Grammatical Sūtra: कलापिवैशम्पायनान्तेवासिभ्यश्च kalāpivaiśampāyanāntevāsibhyaśca Individual Word Components: kalāpivaiśampāyanāntevāsibhyaḥ caSūtra with anuvṛtti words: kalāpivaiśampāyanāntevāsibhyaḥ ca pratyayaḥ (3.1.1 ), paraḥ (3.1.2 ), ca (3.1.2 ), ādyudāttaḥ (3.1.3 ), ca (3.1.3 ), ṅyāpprātipadikāt (4.1.1 ), taddhitāḥ (4.1.76 ), samarthānām (4.1.82 ), prathamāt (4.1.82 ), vā (4.1.82 ), aṇ (4.1.83 ), strīpuṁsābhyām (4.1.87 ), nañsnañau (4.1.87 ), bhavanāt (4.1.87 ), tena (4.3.101 ), proktam (4.3.101 ), ṇiniḥ (4.3.103 ) Type of Rule: vidhiPreceding adhikāra rule: 4.2.92 (1śeṣe)
Description:
After words denoting the pupils of 'Kalâpi, and 'Vaisampâyana,' the affix ((ṇini)) is employed in the sense of 'enounced by him.' Source: Aṣṭādhyāyī 2.0
[The taddhitá 1.76 affix 3.1.1] Ṇíni̱ is also (ca) introduced [after 3.1.2 the nominal stems 1.1] denoting names of pupils of Kalāpín and Vaíśampāyana [ending in 1.1.72 the third sUP triplet to denote `promulgated by him' 101]. Source: From Aṣṭādhyāyī of Pāṇini In Roman Transliteration translated by Sumitra M. Katre, Copyright © 1987. Courtesy of the University of Texas Press.
Source:Srisa Chandra Vasu's Aṣṭādhyāyī of Pāṇini Anuvṛtti: 4.3.101 , 4.3.103
Commentaries:
Kāśikāvṛttī1 : in iḥ
p ra ty
kalāpyantevāsināṃ vaiśampāyanāntevāsināṃ ca ye vācakāḥ śabdās tebhyo ṇiniḥ
pratyayo bhavati tena proktam ityetasmin viṣaye. aṇo 'pavādaḥ. chaṃ tu paratvād
bādhate. tatra kalāpyantevāsinaścatvāraḥ haridruḥ, chagalī, tumburuḥ, ulapaḥ iti.
vaiśampāyanāntevasinaḥ nava ālambiḥ, palaṅgaḥ, kamalaḥ, ṛcābhaḥ, āruṇiḥ, tāṇḍyaḥ,
śyāmāyanaḥ, kaṭhaḥ, kalāpī iti. pratyakṣakāriṇo gṛhyante na tu vyavahitāḥ
śaiṣyaśiṣyāḥ. kutaḥ? kalāpikhāṇḍāyanagrahaṇāt. tathā hi vaiśampāyanāntevāsī kalāpī,
tadantevāsino vaiśampāyanāntevāsina eva bhavanti, kiṃ kalāpigrahaṇena? tathā
vaiśampāyanāntevāsī kaṭhas tadantevāsī khāṇḍāyanaḥ, tasya kiṃ śaunakādisu pāṭhena? tadetat
pratyakṣakārigrahaṇasya liṅgam. kalāpyanatevāsibhyaḥ tāvat haridruṇā proktam
adhīyate hāridraviṇaḥ. taumburaviṇaḥ. aulapinaḥ. chaṅgalinaḥ ḍhinukaṃ vakṣyati.
vaiśampāyanāntevāsibhyaḥ ālambinaḥ. pālaṅginaḥ. kāmalinaḥ. ārcābhinaḥ. āruṇinaḥ.
tāṇḍinaḥ. śyāmāyaninaḥ. kaṭhāllukaṃ vakṣyati, kalāpinaścāṇam. haridrureṣāṃ
prathamastataśchagalitumburū. ulapena caturthena kālāpakam iha ucyate. ālambiścarakaḥ
prācāṃ palaṅgakamalāvubhau. ṛcābhāruṇitāṇḍyāśca madhyamīyāstrayo 'pare. śyāmāyana
udicyeṣu uktaḥ kaṭhakalāpinoḥ. carakaḥ iti vaiśampāyanasyākhyā, tatsambandhena sarve
tadantevāsinaścarakāḥ ityucyante.
