1/17:kimarthaḥ cakāraḥ |
2/17:svarārthaḥ |
3/17:citaḥ antaḥ udāttatḥ bhavati iti udāttatvam yathā syāt |
4/17:na etat asti prayojanam |
5/17:ekāc ayam |
6/17:tatra na arthaḥ svarārthena cakāreṇa anubandhena |
7/17:pratyayasvareṇa eva siddham |
8/17:ataḥ uttaram paṭhati |
9/17:ḍāci citkaraṇam viśeṣaṇārtham |*
10/17:ḍāci citkaraṇam kriyate viśeṣaṇārtham |
11/17:kva viśeṣaṇāṛthena arthaḥ |
12/17:lohitādiḍājbhyaḥ kyaṣ iti |
13/17:ḍā iti hi ucyamāne iḍā ataḥ api prasajyeta |
14/17:arthavadgrahaṇe na anarthakasya iti evam etasya na bhaviṣyati |
15/17:iha tarhi prāpnoti |
16/17:nābhā pṛthivyāḥ nihitaḥ davidyutat |
17/17:tasmāt cakāraḥ kartavyaḥ |

yatra dhvanāvakārādayo varṇā viśeṣarūpeṇa na vyajyante so 'vhyaktaḥ. tasya anukaraṇam avyaktānukaraṇam. dvyacavarārdhaṃ yasya tad dvyajavarārdham. avaraśabdo 'pakarṣe. yasya apakarṣe kriyamāṇe suṣṭhu nyūnamardhaṃ dvyackaṃ sampadyate, tasmādavyaktānukaraṇādanitiparāḍ ḍāc pratyayo bhavati. kṛbhvastiyoge ityanuvartate. yasya ca dvirvacane kṛte dvyajavarārdhaṃ tataḥ pratyayaḥ. ḍāci bahulaṃ dve bhavataḥ iti viṣayasaptamī. ḍāci vivakṣite dvirvacanam eva pūrvaṃ kriyate, paścāt pratyayaḥ. paṭapaṭākaroti. paṭapaṭābhavati. paṭapaṭāsyāt. damadamākaroti. damadamābhavati. damadamāsyāt. avyaktānukaraṇātiti kim? dṛṣatkaroti. dvajavarārdhātiti kim? śratkaroti. avaragrahaṇam kim? kharaṭakharaṭākaroti. trapaṭatrapaṭākaroti. anitau iti kim? paṭiti karoti. cakāraḥ svarārthaḥ, svaritabādhanārthaḥ. paṭapaṭāsi, atra svarito vā 'nudātte padādau 8-2-6 iti svarito na bhavati. kecid dvyajavarārdhyāditi yakāraṃ paṭhanti, sa svarthiko vijñeyaḥ.

avyaktānukaraṇād dvyajavarārdhādanitau ḍāc 5.4.57 yatra dhvanāvakārādayo varṇā viśeṣarūpeṇa na vyajyante so 'vhyaktaḥ. tasya anukaraṇam avyaktānukaraṇam. dvyacavarārdhaṃ yasya tad dvyajavarārdham. avaraśabdo 'pakarṣe. yasya apakarṣe kriyamāṇe suṣṭhu nyūnamardhaṃ dvyackaṃ sampadyate, tasmādavyaktānukaraṇādanitiparāḍ ḍāc pratyayo bhavati. kṛbhvastiyoge ityanuvartate. yasya ca dvirvacane kṛte dvyajavarārdhaṃ tataḥ pratyayaḥ. ḍāci bahulaṃ dve bhavataḥ iti viṣayasaptamī. ḍāci vivakṣite dvirvacanam eva pūrvaṃ kriyate, paścāt pratyayaḥ. paṭapaṭākaroti. paṭapaṭābhavati. paṭapaṭāsyāt. damadamākaroti. damadamābhavati. damadamāsyāt. avyaktānukaraṇātiti kim? dṛṣatkaroti. dvajavarārdhātiti kim? śratkaroti. avaragrahaṇam kim? kharaṭakharaṭākaroti. trapaṭatrapaṭākaroti. anitau iti kim? paṭiti karoti. cakāraḥ svarārthaḥ, svaritabādhanārthaḥ. paṭapaṭāsi, atra svarito vā 'nudātte padādau 8.2.6 iti svarito na bhavati. kecid dvyajavarārdhyāditi yakāraṃ paṭhanti, sa svarthiko vijñeyaḥ.

avyaktānukaraṇāddvyajavarādrdhadanitau ḍāc?. , 5.4.57 "avyakatasyānukaraṇamavyaktānukaraṇam()" iti. yadyapyanukaraṇe varṇaviśeṣo rūpeṇa na prakāśate, tathāpi dhvaneḥ samānatayā tanmātrasādṛśyena sa tavanukriyata iti tasyāpyanukaraṇamityucyate. dvyajarddhaṃ bhavati tasmāt? pratyayo bhavati, yasya na tato'pi nyūnataramekājbhavati. yadyakṛte dvivacane yasya dvyajavarādrdhatā tato ḍājbhavatīti jñāyate, tataḥ paṭadityāderna syāt(); na hratra dvyajavaramarddhaṃ bhavatītyetacchetasi kṛtvā'‌'ha--"yasya ca" ityādi. nanvevaṃ sati ḍāci parabhūte tadāśraye dvirvacane kṛte dvyajavarādrdhatā bhavati, tasyāñca satyāṃ ḍājitītaretarāśrayaḥ prasajati. itaretarāśrayāṇi kāryāṇi śāstre na prakalpante? ityāha---"ḍāci bahulam()" ityādi. yadyeṣā parasaptamī syāt(), syādeṣa doṣaḥ; na caiṣā parasaptamī, kiṃ tarhi? viṣayasaptamī. "paṭapaṭākaroti" iti. paṭacchabdāḍḍāci vivakṣite viṣayabhūte buddhisthe'nutpanna eva pūrvaṃ tāvad()dvivaicanaṃ paṭacchabdasya kriyate, tasmin? kṛte dvyajavarādrdhatāyāmupajātāyāṃ ḍāci ṭilopaḥ, "nityamābhreḍite ḍāci" 6.1.96 iti pūrvasya takārasya pararapatvalam(), "damadamākaroti" iti. vamacchabdasya pūrvavad()ddhirvacanam(), tato ḍāc(). "dṛṣatkaroti" iti. atrāpi dvirvacane kṛte dvyajavarādrdhata bhavatīti. nāvyaktasyedamanukaraṇam(). "śratkaroti" iti. bhavatyetadavyaktānukaraṇam(), na dvyajavarādrdham(). kṛte'pi hratra dvirvacane ekājavaramarddhaṃ sampadyate. "kharaṭakharaṭākaroti" iti. kharaṭavityetasyānukaraṇasyātra paṭadityetasyānukaraṇasyeva pūrvavad()ddhirvacanam(), tato ḍāc(). yadi "dvyajadrdham()" etāvaducyeta, iha pratyayo na syāt(), na hratra dvyajadrdhatāsti. avaragrahaṇe tu satīhāpi bhavati. tatra hi dvyaco'drdhādyasya nyūnataramadrdha tata eva pratyayena bhavitavyam(), anyatastu sarvato bhavitavyameva; anyathā'varagrahaṇamanarthakameveti dvyajadrdhādityevaṃ brāyāt(). "paṭiti karoti" iti. "adhyaktānukaraṇasyāta itau" 6.1.95 ityacchabdasya pararūpatvam(). yadyatra ḍāc? syāt(), tasya ḍājantasya paramiti śabdamuccārya karotiranantaraḥ syāditi, na ca tatparam(); taccāniṣṭam(). atha cakāraḥ kimarthaḥ, yāvalatāntodāttatvaṃ kṛtvādasya pratyayasvareṇaiva siddham()? ityata āha--"cakāraḥ" ityādi. paṭapaṭā asi iti sthite "tiṅṅatiṅaḥ" 8.1.28 ityasiśabdasya nighāte kṛte "svarito vānudātte'padādau" 8.2.6 iti svarita ekādeśaḥ prāpneti, na ca svarita iṣyate, tadartha cakāraḥ. "svārthiko vijñeyaḥ" iti. vyatiriktasyārthasyābhāvāt(). kena punaḥ svārthiko yakāraḥ? anenaiva nipātanena॥

avyaktānukaraṇāddvyajavarārdhādanitau ḍāc 1250, 5.4.57 dvyajevāvaraṃ nyūnaṃ na tu tato nyūnamanekājiti yāvat. tādṛśamardhaṃ yasya tasmāḍḍāc syāt kṛbhvastibhiryoge. (ḍāci vivakṣite dve bahulam). iti ḍāci vivakṣite dvitvam. (nityamāmreḍite ḍācīti vaktavyam). ḍācparaṃ yadāmreḍitaṃ tasminpare pūrvaparayorvarṇayoḥ pararūpaṃ syāt. iti takārapakārayoḥ pakāraḥ. paṭapaṭākaroti. avyaktānukaraṇātkim? īṣatkaroti. dvyajavarārdhātkim? śratkaroti. avareti kim? kharaṭakharaṭākaroti. anitau kim? paṭiti karoti॥

avyaktānukaraṇāt. yatra dhvanau akārādayo varṇaviśeṣā na vyajyante so'vyakto dhvaniḥ. tasyānukaraṇam–avyaktānukaraṇam. `dvyajavarārdha'śabdaṃ vyācaṣṭe– dvyajiti. dvāvacau yasyeti vigrahaḥ. avaraśabdaṃ vyācaṣṭe–nyūnamiti. dvyajeva avaraṃ=nyūnasaṃkhyākamiti sāmānādhikaraṇyenānvayaḥ. na tu tato nyūnamiti. ekāckamityarthaḥ. phalitamāha–anekājiti yāvaditi. tādṛśamarthamiti. anekāckam ardhaṃ=bhāgo yasya tat–dvyajavarārdham. tasmādityarthaḥ. kṛbhvastibhiryoge iti. maṇḍūkaplutyā tadanuvṛtteriti bhāvaḥ. anekāckabhāgayuktādavyaktānukaraṇācchabdātkṛbhvastiyoge ḍāc syāditi phalitam. atha paṭacchabdādavyaktānukaraṇāḍḍāṭamudāhariṣyanpaṭacchabdasya dvirvacanamāha–ḍāci vivakṣite dve bahulamiti. yadyapi `sarvasya dve' iti prakaraṇe `ḍāci dve bhavata iti vaktavya'mityeva bhāṣye vārtikaṃ paṭhitam. tatra ḍāci parata iti nā'rthaḥ, tathā sati ḍāci satu paṭacchabdasya dvirvacanaṃ, sati ca dvirvacane adrdhasyā'nekāctvāḍḍājityanyonyāśrayāpatteḥ. ato ḍāci vivakṣite ityāśritam. \r\nevaṃca ḍāci vivakṣite paṭacchabdasya dvirvacane sati paṭat paṭat ityasyānekāckārdhabhāgayuktatvāḍḍāc sūpapādaḥ. paṭat, paṭat ā karotīti sthite prakriyāṃ darśayati–nityamāmreḍite ḍācīti. `ekaḥ pūrvaparayo'rityadhikāre pararūpaprakaraṇe `nāmreḍitasyāntyasya tu ve'ti sūtrabhāṣye idaṃ vārtikaṃ paṭhitam. ḍācparamiti. ḍāc paraṃ yasmāditi vigrahaḥ. pakāra iti. tathā ca paṭapaṭhat ā karotīti sthite ḍittvāṭṭilope paṭapaṭākarotīti rūpamityarthaḥ. avareti kimiti. dvyajardādityevāstvityarthaḥ. gharaṭagharaṭākarotīti. gharaṭat ityavyaktānukaraṇāḍḍāci dvirvacane pararūpe ṭilope rūpam. `dvyajardhā'dityukte tu ardhabhāgasya gharaṭadityasya bahvackatvāḍḍāc na syādityarthaḥ. anekāca ityeveti. `dvyajavarārdhā'dityapanīya `avyaktānukaraṇādanekāco'nitau ḍāji'tyeva sūtrayitumucitamityarthaḥ. evaṃ hīti. `anekāco'nitau' iti pāṭhe sati paṭacchabdasya dvitvātprāgeva anekāckatvāḍḍāc saṃbhavatīti `ḍāci parato dvitva'miti vaktuṃ śakyamiti bhāvaḥ. paṭitīti. `avyaktānukaraṇasye'ti pararūpam.

