Kāśikāvṛttī1:
atiśayanam atiśāyanaṃ prakarṣaḥ. nipātanād dīrghatvam. prakṛtyarthaviśeṣaṇaṃ ca
See More
atiśayanam atiśāyanaṃ prakarṣaḥ. nipātanād dīrghatvam. prakṛtyarthaviśeṣaṇaṃ ca etat.
atiśāyanaviśiṣṭe 'rthe vartamānāt prātipadikāt svārthe tamabiṣṭhanau pratyayau
bhavataḥ. prakṛtyarthaviśeṣaṇaṃ ca svārthikānāṃ dyotyaṃ bhavati. sarva ime āḍhyāḥ, ayam
eṣām atiśayena āḍhyaḥ āḍhyatamaḥ. darśanīyatamaḥ. sukumāratamaḥ. ayam eṣām atiśayena paṭuḥ
paṭiṣṭhaḥ. laghiṣṭhaḥ. gariṣṭhaḥ. yadā ca prakarṣavatāṃ punaḥ prakarṣo vivakṣyate
tadātiśāyikāntādaparaḥ pratyayo bhavatyeva. devo vaḥ savitā prārpayatu śreṣṭhatamāya
karmaṇe. yudhiṣṭhiraḥ śreṣṭhatamaḥ kurūṇām iti.
Kāśikāvṛttī2:
atiśāyane tamabiṣṭhanau 5.3.55 atiśayanam atiśāyanaṃ prakarṣaḥ. nipātanād dīrgh
See More
atiśāyane tamabiṣṭhanau 5.3.55 atiśayanam atiśāyanaṃ prakarṣaḥ. nipātanād dīrghatvam. prakṛtyarthaviśeṣaṇaṃ ca etat. atiśāyanaviśiṣṭe 'rthe vartamānāt prātipadikāt svārthe tamabiṣṭhanau pratyayau bhavataḥ. prakṛtyarthaviśeṣaṇaṃ ca svārthikānāṃ dyotyaṃ bhavati. sarva ime āḍhyāḥ, ayam eṣām atiśayena āḍhyaḥ āḍhyatamaḥ. darśanīyatamaḥ. sukumāratamaḥ. ayam eṣām atiśayena paṭuḥ paṭiṣthaḥ. laghiṣṭhaḥ. gariṣṭhaḥ. yadā ca prakarṣavatāṃ punaḥ prakarṣo vivakṣyate tadātiśāyikāntādaparaḥ pratyayo bhavatyeva. devo vaḥ savitā prārpayatu śreṣṭhatamāya karmaṇe. yudhiṣṭhiraḥ śreṣṭhatamaḥ kurūṇām iti.
Nyāsa2:
atiśāyane tamabiṣṭhanau. , 5.3.55 "atiśāyanam()" iti. lyuṭ(). yadyapi
See More
atiśāyane tamabiṣṭhanau. , 5.3.55 "atiśāyanam()" iti. lyuṭ(). yadyapi śetiḥ kevalaḥ svapne vatrtate, tathāpyatipūrahvasya prakarṣe vṛttiḥ, ata evā''ha--"prakarṣaḥ" iti. nanu cātiśayanamiti bhavitavyam()? ityāha--"nipātanāddīrghatvam()" iti. nipātanaṃ tvatiśāyanaśabdasya katham()? sādhutvaṃ vijñāyate ityevamartham(). "prakṛtiviśeṣaṇaṃ caitat" iti. pratyayāśaṅkāṃ nirākaroti. prakṛtyarthaviśeṣaṇaṃ svāthikānāṃ dyotyaṃ bhavatīti na vācyam(); tasya prakṛtivācyatvākat().
"paṭiṣṭhaḥ, laghiṣṭhaḥ" iti. "turiṣṭhemeyassu" 6.4.154 iti ṭilopaḥ. "gariṣṭhaḥ" iti. "priyasthirasphirorubahulaguru" 6.4.157 ityādinā guruśabdasya garādeśaḥ.