Kāśikāvṛttī2 : an ān te vā si
kalāpivaiśampāyanāntevāsibhyaś ca 4.3.104 kalāpyantevāsināṃ vaiśampāyanāntevāsināṃ ca ye vācakāḥ śabdās tebhyo ṇiniḥ pratyayo bhavati tena proktam ityetasmin viṣaye. aṇo 'pavādaḥ. chaṃ tu paratvād bādhate. tatra kalāpyantevāsinaścatvāraḥ haridruḥ, chagalī, tumburuḥ, ulapaḥ iti. vaiśampāyanāntevasinaḥ nava ālambiḥ, palaṅgaḥ, kamalaḥ, ṛcābhaḥ, āruṇiḥ, tāṇḍyaḥ, śyāmāyanaḥ, kaṭhaḥ, kalāpī iti. pratyakṣakāriṇo gṛhyante na tu vyavahitāḥ śaiṣyaśiṣyāḥ. kutaḥ? kalāpikhāṇḍāyanagrahaṇāt. tathā hi vaiśampāyanāntevāsī kalāpī, tadantevāsino vaiśampāyanāntevāsina eva bhavanti, kiṃ kalāpigrahaṇena? tathā vaiśampāyanāntevāsī kaṭhas tadantevāsī khāṇḍāyanaḥ, tasya kiṃ śaunakādisu pāṭhena? tadetat pratyakṣakārigrahaṇasya liṅgam. kalāpyanatevāsibhyaḥ tāvat haridruṇā proktam adhīyate hāridraviṇaḥ. taumburaviṇaḥ. aulapinaḥ. chaṅgalinaḥ ḍhinukaṃ vakṣyati. vaiśampāyanāntevāsibhyaḥ ālambinaḥ. pālaṅginaḥ. kāmalinaḥ. ārcābhinaḥ. āruṇinaḥ. tāṇḍinaḥ. śyāmāyaninaḥ. kaṭhāllukaṃ vakṣyati, kalāpinaścāṇam. haridrureṣāṃ prathamastataśchagalitumburū. ulapena caturthena kālāpakam iha ucyate. ālambiścarakaḥ prācāṃ palaṅgakamalāvubhau. ṛcābhāruṇitāṇḍyāśca madhyamīyāstrayo 'pare. śyāmāyana udicyeṣu uktaḥ kaṭhakalāpinoḥ. carakaḥ iti vaiśampāyanasyākhyā, tatsambandhena sarve tadantevāsinaścarakāḥ ityucyante.
Nyāsa2 : āp iv ai śa mp
kalāpivaiśampāyanāntevāsibhyaśca. , 4.3.104 abhidhāne'bhiyopacārāt kalāpivaiśampāyanāntevāsyabhidhāyinaḥ śabdā iha kalāpivaiśampāyanāntevāsiśabdena nirdiṣṭāḥ. ata evāha-- "kalāpyantevāsinām" iti.
nanu ca ye vyavahitāḥ śiṣyaśiṣyāḥ, te kalāpivaiśampāyanāntevāsina eva bhavanti, tadayuktamuktam-- kalāpyantevāsinaścatvāraḥ,vaiśampāyanāntevāsino nava? ityāha-- "pratyakṣakāriṇaḥra" ityādi. karotiratrādhyayane vatrtate. yaiḥ sākṣādadhītaṃ te pratyakṣakāriṇaḥ. ihāntevāsino gṛhrante caitāvanta eveti. kimatrāyuktam? kuta iha sākṣātkāriṇo gṛhrante, na hi vyavahitā ityatra hetuṃ pṛcchati. "kalāpikhāṇḍāyanagrahaṇāt" iti. hetunirdeśaḥ. "{tathā hi--kāśikā}tathā ca" ityādi. asyaiva vivaraṇam. vaiśampāyanasay kalāpyantevāsī, tasya ye'ntevāsinaste vaiśampāyanāntevāsino bhavantyeva. yadi tatra ye vyavahitāste'pyantevāsino gṛhreran kalāpigrahaṇamanarthakaṃ syāt, "vaiśampāyanāntevāsibhyaḥ" ityevaṃ brāūyāt. tathā vaiśampāyanāntevāsī khāṇḍāyanaḥ;tatra yadi vyavahitā apigṛhreran, tato vaiśampāyanāntevāsitvādanenaiva sūtreṇa siddhe śaunakādiṣu khāṇḍāyanaśabdasya pāṭho niṣphala eva syāt. tasmādihāpi kalāpigrahaṇaṃ śaunakādiṣu khāṇḍāyanaśabdasya pāṭha etadubhayamapi sākṣātkārigrahaṇasya liṅgaṃ jñāpakam. "hāridraviṇaḥ" ityādi. haridruprabhṛtibhyaḥ proktārthe ṇiniḥ,tadantāt "tadadhīte tadveda" 4.2.58 ityaṇ, tasya "proktālluk"
