1/9:tat iti anena kim pratinirdiśyate |
2/9:chaḥ |
3/9:katham punaḥ samāsaḥ nāma chaviṣayaḥ syāt |
4/9:evam tarhi ivārthaḥ |
5/9:yadi tarhi samāsaḥ api ivārthe pratyayaḥ api samāsenoktatvāt pratyayaḥ na prāpnoti |
6/9:evam tarhi dvau ivārthau |
7/9:katham |
8/9:kākāgamanam iva tālapatanam iva kākatālam |
9/9:kākatālam iva kākatālīyam |

tadityanena prakṛta ivārtho nirdeśyate. ivārthaviṣayāt samāsādaparasminnivārthe eva chanḥ pratyayo bhavati. kālatālīyam. ajākṛpāṇīyam. andhakavartakīyam. atarkitopanataṃ citrīkaraṇamucyate. tat katham? kākasyāgamanaṃ yādṛcchikam, tālasya patanaṃ ca. tena talena patatā kākasya vadhaḥkṛtaḥ. evam eva devadattasya tatrāgamanaṃ, dasyūnāṃ ca upanipātaḥ. taiśca tasya vadhaḥ kṛtaḥ. tatra yo devadattasya dasyūnāṃ ca samāgamaḥ, sa kākatālasamāgamasadṛśaḥ ityekaḥ upamārthaḥ, ataśca devadattasya vadhaḥ, sa kālatālavadhasadṛśaḥ iti dvitīyaḥ upamārthaḥ. tatra prathame samāsaḥ, dvitīye pratyayaḥ. samāsaśca ayam asmādeva jñāpakāt, na hyasya aparaṃ sakṣaṇam asti. supsupeti vā samāsaḥ. sa ca evam viṣaya eva.

samāsāc ca tadviṣayāt 5.3.106 tadityanena prakṛta ivārtho nirdeśyate. ivārthaviṣayāt samāsādaparasminnivārthe eva chanH pratyayo bhavati. kālatālīyam. ajākṛpāṇīyam. andhakavartakīyam. atarkitopanataṃ citrīkaraṇamucyate. tat katham? kākasyāgamanaṃ yādṛcchikam, tālasya patanaṃ ca. tena talena patatā kākasya vadhaḥkṛtaḥ. evam eva devadattasya tatrāgamanaṃ, dasyūnāṃ ca upanipātaḥ. taiśca tasya vadhaḥ kṛtaḥ. tatra yo devadattasya dasyūnāṃ ca samāgamaḥ, sa kākatālasamāgamasadṛśaḥ ityekaḥ upamārthaḥ, ataśca devadattasya vadhaḥ, sa kālatālavadhasadṛśaḥ iti dvitīyaḥ upamārthaḥ. tatra prathame samāsaḥ, dvitīye pratyayaḥ. samāsaśca ayam asmādeva jñāpakāt, na hyasya aparaṃ sakṣaṇam asti. supsupeti vā samāsaḥ. sa ca evam viṣaya eva.

samāsācca tadviṣayāt?. , 5.3.106 "idārthaviṣayāt? samāsāt()" iti. ivaśabdasyārtha ivārthaḥ=sādṛśyaṃ viṣayo yasya sa tathoktaḥ. yadi ivārthaviṣayāt? samāsāccho vidhīyate, śastrośyāmā, puruṣavyāghra ityatrāpi prapnoti? naiṣa doṣaḥ, na hratra samāsa ivārthe vatrtate, kiṃ tarhi? pūrvapadamuttarapadaṃ vā--śastrīva śyāmā, puruṣo'yaṃ vyāghra iveti. athāpyekadeśasyevārthe vatrtamānatvāt? samāso'ṇīvārthaṃ ucyate, tathāpi samāsenaivoktatvānna bhaviṣyati, yastu samāsaḥ sa ka ivārthe vatrtete? samāsārthāvapara ivārtho yatrāsti tatrāyaṃ pratya uktaḥ. "parasminnivāyaṃ eva" iti. "iva" ityabhikārāt(). "atarkitopanatam()" iti. abuddhipūrvamupasthitamityarthaḥ. "citrikaraṇam()" iti.vismayakaraṇamityarthaḥ. "tatkatham()" iti. kena prakāreṇātarkitopanataṃ citrīkaraṇamiti? -- imamarthaṃ pṛcchati--tatkamityādi. "samāsaścāyam()" ityādi. yadetadivārthaviṣayāt? samāsāt? pratyayavidhānam(), ata eva jñāpakādavasīyate--samāso bhavati. kathaṃ punaretajjñāpakamiti? āha--"na hrasya" ityādi. ivārthaviṣayasya samāsasāmānyasya lakṣaṇaṃ nāstīti. tasmādyadetat? tataḥ pratyayavidhānam(), etadeva tadbhāvasya jñāpakamupapadyate. atha vā--kiṃ punaḥ kāraṇaṃ jñāpakena tadbhāvaḥ pratipādyata iti? āha--"na hrasya" ityādi. "sa caivaṃ viṣaya eva" iti. ivārthaviṣaya evetyarthaḥ॥

samāsāccā. tacchabdena prakṛta ivārthaḥ parāmṛśyate. tadāha–ivārthaviṣayāditi. ivārthaḥ sādṛśyamupamānopameyabhāvātmakaṃ, tadviṣayakādityarthaḥ. sādṛsyavadathabodhakātsamāsāditi yāvat. yadyapi ghanaśyāma iti samāso'pi sādṛśyavadarthabodhakastathāpi sādṛśyavadarthabodhakasamasyamānayāvatpadāvayavakātsamāsāditi vivakṣitamiti na doṣaḥ. chaḥ syāditi. cakāreṇa pūrvasūtropāttacchasyānukarṣāditi bhāvaḥ. `ivārthe'iti śeṣaḥ. `pūgāññyaḥ' ityataḥ prāgivādhikārāt. tataśca ivārthasamasyamānayāvatpakātsamāsādivārthe chaḥ syāditi labhyate. kākatālīyo devadattasya vadha iti. kākaḥ kaścidakasmāttāla vṛkṣasya mūlaṃ gatastālaphalapatanānbhṛtaḥ. tathaiva kaściddevadatto'kasmānnirjanapradeśe kvacidgataścoreṇa hatastatredaṃ vākyaṃ pravṛttam. atra samāsārthagataṃ sādṛśyamekaṃ, pratyayārthagatam anyatsādṛśyaṃ ca bhāsate. tathāhi–kākagamanamiva tālapatanamiva kākatālamiti samāsasya vigrahaḥ. atra `kāka' śabdaḥ kākāgamanasadṛśe devadattāgamane lākṣaṇikaḥ. `tāla'śabdastu tālapatanasadṛśe corāgamane lākṣaṇikaḥ. kākāgamanasadṛśaṃ detavadattāgamanaṃ, tālapatanasadṛśaṃ corāgamanamiti ca kākatālamiti samāsādbodhaḥ. yadyapyatra kākatālaśabdayormilitaya#orekatrānvayā'bhāvāddvandvasamāso na saṃbhavati, parasparānvayā'bhāvena asāmathryācca, tathāpi asmādeva vidhibalāt `supsupā' iti samāsaḥ. tathāca kākatālasamāgamasadṛśo devadattacorasamāgama iti samāsārthaḥ. tadāha– ihetyādi. atra corasamāgama ityasya coreṇa devadattasya samāgama ityarthaḥ. tadevaṃvidātsamāsātkākatālaśabdādivāntarārthe sādṛśyāntare chapratyayaḥ. tatra samāsātmakakākatālaśabdabūtaprakṛtyartharūpakākatālasamāgamasadṛśadevadattacorasamāgame sati tālapatanakṛtakākamaraṇe upasthite upamānatvaṃ, devadattavadhe corāgamakṛte upameyatvaṃ ca chapratyayena gamyate. tataśca tādṛśacorasamāgame sati tālapatanakṛtakākamaraṇasadṛśo devadattasya corakṛto vadha iti chapratyayena labhyate. tadāha–tatprayukta iti. tādṛśatālapatanaprayuktetyarthaḥ. sadṛśa ityanantaraṃ `devadattavadha' iti śeṣaḥ. tathā ca kākatālasamāgamasadṛśo devadattacorasamāgamaḥ, taddetukastālapatanakṛta kākamaraṇasadṛśaścorakṛto devadattavadha ityevaṃ `kākalatālīyo devadattavadha' iti samāsādbodhaḥ.etadevābhipretyoktaṃ bhāṣye `kākāgamanamiva tālapatanamiva kākatālam. kākatālamiva kākatālīya'miti. atra kākatālamiti ivārthagarbhitakevaladvandvānna bhavati, ivāntarārthasya sādṛśyāntarasyā'pratīterityalam. ajākṛpāṇīya iti. ajāgamanamiva kṛpāṇapatanamiva ajākṛpāṇam, tadiva ajākṛpāṇīyaḥ. ajākṛpāṇasamāgamasadṛśo devadattacorasamāgamaḥ samāsārthaḥ, kṛpāṇapatanaprayuktā'jāmaraṇasadṛśo devadattavadhaścorakṛtaḥ pratyayārthaḥ. atra sarvatra atarkitopanatatvaṃ sādhāraṇo dharma ityāha–atarkiteti.