avyaktānukaraṇād dvyajavarārdhādanitau ḍāc , 5.4.57 avyaktānukaraṇāt. yatra dhvanau akārādayo varṇaviśeṣā na vyajyante so'vyakto dhvaniḥ. tasyānukaraṇam--avyaktānukaraṇam. "dvyajavarārdha"śabdaṃ vyācaṣṭe--dvyajiti. dvāvacau yasyeti vigrahaḥ. avaraśabdaṃ vyācaṣṭe--nyūnamiti. dvyajeva avaraṃ=nyūnasaṃkhyākamiti sāmānādhikaraṇyenānvayaḥ. na tu tato nyūnamiti. ekāckamityarthaḥ. phalitamāha--anekājiti yāvaditi. tādṛśamarthamiti. anekāckam ardhaṃ=bhāgo yasya tat--dvyajavarārdham. tasmādityarthaḥ. kṛbhvastibhiryoge iti. maṇḍūkaplutyā tadanuvṛtteriti bhāvaḥ. tathā ca anekāckabhāgayuktādavyaktānukaraṇācchabdātkṛbhvastiyoge ḍāc syāditi phalitam. atha paṭacchabdādavyaktānukaraṇāḍḍāṭamudāhariṣyanpaṭacchabdasya dvirvacanamāha--ḍāci vivakṣite dve bahulamiti. yadyapi "sarvasya dve" iti prakaraṇe "ḍāci dve bhavata iti vaktavya"mityeva bhāṣye vārtikaṃ paṭhitam. tatra ḍāci parata iti nā'rthaḥ, tathā sati ḍāci satu paṭacchabdasya dvirvacanaṃ, sati ca dvirvacane adrdhasyā'nekāctvāḍḍājityanyonyāśrayāpatteḥ. ato ḍāci vivakṣite ityāśritam. evaṃca ḍāci vivakṣite paṭacchabdasya dvirvacane sati paṭat paṭat ityasyānekāckārdhabhāgayuktatvāḍḍāc sūpapādaḥ. paṭat, paṭat ā karotīti sthite prakriyāṃ darśayati--nityamāmreḍite ḍācīti. "ekaḥ pūrvaparayo"rityadhikāre pararūpaprakaraṇe "nāmreḍitasyāntyasya tu ve"ti sūtrabhāṣye idaṃ vārtikaṃ paṭhitam. ḍācparamiti. ḍāc paraṃ yasmāditi vigrahaḥ. pakāra iti. tathā ca paṭapaṭhat ā karotīti sthite ḍittvāṭṭilope paṭapaṭākarotīti rūpamityarthaḥ. avareti kimiti. dvyajardādityevāstvityarthaḥ. gharaṭagharaṭākarotīti. gharaṭat ityavyaktānukaraṇāḍḍāci dvirvacane pararūpe ṭilope rūpam. "dvyajardhā"dityukte tu ardhabhāgasya gharaṭadityasya bahvackatvāḍḍāc na syādityarthaḥ. anekāca ityeveti. "dvyajavarārdhā"dityapanīya "avyaktānukaraṇādanekāco'nitau ḍāji"tyeva sūtrayitumucitamityarthaḥ. evaṃ hīti. "anekāco'nitau" iti pāṭhe sati paṭacchabdasya dvitvātprāgeva anekāckatvāḍḍāc saṃbhavatīti "ḍāci parato dvitva"miti vaktuṃ śakyamiti bhāvaḥ. paṭitīti. "avyaktānukaraṇasye"ti pararūpam.