"prakarṣapratyayāntādapareṇa pratyayena na bhavitavyam(), ekenaiva pratyayasya dyotitatvāt()" iti yo manyate, taṃ pratyāha--"yadā ca" iti. yatra prathame prakarṣe ātiśāyaniko vihitaḥ"; tatra tenaiva dyotitatvād()dvitīyo mā bhūta prakarṣapratyayaḥ. prakarṣāntaratve ātiśāyanapratyayāntādyuktamevāpareṇātiśāyikena pratyayena bhavitum(), tadadyotitatvāditi bhāvaḥ. iṣṭhani parataḥ "praśasyasya śraḥ" 5.3.60, pūrveṇa saha "ādguṇaḥ" 6.1.84. iṣṭhanpratyāntāt? tamapprakarṣapratyayaḥ. atra pratiyogyapekṣo yaḥ prakarṣaḥ pūrvasmāt? prakarṣāt? sa prakarṣa iṣṭhanpratyayena dyotitaḥ. nanu ca nāsyātiśāyikasya vidhāyakaṃ vākyamasti, yena tasmin? vihite tadantādaparaḥ prakarṣa ātiśāyāniko vidhīyeta, idameva hrekaṃ vākyam(), tatrānenaiva vidhīyamāne prakarṣapratyayo tadantāyāḥ prakṛterasambhava ityayukta ātiśāyikādaparasyātiśāyikasya bhāvaḥ? naiṣa doṣaḥ; iha vidhīyamānapratatyayabhedāddve ete vākye, tatraikeneṣṭhan? vidhīyate, apareṇa tu tadantāt? tamap()॥
Laghusiddhāntakaumudī1:
atiśayaviśiṣṭārthavṛtteḥ svārtha etau staḥ. ayameṣāmatiśayenāḍhyaḥ āḍhyatamaḥ.
Sū #1221
See More
atiśayaviśiṣṭārthavṛtteḥ svārtha etau staḥ. ayameṣāmatiśayenāḍhyaḥ āḍhyatamaḥ.
laghutamaḥ, laghiṣṭhaḥ..
Laghusiddhāntakaumudī2:
atiśāyane tamabiṣṭhanau 1221, 5.3.55 atiśayaviśiṣṭārthavṛtteḥ svārtha etau staḥ.
See More
atiśāyane tamabiṣṭhanau 1221, 5.3.55 atiśayaviśiṣṭārthavṛtteḥ svārtha etau staḥ. ayameṣāmatiśayenāḍhyaḥ āḍhyatamaḥ. laghutamaḥ, laghiṣṭhaḥ॥
Bālamanoramā1:
atiśāyane. atipūrvakaḥ śīṅdhāturupasargavasādutkarṣe vartate. utkarṣaścādhikyaph
See More
atiśāyane. atipūrvakaḥ śīṅdhāturupasargavasādutkarṣe vartate. utkarṣaścādhikyaphalako
nyakkāraḥ, natvādhikyamātraṃ, tathā sati akarmakatvāpātāt. na ceṣṭāpattiḥ, tathā sati
`śuklamatiśete kṛṣṇataraḥ' ityādibhāṣyavirodhāt. atiśayitā=atiśāyanaḥ bāhulakaḥ kartari
lyu'ḍiti bhāṣyam. ata eva nipānāddīrghaḥ. `atiśāyane' iti prakṛtyarthaviśeṣaṇam.
atiśayitari vidyamānātprātipadikātsvārthe tamap iṣṭan ca syādityarthaḥ.
phalitamāha–atiśayaviśiṣṭārthavṛtteriti. yadi tu atiśāyanaśabdasya bhāvalyuḍantatvaṃ
tarhi pratyayārthasya prādhānyāpattau śuklatarādiśabdācchuklādigatamatiśayanamiti bodhaḥ
syānnatvatiśayitaśukla iti. tatā ca śuklataraḥ śuklatareti puṃstvaṃ strītvaṃ ca na
syāt. `atiśāyane vartamānā'dityarthe tu atiśayaprakarṣādiśabdebhya eva syānnatu
paṭvādibhyaḥ. atiśayaviśiṣṭe lakṣaṇayā vidyamānādityarthe atiśayyamānādapi
pratyayāpattiḥ. atiśayanakartari lakṣaṇāyāṃ tu bhāṣyoktameva sādhi ityāstāṃ tāvat.