samāsācca tadviṣayāt , 5.3.106 samāsāccā. tacchabdena prakṛta ivārthaḥ parāmṛśyate. tadāha--ivārthaviṣayāditi. ivārthaḥ sādṛśyamupamānopameyabhāvātmakaṃ, tadviṣayakādityarthaḥ. sādṛsyavadathabodhakātsamāsāditi yāvat. yadyapi ghanaśyāma iti samāso'pi sādṛśyavadarthabodhakastathāpi sādṛśyavadarthabodhakasamasyamānayāvatpadāvayavakātsamāsāditi vivakṣitamiti na doṣaḥ. chaḥ syāditi. cakāreṇa pūrvasūtropāttacchasyānukarṣāditi bhāvaḥ. "ivārthe"iti śeṣaḥ. "pūgāññyaḥ" ityataḥ prāgivādhikārāt. tataśca ivārthasamasyamānayāvatpakātsamāsādivārthe chaḥ syāditi labhyate. kākatālīyo devadattasya vadha iti. kākaḥ kaścidakasmāttāla vṛkṣasya mūlaṃ gatastālaphalapatanānbhṛtaḥ. tathaiva kaściddevadatto'kasmānnirjanapradeśe kvacidgataścoreṇa hatastatredaṃ vākyaṃ pravṛttam. atra samāsārthagataṃ sādṛśyamekaṃ, pratyayārthagatam anyatsādṛśyaṃ ca bhāsate. tathāhi--kākagamanamiva tālapatanamiva kākatālamiti samāsasya vigrahaḥ. atra "kāka" śabdaḥ kākāgamanasadṛśe devadattāgamane lākṣaṇikaḥ. "tāla"śabdastu tālapatanasadṛśe corāgamane lākṣaṇikaḥ. kākāgamanasadṛśaṃ detavadattāgamanaṃ, tālapatanasadṛśaṃ corāgamanamiti ca kākatālamiti samāsādbodhaḥ. yadyapyatra kākatālaśabdayormilitaya#orekatrānvayā'bhāvāddvandvasamāso na saṃbhavati, parasparānvayā'bhāvena asāmathryācca, tathāpi asmādeva vidhibalāt "supsupā" iti samāsaḥ. tathāca kākatālasamāgamasadṛśo devadattacorasamāgama iti samāsārthaḥ. tadāha--ihetyādi. atra corasamāgama ityasya coreṇa devadattasya samāgama ityarthaḥ. tadevaṃvidātsamāsātkākatālaśabdādivāntarārthe sādṛśyāntare chapratyayaḥ. tatra samāsātmakakākatālaśabdabūtaprakṛtyartharūpakākatālasamāgamasadṛśadevadattacorasamāgame sati tālapatanakṛtakākamaraṇe upasthite upamānatvaṃ, devadattavadhe corāgamakṛte upameyatvaṃ ca chapratyayena gamyate. tataśca tādṛśacorasamāgame sati tālapatanakṛtakākamaraṇasadṛśo devadattasya corakṛto vadha iti chapratyayena labhyate. tadāha--tatprayukta iti. tādṛśatālapatanaprayuktetyarthaḥ. sadṛśa ityanantaraṃ "devadattavadha" iti śeṣaḥ. tathā ca kākatālasamāgamasadṛśo devadattacorasamāgamaḥ, taddetukastālapatanakṛta kākamaraṇasadṛśaścorakṛto devadattavadha ityevaṃ "kākalatālīyo devadattavadha" iti samāsādbodhaḥ.etadevābhipretyoktaṃ bhāṣye "kākāgamanamiva tālapatanamiva kākatālam. kākatālamiva kākatālīya"miti. atra kākatālamiti ivārthagarbhitakevaladvandvānna bhavati, ivāntarārthasya sādṛśyāntarasyā'pratīterityalam. ajākṛpāṇīya iti. ajāgamanamiva kṛpāṇapatanamiva ajākṛpāṇam, tadiva ajākṛpāṇīyaḥ. ajākṛpāṇasamāgamasadṛśo devadattacorasamāgamaḥ samāsārthaḥ, kṛpāṇapatanaprayuktā'jāmaraṇasadṛśo devadattavadhaścorakṛtaḥ pratyayārthaḥ. atra sarvatra atarkitopanatatvaṃ sādhāraṇo dharma ityāha--atarkiteti.

kākatālīya iti. prakṛtasūtrādeva jñāpakādivārthe samāsaḥ. supsupeti vā. ubhayathāpi viśeṣasaṃjñāvinirmuktaḥ. sa ca chapratyayaviṣaya eva. teneha svātantryamupādhyantarayogo vigrahaśca netyākaraḥ. iha kākatāletyādi. āgacchataḥ kākasyā'kasmāttāla phalapatanādyathā vadhaḥ, tathaiva cākasmikacorasamāgamāddevadattavadhaḥ. evamajāyā āgacchantyāḥ kṛpāpatanādyatha vadhaḥ, tatsadṛśaṃ maraṇamiti phalito'rthaḥ. atarkitopanata iti. acintitopapannaḥ. yādṛschika ityarthaḥ.

samāsācca tadviṣayāt 1537, 5.3.106 kākatālīya iti. prakṛtasūtrādeva jñāpakādivārthe samāsaḥ. supsupeti vā. ubhayathāpi viśeṣasaṃjñāvinirmuktaḥ. sa ca chapratyayaviṣaya eva. teneha svātantryamupādhyantarayogo vigrahaśca netyākaraḥ. iha kākatāletyādi. āgacchataḥ kākasyā'kasmāttāla phalapatanādyathā vadhaḥ, tathaiva cākasmikacorasamāgamāddevadattavadhaḥ. evamajāyā āgacchantyāḥ kṛpāpatanādyatha vadhaḥ, tatsadṛśaṃ maraṇamiti phalito'rthaḥ. atarkitopanata iti. acintitopapannaḥ. yādṛschika ityarthaḥ.