"ulapena caturthena" iti. sahārthe tṛtīyā. "kālāpakam" iti. kalāpina idaṃ kālāpakam, "gotracaraṇād vuñ" 4.3.126. nanu ca "dharmāmnāyayorvuñ" (vā.476), na ceme śivyā dharmāmnāyāḥ,tatkathaṃ vuñ? evaṃ tarhrupamānādbhaviṣyatīti. kālāpakamiva dharmavacchiṣyā ucyante. yathā dharmaḥ kalāpisambandhī, tathā śiṣyā ityucyata upamānārthaḥ. "ālambirnāma prācāṃ deśaḥ, tatrotpannaḥ "carakaḥ". evaṃ "palaṅgakamalāvubhau". prācāmevatrayaḥ. ete prācyāḥ vaiśampāyanaśiṣyāḥ "ṛcābhāruṇitāṇḍa()āśca madhyamīyāstrayo'pera" carakāḥ. madhyadeśe bhavā madhyamīyāḥ. gahādiṣu "madhyamadhyamañcāṇ caraṇe" (ga.sū.99) iti paṭha()te. tasyāyamarthaḥ-- madhyaśabdo madhyamabhāvamāpadyate, chapratyayaśca tato bhavati, caraṇe tu pratyayārthe'ṇ ca bhavatīti. tatra yadā ṛcābhādīnāṃ caraṇatvaṃ na vivakṣyate,tadā che kṛte madhyamīyā iti bhavati. caraṇavivakṣāyāṃ tvaṇi kṛte mādhyamā iti bhavati. udakṣu bhavā udīcyāḥ, "dyuprāgapāg" 4.2.100 ityādinā yat. udīcyeṣu madhye śyāmāyaniścarakaḥ.kaṭhakalāpināvapyudīcyeṣu carakau, aparasyāpyuktam-- "kalāpino'ṇ" 4.3.108 iti. nanu ca vaiśampāyanāntevāsināṃ kaṭhenaiva caraka ityeṣākhyā, tatkathaṃ caraka ityucyata? ityāha-- "caraka iti vaiśampāyanasya" ityādi. yadyapi teṣāṃ caraka ityākhyānaṃ na bhavati, tadgurostu vaiśampāyanasya bhavati, tatsambandhena tacchiṣyā api tathocyante॥
Bālamanoramā1 : iṣ ya vā ci bh Sū #1463
kalāpi. `tena prākta'mityeva. kalāpiśiṣyavācibhyo, vaiśampāyanaśiṣyavācibhyaśca
ṇiniḥ syādityarthaḥ. kalāpyantevāsibhya iti. `udāhyiyate' iti śeṣaḥ. hāridraviṇa
iti. haridrurnāma kalāpinaḥ śiṣyaḥ. tataḥ prokte ṇiniḥ. `orguṇaḥ'. ādivṛddhiḥ.
haridravinśabdādadhyetraṇaḥ `proktāllu'hiti lugiti bhāvaḥ. haridruḥ, chagalī,
tumburuḥ, ulapa iti catvāraḥ kalāpiśiṣyāḥ. tumburuṇā proktamadhīyate taumburaviṇaḥ.
chagalinastu ḍhinugvakṣyate. aulapinaḥ. vaiśampāyanāntevāsibhya iti. `udāhyiyate' iti
śeṣaḥ. ālambina iti. ālambiḥ, kaliṅgaḥ, kamalaḥ, ṛcābhaḥ, āruṇiḥ, tāṇḍa\ufffdḥ,
śyāmāyanaḥ, kaṭhaḥ, kalāpī iti nava vaiśampāyaśiṣyāḥ. tatra ālambiśabdādadhyetraṇaḥ
prokte ṇini. ālambinśabdādadhyetraṇaḥ `proktāllu'giti luk. ālambinaḥ,
kāliṅginaḥ, kāmalinaḥ, ārcābhinaḥ, āruṇinaḥ, tāṇḍinaḥ. atra `āpatyasye'ti yalopaḥ.
śyāmāyaninaḥ. kaṭhāttu lugvakṣyate. kalāpinastvaṇvakṣyate. vaiśampāyanaśiṣyaḥ
kalāpī. tatā ca kalāpyantevāsināṃ vaiśampāyanaśiṣyatvādeva siddhe
pṛthaggrahaṇāttacchiṣyaśiṣyāṇāṃ na grahaṇamiti bhāṣye spaṣṭam.
Bālamanoramā2 : ta &q uo t; mi
kalāpivaiśampāyanāntevāsibhyaśca 1463, 4.3.104 kalāpi. "tena prākta"mityeva. kalāpiśiṣyavācibhyo, vaiśampāyanaśiṣyavācibhyaśca ṇiniḥ syādityarthaḥ. kalāpyantevāsibhya iti. "udāhyiyate" iti śeṣaḥ. hāridraviṇa iti. haridrurnāma kalāpinaḥ śiṣyaḥ. tataḥ prokte ṇiniḥ. "orguṇaḥ". ādivṛddhiḥ. haridravinśabdādadhyetraṇaḥ "proktāllu"hiti lugiti bhāvaḥ. haridruḥ, chagalī, tumburuḥ, ulapa iti catvāraḥ kalāpiśiṣyāḥ. tumburuṇā proktamadhīyate taumburaviṇaḥ. chagalinastu ḍhinugvakṣyate. aulapinaḥ. vaiśampāyanāntevāsibhya iti. "udāhyiyate" iti śeṣaḥ. ālambina iti. ālambiḥ, kaliṅgaḥ, kamalaḥ, ṛcābhaḥ, āruṇiḥ, tāṇḍa()ḥ, śyāmāyanaḥ, kaṭhaḥ, kalāpī iti nava vaiśampāyaśiṣyāḥ. tatra ālambiśabdādadhyetraṇaḥ prokte ṇini. ālambinśabdādadhyetraṇaḥ "proktāllu"giti luk. ālambinaḥ, kāliṅginaḥ, kāmalinaḥ, ārcābhinaḥ, āruṇinaḥ, tāṇḍinaḥ. atra "āpatyasye"ti yalopaḥ. śyāmāyaninaḥ. kaṭhāttu lugvakṣyate. kalāpinastvaṇvakṣyate. vaiśampāyanaśiṣyaḥ kalāpī. tatā ca kalāpyantevāsināṃ vaiśampāyanaśiṣyatvādeva siddhe pṛthaggrahaṇāttacchiṣyaśiṣyāṇāṃ na grahaṇamiti bhāṣye spaṣṭam.
Tattvabodhinī1 : in aś ca tv ār Sū #1145
kalāpiveśaṃpāyanā. aṇo'pavādaḥ chaṃ tu paratvādbādhate. kalāpyantevāsinaścatvāraḥ.
haridruḥ chagalī tumburuḥ ulapa iti. vaiśaṃpāyanāntevāsinastu nava ālambiḥ kaliṅgaḥ kamalaḥ
ṛcābhaḥ āruṇiḥ tāṇḍa\ufffdḥ śyāmāyanaḥ kaṭhaḥ kalāpī-iti. hāridraviṇa iti. evaṃ
taumburaviṇaḥ, aulapinaḥ chagalinastu ḍhinukaṃ vakṣyati. ālambina iti. evaṃ kāliṅginaḥ
kāmalinaḥ ārcābhinaḥ āruṇinaḥ tāṇḍinaḥ śyāmāyaninaḥ. kaṭhāllukaṃ vakṣyati,
kalāpinaścāṇam. yājñavaskyāśmarathyaśabdau kaṇvādī, tena tābhyāṃ yañantābhyāṃ
vṛddhāccho na bhavatītyaśayenāha aṇi āpatyasyetīti. `yajñavaskyādayo hracirakālāḥ' iti
bhāratādiṣu vyavahāraḥ, sa evānumṛta sūtrakṛta.
Tattvabodhinī2 : pa vā da ḥ ch
kalāpivaiśampayanāntevāsibhyaśca 1145, 4.3.104 kalāpiveśaṃpāyanā. aṇo'pavādaḥ chaṃ tu paratvādbādhate. kalāpyantevāsinaścatvāraḥ. haridruḥ chagalī tumburuḥ ulapa iti. vaiśaṃpāyanāntevāsinastu nava ālambiḥ kaliṅgaḥ kamalaḥ ṛcābhaḥ āruṇiḥ tāṇḍa()ḥ śyāmāyanaḥ kaṭhaḥ kalāpī-iti. hāridraviṇa iti. evaṃ taumburaviṇaḥ, aulapinaḥ chagalinastu ḍhinukaṃ vakṣyati. ālambina iti. evaṃ kāliṅginaḥ kāmalinaḥ ārcābhinaḥ āruṇinaḥ tāṇḍinaḥ śyāmāyaninaḥ. kaṭhāllukaṃ vakṣyati, kalāpinaścāṇam. yājñavaskyāśmarathyaśabdau kaṇvādī, tena tābhyāṃ yañantābhyāṃ vṛddhāccho na bhavatītyaśayenāha aṇi āpatyasyetīti. "yajñavaskyādayo hracirakālāḥ" iti bhāratādiṣu vyavahāraḥ, sa evānumṛta sūtrakṛta.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
Research Papers and Publications
See More
