Kāśikāvṛttī1:
tena dīvyati iti vakṣyati. tadekadeśo dīvyacchabdo avadhitvena gṛhyate. prāg
dīv
See More
tena dīvyati iti vakṣyati. tadekadeśo dīvyacchabdo avadhitvena gṛhyate. prāg
dīvyatsaṃśabdanād yānita ūrdhvam anukramiṣyamaḥ, aṇ pratyayas tatra bhavati iti
veditavyam. adhikāraḥ, paribhāṣā, cidhirvā iti triṣvapi darśaneṣvapavādaviṣayaṃ
parigṛtya aṇ pravartate. vakṣyati, tasya apatyam 4-1-92 aupagavaḥ. kāpaṭavaḥ.
Kāśikāvṛttī2:
prāg dīvyato 'ṇ 4.1.83 tena dīvyati iti vakṣyati. tadekadeśo dīvyacchabdo avadh
See More
prāg dīvyato 'ṇ 4.1.83 tena dīvyati iti vakṣyati. tadekadeśo dīvyacchabdo avadhitvena gṛhyate. prāg dīvyatsaṃśabdanād yānita ūrdhvam anukramiṣyamaḥ, aṇ pratyayas tatra bhavati iti veditavyam. adhikāraḥ, paribhāṣā, cidhirvā iti triṣvapi darśaneṣvapavādaviṣayaṃ parigṛtya aṇ pravartate. vakṣyati, tasya apatyam 4.1.92 aupagavaḥ. kāpaṭavaḥ.
Nyāsa2:
prāgdīvyato'ṇ. , 4.1.83 "prāgdīvyat" ityayukto'yaṃ nirdeśaḥ , yāvatā &
See More
prāgdīvyato'ṇ. , 4.1.83 "prāgdīvyat" ityayukto'yaṃ nirdeśaḥ , yāvatā "dīvyati" 4.4.2 iti vakṣyati, na tu dīvyaditi, tatra dīvyatīśabdasyāvadhitvenopādāne dīvyateriti nirdeśena bhavitavyam? ityata āha-- "tadekadeśaḥ"ityādi. samastasya dīvyatiśabdasyāvadhitvenopādānā#e sati na yujyetāyaṃ nirdeśaḥ, na tu samastasyopādānam, api tu tadekadeśasya dīpavyacchabdasyetyadoṣaḥ. atha kimarthaṃ dīvyadgrahaṇaṃ prāggrahaṇañcata, naṇityevādhikāraḥ kriyatām? naivaṃ śakyamevaṃ hi kriyamāṇe "strībhyo ḍhak" 4.1.120 ityevamādinā'dhikārāntareṇa vicchinanasyāṇaḥ "tena raktaṃ rāgāt" 4.2.1 ityevamādiṣu punagrrahaṇaṃ katrtavyaṃ jāyeta. avadhinādhikāraparimāṇa ākhyāte tadavadhikeṣvartheṣu sarveṣvayamabhyanujñāyata itipunaraṇgrahaṇaṃ katrtavyaṃ na bhavati. tasmādadhikāraparimāṇajñāpanārthaṃ dīvyadgrahaṇaṃ tāvatkatrtavyam. prāggrahaṇamapi katrtavyameva tasyaivāvadhitvadyotanārtham. asati hi tasmin "dīvyato'ṇ" ityucyamāne prakṛtiraṇo dīvyacchabdo vijñāyeta. "triṣvapi darśaneṣu" ityādi. kathaṃ punariyamapavādaviṣayaparihāreṇāṇaḥ pravṛttirlabhyate, yāvatādhikāre tasmin sati pratiyogamupasthānādapavādaviṣaye'pyaṇ prāpnoti-- "ata iñ aṇ ca" iti, anyathā hi tasya tatropādānamanarthakaṃ syāt? paribhāṣāpakṣe'pi prāgdīvyato'rtheṣvaṇityaviśeṣeṇa paribhāṣite sāmānyena paribhāṣā pravatrtamānā kenāpavādaviṣayaṃ pariharet? vidhāvapi prāgdīvyato yāḥ prakṛtayastāḥ sarvā ihaikadhyamupanīyāṇ vidhīyamānaḥ sarvataḥ pravatrteta, anyathā sarvato vidhānamanarthakaṃ syāt? evaṃ manyate-- jñāpakādapavādaviṣaye na bhaviṣyatīti, yadayaṃ kvacidvāgrahaṇamanyatarasyāṃgrahaṇañca karoti-- "pīlāyā vā" 4.1.118, "uda()iāto'nyatarasyām 4.2.18 iti,tajjñāpayati-- nāpavādaviṣaye'ṇ bhavatīti. vidhau tu bhūyān parīhāraḥ. na hi prāgdīvyato yāḥ prakṛtayastābhyo'ṇ vidhīyate, kiṃ tarhi? prāgdīvyato ye'rthāsteṣu. tatra samānārthe prakṛtiviśeṣādutpādyamāna iñaṇaṃ bādhiṣyata iti. atha kimarthamiyānavadhirupādīyate, na prāk ṭhaka ityevocyeta, "prāgvahateṣṭhak" (4.4.1) ityetasmāṭṭhakaḥ prāgityarthaḥ? naivaṃ śakyam; "dadhnaṣṭhak" 4.2.17 ityevamādirapi ṭhagavadhitvena vijñāyate. "prāk kaṃsīyāt" ityevaṃ tarhi vaktavyam-- "kaṃsīyaparaśabdayoryañañau luk ca" (4.3.168) iti,tatra yaḥ kaṃsīyaśabdastataḥ prāgityarthaḥ? evamapyaśakyaṃ vaktum; "dvigorluganapatye" 4.1.88 ityetayāpi kaṃsīyādutpadyeta, tataśca dvayoḥ kaṃsīyayorvikāro dvikaṃsa ityatra luṅna syāt. tasmādyathānyāsamevāstu॥
Bālamanoramā1:
prāgdīvyato'ṇ. `tena dīvyati khanati jayati jita'miti
sūtrasthadīvyatiśabd Sū #1057
See More
prāgdīvyato'ṇ. `tena dīvyati khanati jayati jita'miti
sūtrasthadīvyatiśabdaikadeśasyānukaraṇamiha dīvyacchabdaḥ. tena ca tadghaṭitaṃ tatsūtraṃ
lakṣyate. tadāha–tena dīvyatītyataḥ prāgiti. tathāca
`tasyāpatya'mityādyuttarasūtreṣu vidheyapratyayaviśeṣā'saṃyukteṣu kiṃ
bhavatītyākāṅkṣāyāmaṇityupatiṣṭhata iti labhyate. `kasmādbhavatī'tyākāṅkṣāyāṃ
`samarthātprathamā'diti prakṛtiviśeṣo labhyate. yatra tu vidheyaḥ pratyayaviśeṣaḥ śrūyate
tatrā'ṇiti nopatiṣṭhate, amityasyautsargikatayā vaiśeṣikeṇeñādinā bādhāt.