ayameṣāmiti. dvayorekasya nirdhāraṇe tarabīyasunāvapavādau vakṣyete. ataḥ
pariśeṣādbahūnāmekasya nirdhāraṇe asya tamapaḥ pravṛttiriti bhāvaḥ. atiśayenāḍha\ufffd
iti. dravyasya jātervā tvataḥ prakarṣayogo nāsti, anyathā `ghaṭatama'
ityādyāpatteḥ. kiṃtu guṇadvāraiva dravya.jātyoḥ prakarṣayogaḥ. tathā ca
`āḍha\ufffdtama' ityatra utkarṣaviśiṣṭa āḍhyaḥ prakṛtyarthaḥ tamaptu taddyotakaḥ. tamapi
sati `supo dāthu' iti supo luk, `ghakālataneṣu' iti yogena subantādeva
taddhitotpatteruktatvāt. atra
ātiśāyanikapratyayāntādātiśāyanikapratyayo'nabhidhānānna bhavati. `śreṣṭhatamāya karmaṇe'
iti nuchāndasamiti bhāṣye spaṣṭam. laghiṣṭha iti. laghuśabdādiṣṭhani orguṇe prāpte
`iṣṭhemeyassu' ityanuvṛttau `ṭe'riti ṭilopaḥ.
Bālamanoramā2:
atiśāyane tamabiṣṭhanau , 5.3.55 atiśāyane. atipūrvakaḥ śīṅdhāturupasargavasādut
See More
atiśāyane tamabiṣṭhanau , 5.3.55 atiśāyane. atipūrvakaḥ śīṅdhāturupasargavasādutkarṣe vartate. utkarṣaścādhikyaphalako nyakkāraḥ, natvādhikyamātraṃ, tathā sati akarmakatvāpātāt. na ceṣṭāpattiḥ, tathā sati "śuklamatiśete kṛṣṇataraḥ" ityādibhāṣyavirodhāt. atiśayitā=atiśāyanaḥ bāhulakaḥ kartari lyu"ḍiti bhāṣyam. ata eva nipānāddīrghaḥ. "atiśāyane" iti prakṛtyarthaviśeṣaṇam. atiśayitari vidyamānātprātipadikātsvārthe tamap iṣṭan ca syādityarthaḥ. phalitamāha--atiśayaviśiṣṭārthavṛtteriti. yadi tu atiśāyanaśabdasya bhāvalyuḍantatvaṃ tarhi pratyayārthasya prādhānyāpattau śuklatarādiśabdācchuklādigatamatiśayanamiti bodhaḥ syānnatvatiśayitaśukla iti. tatā ca śuklataraḥ śuklatareti puṃstvaṃ strītvaṃ ca na syāt. "atiśāyane vartamānā"dityarthe tu atiśayaprakarṣādiśabdebhya eva syānnatu paṭvādibhyaḥ. atiśayaviśiṣṭe lakṣaṇayā vidyamānādityarthe atiśayyamānādapi pratyayāpattiḥ. atiśayanakartari lakṣaṇāyāṃ tu bhāṣyoktameva sādhi ityāstāṃ tāvat. ayameṣāmiti. dvayorekasya nirdhāraṇe tarabīyasunāvapavādau vakṣyete. ataḥ pariśeṣādbahūnāmekasya nirdhāraṇe asya tamapaḥ pravṛttiriti bhāvaḥ. atiśayenāḍha() iti. dravyasya jātervā tvataḥ prakarṣayogo nāsti, anyathā "ghaṭatama" ityādyāpatteḥ. kiṃtu guṇadvāraiva dravya.jātyoḥ prakarṣayogaḥ. tathā ca "āḍha()tama" ityatra utkarṣaviśiṣṭa āḍhyaḥ prakṛtyarthaḥ tamaptu taddyotakaḥ. tamapi sati "supo dāthu" iti supo luk, "ghakālataneṣu" iti yogena subantādeva taddhitotpatteruktatvāt. atra ātiśāyanikapratyayāntādātiśāyanikapratyayo'nabhidhānānna bhavati. "śreṣṭhatamāya karmaṇe" iti nuchāndasamiti bhāṣye spaṣṭam. laghiṣṭha iti. laghuśabdādiṣṭhani orguṇe prāpte "iṣṭhemeyassu" ityanuvṛttau "ṭe"riti ṭilopaḥ.
