Grammatical Sūtra: वनो र च vano ra ca
Individual Word Components: vanaḥ ra (luptaprathamāntanirdeśaḥ) ca Sūtra with anuvṛtti words: vanaḥ ra (luptaprathamāntanirdeśaḥ) ca pratyayaḥ (3.1.1 ), paraḥ (3.1.2 ), ca (3.1.2 ), ādyudāttaḥ (3.1.3 ), ca (3.1.3 ), ṅyāpprātipadikāt (4.1.1 ), striyām (4.1.3 ), ṅīp (4.1.5 ) Type of Rule: vidhiPreceding adhikāra rule: 4.1.3 (1striyām)
Description:
The affix '((ṅīp))' is added, in forming the feminine to the stems that end in the syllable ((van)), and ((r)) is the substitute of the final of such syllable. Source: Aṣṭādhyāyī 2.0
[The affix 3.1.1 ṄīP 5 is introduced after 3.1.2 a nominal stem 1 ending in 1.1.72 the affix 3.1.1] °-van and (ca) the phoneme [r] replaces the [stem-final 1.1.52 ] phoneme [to derive a feminine 3 stem 1.] Source: From Aṣṭādhyāyī of Pāṇini In Roman Transliteration translated by Sumitra M. Katre, Copyright © 1987. Courtesy of the University of Texas Press.
Source:Srisa Chandra Vasu's Aṣṭādhyāyī of Pāṇini Anuvṛtti: 4.1.3 , 4.1.5
Commentaries:
Kāśikāvṛttī1 : vannantāt prātipadikāt striyāṃ ṅīp pratyayo bhavati, rephaścāntādeśaḥ. d hī va rī .
See More
vannantāt prātipadikāt striyāṃ ṅīp pratyayo bhavati, rephaścāntādeśaḥ. dhīvarī.
pīvarī. śarvarī. paralokadṛśvarī. ṛnnebhyo ṅīp 4-1-5 ityeva ṅīpi siddhe
tatsanniyogena rephavidhānārthaṃ vacanam. vano na haśaḥ. prāptau ṅīvrau ubhāvapi
pratiṣidhyete. sahayudhvā brāhmaṇī.
Kāśikāvṛttī2 : vano ra ca 4.1.7 vannantāt prātipadikāt striyāṃ ṅīp pratyayo bhavati, r ep ha śc ān See More
vano ra ca 4.1.7 vannantāt prātipadikāt striyāṃ ṅīp pratyayo bhavati, rephaścāntādeśaḥ. dhīvarī. pīvarī. śarvarī. paralokadṛśvarī. ṛnnebhyo ṅīp 4.1.5 ityeva ṅīpi siddhe tatsanniyogena rephavidhānārthaṃ vacanam. vano na haśaḥ. prāptau ṅīvrau ubhāvapi pratiṣidhyete. sahayudhvā brāhmaṇī.
Nyāsa2 : vano ra ca. , 4.1.7 "vanaḥ" iti kvanibvanipoḥ pratyayogrrahaṇa m. a th a See More
vano ra ca. , 4.1.7 "vanaḥ" iti kvanibvanipoḥ pratyayogrrahaṇam. atha "bana ṣaṇa sambhavaktau" (dhā.pā.463,464) "vanu yācane" (dhā.pā.1470) ityābhyāṃ "anyebhyo'pi dṛśyante" 3.2.75 iti vici kṛte yadrūpaṃ vanniti niṣpadyate tatkasmānna gṛhrate yadi tābhyāṃ vij dṛśyeta sa tu na dṛśyate; anabhidhānāt. "śarvarī" iti. "śṛ? haṃsāyām" (dhā.pā.1488), "anyebhyo'pi dṛśyante" 3.2.75 iti vanip,guṇaḥ raparatvam. "paralokadṛ()ārī" iti. dṛśastenaiva sūtreṇa 3.2.75 kvanip.
"vanona haśaḥ" iti. kvaciditi śeṣaḥ. haśaḥ paro yo vanip haśantāddhātorvihitastadantāt prātipadikāt kvacinṅībrophaścāntādeśo na bhavati. "sahayudhvā" iti. "yudha samprahāre" (dhā.pā.1173), "dṛśeḥ kvanip" 3.2.94, "rājani yudhikṛñaḥ" 3.2.95, "sahe ca" 3.2.96 iti kvanip, "nopadhāyāḥ" 6.4.7, "sarvanāmasthāne" 6.4.8 iti dīrghaḥ, "nalopaḥ prātipadikāntasya" 8.2.7. kvacittu pratiṣedho na bhavatyeva-- śarvarīti, atar rephāddhaśaḥ paro vanip; avāvarīti, atrāpi haśantāddhātorvanibvihitaḥ, tathāpi pratiṣedho na bhavati. "oṇṛ apanayane" (dhā.pā.454), "anyebhyo'pi dṛśyante" 3.2.75 iti vanip, "viḍ()vanoranunāsikasyāt" 6.4.41 ityāttvam, avādeśaḥ. na ca vano na haśa ityeva {vaktavyaṃ katrtavyam" iti mudritaḥ pāṭhaḥ. } vaktavyam; yasmāt "pādo'nyatarasyām" (4.1.8) ityantarasyāṃgrahaṇamasyāpi yogasya śeṣaḥ. sā ca vyavasthitavibhāṣā vijñāyate. tena yatra ṅībrophau neṣyete tatra na bhaviṣyataḥ॥
Bālamanoramā1 : vanora ca. vanaḥ ra ca iti cchedaḥ. `ra'iti luptaprathamākam, akār a uc cā ra Sū #450 See More
vanora ca. vanaḥ ra ca iti cchedaḥ. `ra'iti luptaprathamākam, akāra uccāraṇārthaḥ.
cakārātṅīpsamuccīyate. `vana'iti pañcamyantam. tena vanpratyayāntaṃ tadantaṃ ca
vivakṣitam. `prātipadikā'dityadhikṛtam. tadāha-vannantādityādinā. antādeśa iti.
`prakṛte'riti śeṣaḥ. nāntatvādeva ṅīpprāptaḥ, tatsaṃniyogena rephamātramiha
vidheyam. sāmānyeti. anubandhavinirmukta `vana'grahaṇasya triṣvapi sādhāraṇatvāditi
bhāvaḥ.
pratyayagrahaṇe iti. yasmātprakṛtibhūtācchabdādyaḥ pratyayo vihitaḥ tadādeḥ=sa
prakṛtibhūtaḥ śabda ādiryasya tasya , tadantasya=sa pratyayo'nto yasya samudāyasya, tasya
ca grahaṇam. prakṛtipratyayasamudāyasya tanmadhyavartinaśca grahaṇamityarthaḥ.
`tiḍḍatiṅa'ityatra tiṅgrahaṇena śabādivikaraṇasyāpi grahaṇārthaṃ tadādigrahaṇam.
`yasmātpratyayavidhi'riti sūtre iyaṃ paribhāṣā bhāṣye sthitā. teneti. vannantena
prātipadikādityadhikṛtasya viśeṣaṇātpunastadantavidhilābhāvāditi bhāvaḥ. nacaivaṃ sati
vannantasya kathaṃ lābha iti vācyaṃ, `yanavidhistadantasye'tyatra `svaṃ
rūpa'mityataḥ`sva'mityanuvarttya vibhaktivipariṇāmena svasya ceti vyākhyānāditi
bhānaḥ. tadetadapiśabdena sūcitam. vannantameva vyapadeśivattvena vannantāntamiti
kecit. `grahaṇavatā prātipadikena tadantavidhirnāstī'ti tu
`striyā'mityasminnadhikāre na pravartate, `śūdrā cāmahatpūrvā jātiḥ'ityatra
amahatpūrveti liṅgāt. atha vannāntāntamudāharati-sutvānamiti. `ṣuñ abhiṣave'
`sujayoṅrvanip' `hyasvasya piti kṛtī'ti tuk. sutvanśabdaḥ. sutvānamatikrāntā
iti vigrahe `atyādayaḥ'iti samāsaḥ. subluki, ṅīp, nakārasya ratvam, itisutvarīti
rūpam. atidhīvarīti. `ḍudhāñdhāraṇapoṣaṇayoḥ', `anyebhyo'pi dṛśyate'iti bhāṣāyāmapi
kvanip. `ghumāsthā'iti īttvam. dhīvānamatikrāntā iti vigrahe `atyādayaḥ' iti
samāsaḥ. ṅībrāśca, atidhīvarīti rūpam. bhāṣye tu `dhyāyateḥ kvanipi saṃprasāraṇe
`halaḥ'iti dīrgha' iti sthitam. śarvarīti. `śṛ? hiṃsāyām', `āto
maninkvanibvanipaśca', `anyebhyo'pi dṛśyate' iti bhāṣāyāmapi vanip,
`sārvadhātukārdhadhātukayoḥ' iti guṇaḥ, `vano ra ce'ti ṅībrāśca.
vannantasyodāharaṇametat. `atiśarvarī'ti pāṭhe tu idamapi vannantātantasyodāharaṇam.
sutvarī, dhīvarī, śarvarīti vannantasyodāharaṇāni. vano neti. pūrvavadvannantaṃ
vannantāntaṃ ca gṛhrate. `haśa' iti pañcamī, tena ca dhātorityadhikṛtya
vihitevanā''kṣiptaṃ dhātorityetadviśeṣyate, tadantavidhiḥ. ṅībiti raśceti
cānuvartate. tadāha–haśantādityādinā. vihitaviśeṣaṇasya prayojanaṃ
darśayanvannantodāharaṇaṃ darśayitumāha–oṇṛ ityādinā. vanibiti. `anyebhyo'pi
dṛśyate ityanene'ti śeṣaḥ. āvāveti. oṇ ityasmadvanipi `viḍvanoranunāsikasyā'diti
ṇakārasya āttve okārasyāvādeśe `avāvan' śabdaḥ. strītvasphoraṇāya `brāāhṛṇī'ti
viśeṣyam. atra oṇ iti dhātorhaśantādvan vihitaḥ, tadantatvānna ṅībrātve,
kiṃtu rājavadrūpam. `haśantāddhātoḥ paro yo va'nniti vyākhyāne tu ātve sati vano
haśaḥ paratvā'bhāvānniṣedho na syāditi bhāvaḥ. vannantāntamudāharati-rājayudhveti.
rājānaṃ yodhitavatītyarthaḥ. bhūte karmaṇi kvibityanuvartamāne `rājani yudhikṛñaḥ' iti
kvanip. karmībhūte rājani upapade yudheḥ kṛñśca kvanibiti tadarthaḥ. upapadasamāse
subluki rājayudhvanśabdaḥ. atra haśo vihito van, tadanto yudhvanśabdaḥ, tadanto
rājayudhvanśabdaḥ, ato na ṅībrāādeśāvityarthaḥ.
`vano ra ce'ti vidhirvahuvrīhau vā syādityarthaḥ. `ano bahuvrīhe'riti
niṣedhasyāpavādaḥ. bahudhīvarīti. bahavo dhīvāno yasyā iti vigrahaḥ. bahudhīveti.
ṅībrātvayorabhāve rājavadrūpam. naca bahūni parvāṇi yasyāḥ sā bahuparvetyatrāpi
hībrātvavikalpaḥ syāditi vācyam, `allopo'naḥ' iti upadhālopayogyasthala
evaitadvārtikasya pravṛtterbhāṣye uktatvāt. bahuparvanśabde ca `na
saṃyogādvanamantā'dityacallopaniṣedhāt. pakṣe iti. ṅībrātvā'bhāvapakṣe
`ḍābubhābhyā'miti ḍābvakṣyata ityarthaḥ. ḍapāvitau. bahudhīvan-ā iti sthite `ṭeḥ' iti
ṭilope bahudhīvāśabdātsorhalṅyādilope `bahudhīve'ti ramāvadrūpam.
ṅībrātvayorḍāpaśca'bhāvesau bahudhīvetyeva rūpam. ṅībrātvayorbahudhīvarīti.
aujasādiṣu tu bahudhīvaryau-bahudhīve bahūdhīvānau ityādi rūpatrayamiti bhāvaḥ.
Bālamanoramā2 : vanora ca 450, 4.1.7 vanora ca. vanaḥ ra ca iti cchedaḥ. "ra"i ti l up ta See More
vanora ca 450, 4.1.7 vanora ca. vanaḥ ra ca iti cchedaḥ. "ra"iti luptaprathamākam, akāra uccāraṇārthaḥ. cakārātṅīpsamuccīyate. "vana"iti pañcamyantam. tena vanpratyayāntaṃ tadantaṃ ca vivakṣitam. "prātipadikā"dityadhikṛtam. tadāha-vannantādityādinā. antādeśa iti. "prakṛte"riti śeṣaḥ. nāntatvādeva ṅīpprāptaḥ, tatsaṃniyogena rephamātramiha vidheyam. sāmānyeti. anubandhavinirmukta "vana"grahaṇasya triṣvapi sādhāraṇatvāditi bhāvaḥ.nanu vangrahaṇena vanpratyayāntaṃ tadantaṃ ca kathaṃ labhyata ityata āha-pratyayagrahaṇe iti. yasmātprakṛtibhūtācchabdādyaḥ pratyayo vihitaḥ tadādeḥ=sa prakṛtibhūtaḥ śabda ādiryasya tasya , tadantasya=sa pratyayo'nto yasya samudāyasya, tasya ca grahaṇam. prakṛtipratyayasamudāyasya tanmadhyavartinaśca grahaṇamityarthaḥ. "tiḍḍatiṅa"ityatra tiṅgrahaṇena śabādivikaraṇasyāpi grahaṇārthaṃ tadādigrahaṇam. "yasmātpratyayavidhi"riti sūtre iyaṃ paribhāṣā bhāṣye sthitā. teneti. vannantena prātipadikādityadhikṛtasya viśeṣaṇātpunastadantavidhilābhāvāditi bhāvaḥ. nacaivaṃ sati vannantasya kathaṃ lābha iti vācyaṃ, "yanavidhistadantasye"tyatra "svaṃ rūpa"mityataḥ"sva"mityanuvarttya vibhaktivipariṇāmena svasya ceti vyākhyānāditi bhānaḥ. tadetadapiśabdena sūcitam. vannantameva vyapadeśivattvena vannantāntamiti kecit. "grahaṇavatā prātipadikena tadantavidhirnāstī"ti tu "striyā"mityasminnadhikāre na pravartate, "śūdrā cāmahatpūrvā jātiḥ"ityatra amahatpūrveti liṅgāt. atha vannāntāntamudāharati-sutvānamiti. "ṣuñ abhiṣave" "sujayoṅrvanip" "hyasvasya piti kṛtī"ti tuk. sutvanśabdaḥ. sutvānamatikrāntā iti vigrahe "atyādayaḥ"iti samāsaḥ. subluki, ṅīp, nakārasya ratvam, itisutvarīti rūpam. atidhīvarīti. "ḍudhāñdhāraṇapoṣaṇayoḥ", "anyebhyo'pi dṛśyate"iti bhāṣāyāmapi kvanip. "ghumāsthā"iti īttvam. dhīvānamatikrāntā iti vigrahe "atyādayaḥ" iti samāsaḥ. ṅībrāśca, atidhīvarīti rūpam. bhāṣye tu "dhyāyateḥ kvanipi saṃprasāraṇe "halaḥ"iti dīrgha" iti sthitam. śarvarīti. "śṛ? hiṃsāyām", "āto maninkvanibvanipaśca", "anyebhyo'pi dṛśyate" iti bhāṣāyāmapi vanip, "sārvadhātukārdhadhātukayoḥ" iti guṇaḥ, "vano ra ce"ti ṅībrāśca. vannantasyodāharaṇametat. "atiśarvarī"ti pāṭhe tu idamapi vannantātantasyodāharaṇam. sutvarī, dhīvarī, śarvarīti vannantasyodāharaṇāni. vano neti. pūrvavadvannantaṃ vannantāntaṃ ca gṛhrate. "haśa" iti pañcamī, tena ca dhātorityadhikṛtya vihitevanā''kṣiptaṃ dhātorityetadviśeṣyate, tadantavidhiḥ. ṅībiti raśceti cānuvartate. tadāha--haśantādityādinā. vihitaviśeṣaṇasya prayojanaṃ darśayanvannantodāharaṇaṃ darśayitumāha--oṇṛ ityādinā. vanibiti. "anyebhyo'pi dṛśyate ityanene"ti śeṣaḥ. āvāveti. oṇ ityasmadvanipi "viḍvanoranunāsikasyā"diti ṇakārasya āttve okārasyāvādeśe "avāvan" śabdaḥ. strītvasphoraṇāya "brāāhṛṇī"ti viśeṣyam. atra oṇ iti dhātorhaśantādvan vihitaḥ, tadantatvānna ṅībrātve, kiṃtu rājavadrūpam. "haśantāddhātoḥ paro yo va"nniti vyākhyāne tu ātve sati vano haśaḥ paratvā'bhāvānniṣedho na syāditi bhāvaḥ. vannantāntamudāharati-rājayudhveti. rājānaṃ yodhitavatītyarthaḥ. bhūte karmaṇi kvibityanuvartamāne "rājani yudhikṛñaḥ" iti kvanip. karmībhūte rājani upapade yudheḥ kṛñśca kvanibiti tadarthaḥ. upapadasamāse subluki rājayudhvanśabdaḥ. atra haśo vihito van, tadanto yudhvanśabdaḥ, tadanto rājayudhvanśabdaḥ, ato na ṅībrāādeśāvityarthaḥ. bahuvrīhau vā. idaṃ vārtikam. "vano ra ce"ti vidhirvahuvrīhau vā syādityarthaḥ. "ano bahuvrīhe"riti niṣedhasyāpavādaḥ. bahudhīvarīti. bahavo dhīvāno yasyā iti vigrahaḥ. bahudhīveti. ṅībrātvayorabhāve rājavadrūpam. naca bahūni parvāṇi yasyāḥ sā bahuparvetyatrāpi hībrātvavikalpaḥ syāditi vācyam, "allopo'naḥ" iti upadhālopayogyasthala evaitadvārtikasya pravṛtterbhāṣye uktatvāt. bahuparvanśabde ca "na saṃyogādvanamantā"dityacallopaniṣedhāt. pakṣe iti. ṅībrātvā'bhāvapakṣe "ḍābubhābhyā"miti ḍābvakṣyata ityarthaḥ. ḍapāvitau. bahudhīvan-ā iti sthite "ṭeḥ" iti ṭilope bahudhīvāśabdātsorhalṅyādilope "bahudhīve"ti ramāvadrūpam. ṅībrātvayorḍāpaśca'bhāvesau bahudhīvetyeva rūpam. ṅībrātvayorbahudhīvarīti. aujasādiṣu tu bahudhīvaryau-bahudhīve bahūdhīvānau ityādi rūpatrayamiti bhāvaḥ.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam 2.Source: Sanskrit Documents
Research Papers and Publications