Bālamanoramā2:
prāgdīvyato'ṇ 1057, 4.1.83 prāgdīvyato'ṇ. "tena dīvyati khanati jayati jita
See More
prāgdīvyato'ṇ 1057, 4.1.83 prāgdīvyato'ṇ. "tena dīvyati khanati jayati jita"miti sūtrasthadīvyatiśabdaikadeśasyānukaraṇamiha dīvyacchabdaḥ. tena ca tadghaṭitaṃ tatsūtraṃ lakṣyate. tadāha--tena dīvyatītyataḥ prāgiti. tathāca "tasyāpatya"mityādyuttarasūtreṣu vidheyapratyayaviśeṣā'saṃyukteṣu kiṃ bhavatītyākāṅkṣāyāmaṇityupatiṣṭhata iti labhyate. "kasmādbhavatī"tyākāṅkṣāyāṃ "samarthātprathamā"diti prakṛtiviśeṣo labhyate. yatra tu vidheyaḥ pratyayaviśeṣaḥ śrūyate tatrā'ṇiti nopatiṣṭhate, amityasyautsargikatayā vaiśeṣikeṇeñādinā bādhāt.
Tattvabodhinī1:
prāgdiśa itīti. tata uttareṣāṃ pratyayānāṃ svārthikatvena `samarthānāṃ',
` Sū #883
See More
prāgdiśa itīti. tata uttareṣāṃ pratyayānāṃ svārthikatvena `samarthānāṃ',
`prathamā'diti padayoḥ prayojanaṃ neti bhāvaḥ. nanu `samarthaḥ padavidhi'riti paribhāṣayā
gatārthatvāt `samarthānā'mityetavdyartham. na ca padavidhitvaṃ neti śaṅkyaṃ,
`ghakālataneṣu'ityaligvidhānāt `subantāttaddhitotpatti'riti siddhāntasya
sakalasaṃmatatvādata āha–sāmathryamiti. kṛtasandhikāryatvamiti. asya phalaṃ tu
`tasyāpatya'miti sūtre mūla eva sphuṭībhaviṣyati. iha `samarthātprathamādve'ti vaktuṃ
yuktam. mahotsargānāha—prāgdīvyata ityādīnā. sūtre
`dīvya'dityekadeśo'narthako'pyavadhitvenopāttaḥ `prāgrī\ufffdārā'ditivadityeke.
anye tvāhuḥ–`dīvya'diti śatrantam. tena devanakartā artha evāvadhiriti.
Tattvabodhinī2:
prāgdīvyato'ṇ 883, 4.1.83 prāgdiśa itīti. tata uttareṣāṃ pratyayānāṃ svārthikatv
See More
prāgdīvyato'ṇ 883, 4.1.83 prāgdiśa itīti. tata uttareṣāṃ pratyayānāṃ svārthikatvena "samarthānāṃ", "prathamā"diti padayoḥ prayojanaṃ neti bhāvaḥ. nanu "samarthaḥ padavidhi"riti paribhāṣayā gatārthatvāt "samarthānā"mityetavdyartham. na ca padavidhitvaṃ neti śaṅkyaṃ, "ghakālataneṣu"ityaligvidhānāt "subantāttaddhitotpatti"riti siddhāntasya sakalasaṃmatatvādata āha--sāmathryamiti. kṛtasandhikāryatvamiti. asya phalaṃ tu "tasyāpatya"miti sūtre mūla eva sphuṭībhaviṣyati. iha "samarthātprathamādve"ti vaktuṃ yuktam. mahotsargānāha---prāgdīvyata ityādīnā. sūtre "dīvya"dityekadeśo'narthako'pyavadhitvenopāttaḥ "prāgrī()ārā"ditivadityeke. anye tvāhuḥ--"dīvya"diti śatrantam. tena devanakartā artha evāvadhiriti.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents