Kāśikāvṛttī1:
manusyajāteḥ iti vartate. ukārāntāt manusyajātivācinaḥ prātipadikāt striyām
ūṅ p
See More
manusyajāteḥ iti vartate. ukārāntāt manusyajātivācinaḥ prātipadikāt striyām
ūṅ pratyayo bhavati. kurūḥ. bahmabandhūḥ. vīrabandhūḥ. ṅakāro noṅdhātvoḥ 6-1-175
iti viśeṣaṇārthaḥ. dīrghoccāraṇaṃ kapo bādhanārtham. ayopadhātityetadatra apekṣyate.
adhvaryur brāhmaṇī. aprāṇijāteścārajjvādīnām iti vaktavyam. alābūḥ.
karkandhūḥ. aprāṇigrahaṇaṃ kim? kṛkavākuḥ. arajjvādīnām iti kim? rajjuḥ. hanuḥ.
Kāśikāvṛttī2:
ūṅutaḥ 4.1.66 manusyajāteḥ iti vartate. ukārāntāt manusyajātivācinaḥ prātipadik
See More
ūṅutaḥ 4.1.66 manusyajāteḥ iti vartate. ukārāntāt manusyajātivācinaḥ prātipadikāt striyām ūṅ pratyayo bhavati. kurūḥ. bahmabandhūḥ. vīrabandhūḥ. ṅakāro noṅdhātvoḥ 6.1.169 iti viśeṣaṇārthaḥ. dīrghoccāraṇaṃ kapo bādhanārtham. ayopadhātityetadatra apekṣyate. adhvaryur brāhmaṇī. aprāṇijāteścārajjvādīnām iti vaktavyam. alābūḥ. karkandhūḥ. aprāṇigrahaṇaṃ kim? kṛkavākuḥ. arajjvādīnām iti kim? rajjuḥ. hanuḥ.
Nyāsa2:
ūṅutaḥ. , 4.1.66 "kurūḥ" iti. kurorapatyaṃ strī-- kurunādibhyo ṇyaḥ&qu
See More
ūṅutaḥ. , 4.1.66 "kurūḥ" iti. kurorapatyaṃ strī-- kurunādibhyo ṇyaḥ" 4.1.170, "striyāmavanti" 4.1.174 ityādinā tasya luk. gotramiha jātiḥ. "brāhṛbandhūḥ" iti. brāhṛ bandharasyāḥ, vīro bandhurasyā iti bahuvrīhiḥ. brāhṛbandhūvīrabandhūśabdau kasyāñcideva jātau vatrtete. jātitvaṃ punarasarvaliṅgabhāktvāt. tau hi strīliṅgapuṃlliṅgādeva, na napuṃsakaliṅgau. "utaḥ" iti taparakaraṇaṃ mukhasukhārtham. na tu dīrghanivṛttyratham; ūkārāntas manuṣyajātivācino'bhāvāt.
"ṅakāraḥ"ityādi. ūṅo yadi ṅakāro na kriyeta tadā "noṅdhātvoḥ" 6.1.169 ityasminnapi na katrtavyaḥ syāt ; ṅākārānubandhavato'nyas kasyacidūkārasyābhāvāt. tataśca "nodhātvoḥ" ityucyamāne yavāgvā, yavāgvai ityatrāpi "udāttayaṇo halpūrvāt" 6.1.168 iti tṛtīyādivibhakterudāttatvasya prāptasya pratiṣedhaḥ syāt. nanu cārthavata ūkārasya grahaṇāt "arthavad()grahaṇe nānarthakasya" (vyā.pa.1) ityanarthakasya na bhaviṣyati, yavāgūśabdo hi "sṛyuvacibhyo'nyujāgūjaknucaḥ" (da.u.10.4) ityāgūcpratyayānto vyutpāditaḥ, tatrāgūcchabda eva pratyayārthenārthavān, ūkārastvanarthaka eva? naitadasti; yasmānna varṇagrahaṇeṣviyaṃ paribhāṣā vyavasthitā, varṇagrahaṇañcedam, ato nopatiṣṭhate. athopatiṣṭheta? evamapi "kṛṣicamitanidhanisarjikharjibhya ūḥ" (da.u.1.164) ityūpratyayasya grahaṇaṃ syāt. tataśca kharjvā, kharjve-- ityatra pratiṣedhaḥ prasajyeta. tasmādviśeṣaṇārtho ṅakāraḥ katrtavyaḥ. atha dīrghoccāraṇaṃ kimartham, nanu uṅevocyeta, "akaḥ savarṇe dīrghaḥ" (6.1.101) iti dīrghatvena hi dīrdhasya grahaṇaṃ bhavati? ityata āha-- "dīrghoccāraṇam" ityādi. yadi dīrgho noccāryeta tadā "śeṣādvibhāṣā" 5.4.154 iti paratvāt pakṣe kap syāt, atastadbādhanārthaṃ dīrgoccāraṇam. kathaṃ punardīghoccāraṇena kapo nivṛttiḥ? brāhṛā bandhūrasyeti samāsādanantaramūṅ kriyatāmuta kabiti? tatra paratvāt kap syāt; dīrghoccāraṇenokārapraśleṣāt. punarvidhānaṃ tulyakālaprāptikaṃ svārthikatayā samānajātīyaṃ kabvidhimeva nivartayati, na svādividhim. svādayastūṅantādbhavantyeva; tyūṅorapi grahaṇāt; jñāpakādvā, "()āśuraḥ ()āśravā" 1.2.71 itinirdeśāt. tena brāhṛbandhūriti nityamūkārānta eva bhavati, na tu kadācit kabantaḥ. "adhvaryuḥ" iti. adhvaramicchatīti kyac, "kyācchandasi" 3.2.170 ityupratyayaḥ, "kabyaghvarapṛtanasyarci lopaḥ" 7.4.39 ityakāralopaḥ.
"aprāṇijāteśca" ityādi. aprāṇijātivācinaśca prātipadikādūṅ pratyayo bhavatītyetadartharūpaṃ vyākhyeyamityarthaḥ. tatredaṃ vyākhyānam-- "paṅgośca" 4.1.68 ityatra cakāro'nuktasamuccayārthaḥ, tenāpraṇijāteśca rajjvādivarjitādbhaviṣyati. "alābūḥ, karkandhūḥ" iti. kaḥ punarasyoṅi satyasati vā viśeṣaḥ, yāvatobhayatra tadeva rūpaṃ sa va svaraḥ; tathā hi-- alābūśabda uṇādiṣūkārapratyayānta eva vyutpādyate, "kṛṣicamitanidhanisarjikharjibhya ūḥ" (da.u.1.164) "{iti vatrtamāne ṇit iti ca (da.u.1.168) nañi lambernalopaśca" (da.u.1.170) itinañpūrvāt "labi avaruāṃsane ityasmādūpratyayaḥ" iti pāṭhena bhavitavyam. iti "vatrtamāne ṇit" iti ca "nañi lambernalopaśca" (da.u.1.170) iti nañpūrvāt "labi avaruāṃsane" (dhā.pā.379) ityasmādūpratyayayaḥ, "idito num" 7.1.58 ityanena kṛtanumāgarūpasya nakāras nalopaśca vihitaḥ; karkandhūśabdo'pi "nṛtiśṛdhyoḥ kūḥ" (da.u.1.174) iti vatrtamāne "andūdṛnbhūjambūkaphelūkarkandhūdidhiṣūḥ" (da.u.1.176) ityūkārānta eva vyutpāditaḥ, tatkimarthamūṅ vidhīyate? alābvā, alābvai-- ityatra "noṅadhātvoḥ" 6.1.169 iti vibhaktyādyudāttatvapratiṣedho yathā syāt. asati hi tasmin yathā khalapvau, khalapvaḥ- ityatra sa na bhavati tathehāpi na syāt॥
Laghusiddhāntakaumudī1:
udantādayopadhānmanuṣyajātivācinaḥ striyāmūṅ syāt. kurūḥ. ayopadhātkim?
adhvary Sū #1274
See More
udantādayopadhānmanuṣyajātivācinaḥ striyāmūṅ syāt. kurūḥ. ayopadhātkim?
adhvaryurbrāhmaṇī..
Laghusiddhāntakaumudī2:
ūṅutaḥ 1274, 4.1.66 udantādayopadhānmanuṣyajātivācinaḥ striyāmūṅ syāt. kurūḥ. ay
See More
ūṅutaḥ 1274, 4.1.66 udantādayopadhānmanuṣyajātivācinaḥ striyāmūṅ syāt. kurūḥ. ayopadhātkim? adhvaryurbrāhmaṇī॥
Bālamanoramā1:
ūḍutaḥ. `ayopadhā'diti `manuṣyajāte'riti cānuvartate, uta iti tadviśe Sū #514
See More
ūḍutaḥ. `ayopadhā'diti `manuṣyajāte'riti cānuvartate, uta iti tadviśeṣaṇam,
tadantavidhiḥ. tadāha–ukārāntādityādinā. kurūriti. kurukṣetrasya rājā kuruḥ,
tasyāpatyaṃ strītyarthaḥ. `gotraṃ ca caraṇaiḥ sahe'ti jātitvam. kuruśabdāḍūṅi
savarṇadīrghaḥ. ūṅi dīrghoccāraṇasya prayojanaṃ bhāṣye spaṣṭam.
`tasyāpatya'mityaṇamāśahkyāha–kurunādibhyo ṇya iti. apatyādhikārasthamidaṃ sūtram.
anena sūtrema aṇapavādo ṇyapratyaya ityarthaḥ. tarhi sa śrūyetetyata āha–tasyeti.
adhvaryuriti. adhvaryuśākhādhyāyinītyarthaḥ. caraṇatvājjātitvam. `purā yugeṣu
nārīṇāṃ mauñjībandhanamiṣyate. adhyāpanaṃ ca vedānāṃ sāvitrīvacanaṃ tathā.' iti
yamādismṛtiḥ.\r\naprāṇijāteśceti. `vācakānā'miti śeṣaḥ.
rajjvādibhinnānāmaprāṇijātivācakānāmapi ūṅa upasaṅkhyānamityarthaḥ. nanvatra uta iti
saṃbadhyate vā, na vā ?. nādyaḥ, alābūriti bhāṣyodāharaṇavirodhāt, alābūśabdasya
ūdantatvāt. na dvitīyaḥ, adantādapi aprāṇijātivācana ūṅāpatterityata āha–
rajjvādiparyudāsāditi. `uta' iti na saṃbadhyato. adanteṣu nātiprasaṅgaḥ
`nañivayuktamanyasadṛśādhikaraṇe tathā hrarthagatiḥ' iti nyāyena
rajjvādisadṛśānāmuvarṇāntānāmeva grahaṇāditi bhāvaḥ. alābveti. alābūśabdādūṅi
savarṇadīrghe alābūśabdādūṅantātsubutpattiḥ. ṭāyāṃ yaṇādeśe alābvā iti rūpam.
evaṃ karkandhūśabdādūṅantāṭṭāyāṃ `karkandhvā' iti rūpam. `karkandhūrbadarī'tyamaraḥ,
`tumbyalābūrubhe same' iti ca. nanu ūdantatvādanayorūṅvidhivryartha ityata āha–
anayoriti. kṛkavākuriti. pakṣijātiviśeṣaḥ. atra manuṣyajātitvā'bhāvātpūrveṇāpi na
ṅīṣ.
Bālamanoramā2:
ūḍutaḥ 514, 4.1.66 ūḍutaḥ. "ayopadhā"diti "manuṣyajāte"riti
See More
ūḍutaḥ 514, 4.1.66 ūḍutaḥ. "ayopadhā"diti "manuṣyajāte"riti cānuvartate, uta iti tadviśeṣaṇam, tadantavidhiḥ. tadāha--ukārāntādityādinā. kurūriti. kurukṣetrasya rājā kuruḥ, tasyāpatyaṃ strītyarthaḥ. "gotraṃ ca caraṇaiḥ sahe"ti jātitvam. kuruśabdāḍūṅi savarṇadīrghaḥ. ūṅi dīrghoccāraṇasya prayojanaṃ bhāṣye spaṣṭam. "tasyāpatya"mityaṇamāśahkyāha--kurunādibhyo ṇya iti. apatyādhikārasthamidaṃ sūtram. anena sūtrema aṇapavādo ṇyapratyaya ityarthaḥ. tarhi sa śrūyetetyata āha--tasyeti. adhvaryuriti. adhvaryuśākhādhyāyinītyarthaḥ. caraṇatvājjātitvam. "purā yugeṣu nārīṇāṃ mauñjībandhanamiṣyate. adhyāpanaṃ ca vedānāṃ sāvitrīvacanaṃ tathā." iti yamādismṛtiḥ.aprāṇijāteśceti. "vācakānā"miti śeṣaḥ. rajjvādibhinnānāmaprāṇijātivācakānāmapi ūṅa upasaṅkhyānamityarthaḥ. nanvatra uta iti saṃbadhyate vā, na vā?. nādyaḥ, alābūriti bhāṣyodāharaṇavirodhāt, alābūśabdasya ūdantatvāt. na dvitīyaḥ, adantādapi aprāṇijātivācana ūṅāpatterityata āha--rajjvādiparyudāsāditi. "uta" iti na saṃbadhyato. adanteṣu nātiprasaṅgaḥ "nañivayuktamanyasadṛśādhikaraṇe tathā hrarthagatiḥ" iti nyāyena rajjvādisadṛśānāmuvarṇāntānāmeva grahaṇāditi bhāvaḥ. alābveti. alābūśabdādūṅi savarṇadīrghe alābūśabdādūṅantātsubutpattiḥ. ṭāyāṃ yaṇādeśe alābvā iti rūpam. evaṃ karkandhūśabdādūṅantāṭṭāyāṃ "karkandhvā" iti rūpam. "karkandhūrbadarī"tyamaraḥ, "tumbyalābūrubhe same" iti ca. nanu ūdantatvādanayorūṅvidhivryartha ityata āha--anayoriti. kṛkavākuriti. pakṣijātiviśeṣaḥ. atra manuṣyajātitvā'bhāvātpūrveṇāpi na ṅīṣ.
Tattvabodhinī1:
ūṅutaḥ. ṅakāro `noṅdhātvoḥ' iti viśeṣaṇārthaḥ. anyathā `yagāgvai039;
`ya Sū #464
See More
ūṅutaḥ. ṅakāro `noṅdhātvoḥ' iti viśeṣaṇārthaḥ. anyathā `yagāgvai'
`yagāgvai'ityatrāpi sa niṣedhaḥ syāt. dīrghoccāraṇaṃ tu `\ufffdāśrū'śabdārtham.
anyatra savarṇadīrgheṇāpi siddheḥ. kururiti. liṅgaviśiṣṭaparibhāṣayā svādayaḥ. atra
vyācakṣate—`yadyekādeśasya pūrvāntatvena grahaṇātsvādaya iti vyākhyāyeta tarhi
`kāṇḍe' `kuḍa\ufffde'ityādāvapi `ekavacanamutsargataḥ'iti suḥpravartata, tadvāraṇāya
`apratyayaḥ'iti prasajyapratiṣedhābhyupagame tu prakṛte doṣaḥ.
`\ufffdāśrū'rityatraikādeśā'bhāvālliṅgaviśiṣṭaparibhāṣāyā āvaśyakatvācca. ataeva
`rame'ityatra `ekādeśasya pūrvāntatvena grahaṇātsvādayaiti manoramādau na
vyākhyātamiti. adhvaryuriti. adhvaryuśākhādhyetrī,
adhvaryuśākhādhyāyivaṃśodbhaveti vārthaḥ. caraṇalakṣaṇeyaṃ jātiḥ. adhvaraṃ yātīti vigrahe
`mṛgayyādayaṣce'tyauṇādikena adhvaraśabdasyāntalopaḥ, yādhātoḥ
kupratyayaśca.\r\naprāṇjāteścārajjvādīnāmupasaṅkhyānam. paryudāsāditi. yadi
sūtrāduta iti gṛhrate tarhi alābbādāvūhaḥ saṃbhavo neti bhāvaḥ. alābvetyādi.
prathamāntaṃ dvitīyāntaṃ vā nodāhmatam. vakṣyamāṇaprayojanasya tatrā'sabhavāt.
noṅdhātvoriti. ūṅdhātvoryaṇaḥ pare śasādaya udāttā na syuriti sūtrārthaḥ.
Tattvabodhinī2:
ūṅutaḥ 464, 4.1.66 ūṅutaḥ. ṅakāro "noṅdhātvoḥ" iti viśeṣaṇārthaḥ. anya
See More
ūṅutaḥ 464, 4.1.66 ūṅutaḥ. ṅakāro "noṅdhātvoḥ" iti viśeṣaṇārthaḥ. anyathā "yagāgvai" "yagāgvai"ityatrāpi sa niṣedhaḥ syāt. dīrghoccāraṇaṃ tu "()āśrū"śabdārtham. anyatra savarṇadīrgheṇāpi siddheḥ. kururiti. liṅgaviśiṣṭaparibhāṣayā svādayaḥ. atra vyācakṣate---"yadyekādeśasya pūrvāntatvena grahaṇātsvādaya iti vyākhyāyeta tarhi "kāṇḍe" "kuḍa()e"ityādāvapi "ekavacanamutsargataḥ"iti suḥpravartata, tadvāraṇāya "apratyayaḥ"iti prasajyapratiṣedhābhyupagame tu prakṛte doṣaḥ. "()āśrū"rityatraikādeśā'bhāvālliṅgaviśiṣṭaparibhāṣāyā āvaśyakatvācca. ataeva "rame"ityatra "ekādeśasya pūrvāntatvena grahaṇātsvādayaiti manoramādau na vyākhyātamiti. adhvaryuriti. adhvaryuśākhādhyetrī, adhvaryuśākhādhyāyivaṃśodbhaveti vārthaḥ. caraṇalakṣaṇeyaṃ jātiḥ. adhvaraṃ yātīti vigrahe "mṛgayyādayaṣce"tyauṇādikena adhvaraśabdasyāntalopaḥ, yādhātoḥ kupratyayaśca.aprāṇjāteścārajjvādīnāmupasaṅkhyānam. paryudāsāditi. yadi sūtrāduta iti gṛhrate tarhi alābbādāvūhaḥ saṃbhavo neti bhāvaḥ. alābvetyādi. prathamāntaṃ dvitīyāntaṃ vā nodāhmatam. vakṣyamāṇaprayojanasya tatrā'sabhavāt. noṅdhātvoriti. ūṅdhātvoryaṇaḥ pare śasādaya udāttā na syuriti sūtrārthaḥ.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents