiḥ samāso viśeṣyate. tadantavidhiḥ. tadāha--ṛgādyantasyeti. ṛk, pur, ap, dhur, pathin-etadantasyetyarthaḥ. apratyaya iti. akārātmakapratyaya ityarthaḥ. akṣe yā dhūriti. akṣasaṃbandhinī yā dhūrityarthaḥ. sūtre saṃbandhino'dhikaraṇatvavikṣayā anakṣe iti saptamī. "anakṣe" iti ca dhurśabdenaiva saṃbadhyate, anyairasaṃbhavāditi bhāvaḥ. ardharca iti. ṛco'rdhamiti vigrahaḥ. "ardhaṃ napuṃsaka"miti samāsaḥ. akāraḥ samāsāntaḥ. "ardharcāḥ puṃsi ce"ti puṃstvam. anṛcabahvṛcāvadhyetaryeveti. avidyamānā ṛco yasyeti vigrahaḥ. bahava ṛco yasyeti bahvṛcaḥ-ṛkchākhītyudāharaṇam. "adhyetaryeve"ti niyamasya prayojanamāha--neheti. anṛksāmeti. avidyamānā ṛco yasminniti vigrahaḥ. ṛcyanadhyūḍhaṃ prajāpatehrmadayaṃ sāma. bahvṛksūktamiti. bahavo ṛco yasminniti vigrahaḥ. atha purśabdāntasyodāharati--viṣṇoriti. nanu purśabdasya strītvā "paravalliṅga"miti viṣṇupuraśabdasya strītvaṃ yuktamityata āta--klībatva#ṃ lokāditi. athā'pśabdāntasyodāharati--vimalāpaṃ sara iti. vimalā āpo yasminniti vigrahaḥ.

ṛkpūra. `a'iti luptaprathamaikavacanāntaṃ, `samāsāntāḥ'iti tvadhikriyate, tadāha— samāsasyāpratyayo'ntāvayava iti. `anakṣe'ityetatsāmānyataḥ śrutamapi dhuraiva saṃbadhyate, sāmathryāt, nānyairityāśayena vyācaṣṭe–akṣe yā dhūriti. tadantasya tu neti. sūtre saṃbandhino'dhikaraṇatvavivakṣayā saptamī. tena akṣasaṃbandhinī yā dhūstadantasya netyarthaḥ. yadyatra `akṣe pūrvapade ne'ti vyākhyāyeta, tarhi `dṛḍhadhūrakṣaḥ'ityatra niṣedho na syāt. yadi tu `akṣe samāsārthene'ti vyākhyāyeta, tadā `akṣadhū'rityatra na syāt. tasmādubhayasaṃgrahārthamuktavyākhyānameva jyāyaḥ. adrdharca iti. `arddhaṃ napuṃsaka'miti samāsaḥ. `ardharcāḥ puṃsi ce'ti puṃstvam. anṛgityādi. anuktasamāsāntatvāt `śeṣādvibhāṣe'ti kappratyaye `anṛckaṃ' `bahvṛckaṃ'mityapi bodhyam. viṣṇupuramiti. yadyapi puraśabdena samāse'pyetatsidhyati, tathāpi `viṣṇupū'rityaniṣṭavāraṇāya sūtre pūgrrahaṇam.

ṛkpūrabdhūḥpathāmā'nakṣe 803, 5.4.74 ṛkpūra. "a"iti luptaprathamaikavacanāntaṃ, "samāsāntāḥ"iti tvadhikriyate, tadāha---samāsasyāpratyayo'ntāvayava iti. "anakṣe"ityetatsāmānyataḥ śrutamapi dhuraiva saṃbadhyate, sāmathryāt, nānyairityāśayena vyācaṣṭe--akṣe yā dhūriti. tadantasya tu neti. sūtre saṃbandhino'dhikaraṇatvavivakṣayā saptamī. tena akṣasaṃbandhinī yā dhūstadantasya netyarthaḥ. yadyatra "akṣe pūrvapade ne"ti vyākhyāyeta, tarhi "dṛḍhadhūrakṣaḥ"ityatra niṣedho na syāt. yadi tu "akṣe samāsārthene"ti vyākhyāyeta, tadā "akṣadhū"rityatra na syāt. tasmādubhayasaṃgrahārthamuktavyākhyānameva jyāyaḥ. adrdharca iti. "arddhaṃ napuṃsaka"miti samāsaḥ. "ardharcāḥ puṃsi ce"ti puṃstvam. anṛgityādi. anuktasamāsāntatvāt "śeṣādvibhāṣe"ti kappratyaye "anṛckaṃ" "bahvṛckaṃ"mityapi bodhyam. viṣṇupuramiti. yadyapi puraśabdena samāse'pyetatsidhyati, tathāpi "viṣṇupū"rityaniṣṭavāraṇāya sūtre pūgrrahaṇam.