Tattvabodhinī1:
atiśāyane. atipūrvāccheterlyuṭ. atiśayanamevātiśayanam. asmādeva
nipātanāddīyaḥ Sū #1497
See More
atiśāyane. atipūrvāccheterlyuṭ. atiśayanamevātiśayanam. asmādeva
nipātanāddīyaḥ. nacu sautraḥ. tena loke'pi dīrghaḥ sādhuḥ. `abādhakānyapi nipātanāni
bhavanti'. tena hyasvo'pi sādhuḥ. yadyapi kevalaḥ śotiḥ svapne vartate tathāpyatipūrvaḥ
prakarṣe. prakarṣaścātra nādhikyaṃ, kiṃ tvabhibhavaḥ, `pūrvānmahābhāgatayā'tiśeṣe'iti
prayogadarśanāt. na caivaṃ `prakarṣe tamabiṣṭhanau'ityeva kuto na sūtritamiti śaṅkyam,
atiśāyanamiti nipātanārthameva tathoktatvāt. atiśayo na pratyayārthaḥ, tathā hi sati
laghoratiśāyanaṃ laghutamamiti syāt. pratyayārthasya phrādhānyāt. nāpi prakṛtyarthaḥ,
tathā hi sati prakarṣātiśayanādibhya eva syāt, na tvāḍha\ufffdādibhyaḥ. kiṃ tu
prakṛtyarthaviśeṣaṇam. pratyayastu dyotakaḥ. tadetadāha—atiśayaviśiṣṭetyādi.
ayameṣāmiti. dvyavayave samudāye yadā ekasyātiśayo vivakṣyate tadā tarabīyasunāvapavādau
vakṣyete. tathā ca pariśeṣādbahūnāṃ madhye yadā ekadeśasya nirdhāraṇaṃ so'sya viṣaya iti
bhāvaḥ. āḍha\ufffdtama iti. subantāttamap. `supo dhātvi'ti luk. yadyapi
`ṅyāpprātipadikā'dityevānuvartate tathāpi subantaparatayaiva vyākhyeyam. anyathā hi
pūrvāhṇetamāmityādau `ghakālataneṣu kālanāmnaḥ'iti saptamyā alugvidhānaṃ
kathamupapadyeta?.
Tattvabodhinī2:
atiśāyane tamabiṣṭhanau 1497, 5.3.55 atiśāyane. atipūrvāccheterlyuṭ. atiśayaname
See More
atiśāyane tamabiṣṭhanau 1497, 5.3.55 atiśāyane. atipūrvāccheterlyuṭ. atiśayanamevātiśayanam. asmādeva nipātanāddīyaḥ. nacu sautraḥ. tena loke'pi dīrghaḥ sādhuḥ. "abādhakānyapi nipātanāni bhavanti". tena hyasvo'pi sādhuḥ. yadyapi kevalaḥ śotiḥ svapne vartate tathāpyatipūrvaḥ prakarṣe. prakarṣaścātra nādhikyaṃ, kiṃ tvabhibhavaḥ, "pūrvānmahābhāgatayā'tiśeṣe"iti prayogadarśanāt. na caivaṃ "prakarṣe tamabiṣṭhanau"ityeva kuto na sūtritamiti śaṅkyam, atiśāyanamiti nipātanārthameva tathoktatvāt. atiśayo na pratyayārthaḥ, tathā hi sati laghoratiśāyanaṃ laghutamamiti syāt. pratyayārthasya phrādhānyāt. nāpi prakṛtyarthaḥ, tathā hi sati prakarṣātiśayanādibhya eva syāt, na tvāḍha()ādibhyaḥ. kiṃ tu prakṛtyarthaviśeṣaṇam. pratyayastu dyotakaḥ. tadetadāha---atiśayaviśiṣṭetyādi. ayameṣāmiti. dvyavayave samudāye yadā ekasyātiśayo vivakṣyate tadā tarabīyasunāvapavādau vakṣyete. tathā ca pariśeṣādbahūnāṃ madhye yadā ekadeśasya nirdhāraṇaṃ so'sya viṣaya iti bhāvaḥ. āḍha()tama iti. subantāttamap. "supo dhātvi"ti luk. yadyapi "ṅyāpprātipadikā"dityevānuvartate tathāpi subantaparatayaiva vyākhyeyam. anyathā hi pūrvāhṇetamāmityādau "ghakālataneṣu kālanāmnaḥ"iti saptamyā alugvidhānaṃ kathamupapadyeta().
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents