puṃsā yogaḥ puṃyogaḥ. puṃyogād dhetor yat prātipadikaṃ striyāṃ vartate puṃsa ākhyābhūtaṃ tasmād ṅīṣ pratyayo bhavati. gaṇakasya strī gaṇakī. mahāmātrī. praṣṭhī. pracarī. puṃsi śabdapravṛttinimittasya sambhavāt puṃśabdā ete, tadyogāt striyāṃ vartante. puṃyogātiti kim? devadattā. yajñadattā. ākhyāgrahaṇāt kim? parisṛṣṭā. prajātā. puṃyogādete śabdāḥ striyāṃ vartante, na tu pumāṃsamācakṣate. gopālikādīnāṃ pratiṣedhaḥ. gopālakasya strī gopālikā. sūryād devatāyāṃ cāb vaktavyaḥ. sūryasya strī devatā sūryā. devatāyām iti kim? surī.

puṃyogādākhyāyām 4.1.48 puṃsā yogaḥ puṃyogaḥ. puṃyogād dhetor yat prātipadikaṃ striyāṃ vartate puṃsa ākhyābhūtaṃ tasmād ṅīṣ pratyayo bhavati. gaṇakasya strī gaṇakī. mahāmātrī. praṣṭhī. pracarī. puṃsi śabdapravṛttinimittasya sambhavāt puṃśabdā ete, tadyogāt striyāṃ vartante. puṃyogātiti kim? devadattā. yajñadattā. ākhyāgrahaṇāt kim? parisṛṣṭā. prajātā. puṃyogādete śabdāḥ striyāṃ vartante, na tu pumāṃsamācakṣate. gopālikādīnāṃ pratiṣedhaḥ. gopālakasya strī gopālikā. sūryād devatāyāṃ cāb vaktavyaḥ. sūryasya strī devatā sūryā. devatāyām iti kim? surī.

puṃyogādākhyām. , 4.1.48 "puṃyogāt" iti. "vibhāṣā guṇe'striyām" 2.3.25 iti hetau pañcamī. yogaḥ = sambandhaḥ. "ākhyāyām" iti. pañcamyartha eṣā "vyatyayo bahulam" 3.1.85 iti saptamī. ākhyāyate'nayā prātipadikakārtha iti śrutyā'‌'khyā. "puṃsa ākhyāyām" iti. puṃso vācakabhūtamityarthaḥ. taddhi puṃyogāddhetoḥ samprati striyāṃ vatrtate; na puṃsi. atīta e kāle puṃso vācakamāsīt, ato bhūtagrahaṇam. etaduktaṃ bhavati-- yat prātipadikaṃ prāk puṃso vācakamabhūt, paścāttu paṃyogāddhetoḥ striyāṃ vatrtate tasmān ṅīṣbhavatīti. kathaṃ punaryoge guṇabhāvamāpannasya puṃsa ākhyāgrahaṇaṃ viśeṣaṇaṃ yujyate, striyāmityanuvṛtteḥ striyā eva? naitadasti; yo hi puṃyogāt striyāṃ vatrtate so'vaśyaṃ striyamacaṣṭa iti viseṣaṇamidamadanarthamakameva syāt. puṃyogasya tarhīdaṃ viśeṣaṇam? na; asambhavāt. na sambhavatyeva hi tat prātipadikaṃ yat puṃyogāddhetoḥ pūrvaṃ striyāṃ vatrtate, puṃyogasya cākhyābhūtaṃ bhavati. gaṇakādayo hi ye śabdāḥ puṃyogāt striyāṃ vatrtante te sarve eva vācakāḥ prāgabhūvan, na puṃyogasya. ye tu puṃyogādayaḥ śabdāḥ puṃyogasya vācakāḥ, te puṃyogāt striyāṃ na vatrtanta eva. na ceha kaścit tathāvidho'nya prakṛtaḥ, nāpi śrūyate, yasyākhyāgrahaṇena sambandhaḥ syāt. tasmādguṇabhūtasyāpi puṃsa evānena sambandho vijñāyate. "gaṇakī" ityādi. gaṇayatīti gaṇaka,ṇvul. pratiṣṭhita iti praṣṭhaḥ, "ātascopasarge" 6.1.131 iti kaḥ. "praṣṭho'gragāmini" 8.3.92 iti nipātanānmūrdhanyaḥ. sarva ete puṃso vācakāḥ. puṃyogāttu yadottarakālaṃ striyāṃ vatrtante tadaitebhyo ṅīṣ. "puṃsi śabdapravṛttinimitasya sambhavāt" iti. gaṇanādikriyāsvabhāvaṃ yadgaṇakādiśabdānāṃ pravṛttinimittaṃ tasya puṃsi sambhavaḥ, na striyām, nāpi napaṃsake. tasmāt puṃsi śabde ete. puṃso vācakā ete śabdā ityarthaḥ. kathaṃ tarhi striyāṃ vatrtante? ityāha-- "tadyogāt" ityādi. tadyogaḥ = tasyāyamiti sambandhaḥ, svasvāmibhāvalakṣaṇaḥ. tasmādete puṃśabdā api svabhāvataḥ striyāṃ vatrtante. yathaiva tadyogāt striyāṃ snānodvatrtanapariṣekādīn labhate tathā tācchabdyamapi. "devadattā" iti. atra devadattaśabdasaṃjñakena puruṣeṇa yogāddevadattaśabdaḥ striyāṃ na vatrtate. kiṃ tarhi? svata eva, tasyā hīyaṃ saṃjñā kṛtā. "parisṛṣṭā, prajātā" iti. prasūtetyarthaḥ. nirluṭhitagarbheti yāvat. parisṛṣṭaprajātaśabdau striyāṃ vatrtamāno prasavanimittamupādāya pravatrtete. parisargaḥ, prajanaḥ, prasava ityekārthā ete śabdāḥ. tasya ca prasavasya puṃyogo nimittam, tena vinā tadabhāvāt. tasmāt puṃyogāddhetoḥ striyāṃ vatrtata iti. vatrtata iti. na tu puṃśabdākhya iti īkāro na bhavatīti. "ete śabdāḥ" iti. bahuvacanaṃ ye'nye'pyevaṃjātīyāḥ śabdāstānapekṣya veditavyam; anyathā hi parisṛṣṭaprajātaśabdayordvitvadetau śabdāviti vaktavyaṃ syāt. "gopālikādīnāṃ pratiṣedho vaktavyaḥ" iti. siddhye iti vākyaśeṣaḥ. gopālikādīnāṃ śabdānāṃ siddhaye ṅībpratiṣedhaḥ. sa tu "voto guṇavacanāta" 4.1.44 ityato vetyanuvṛttestasya vyavasthitavibhāṣātvamāśritya pratipādyaḥ. "sūryāddevatāyāṃ cāvvaktavyaḥ"iti. nanu ca ṅīṣa eva pratiṣedho vaktavyaḥ, ṅīṣi pratiṣiddhe ṭābbhaviṣyati, ṭāpi ca sūryeti sidhyatyeva? naitadevam; yadyapi hi rūpaṃ siddhyati, svaratu na sidhyati, yasmāt sūryaśabdo'yamādyudāttaḥ. tathā hi "rājasūyasūryaḥ" 3.1.114 ityatra kyabanto nipātitaḥ, tataḥ kyapaḥ pittvādanudāttatvam. dhātostu suvateḥ satrtervā dhātusvareṇāntodāttatvam. tatra ṭāpi satyanudāttatvaṃ syāt, tu satyantodāttatā bhavati. pitkaraṇaṃ tu "ṅyāpprātipadikāt" 4.1.1 ityatra sāmānyagrahaṇārtham. "sūrī"iti. sūryasya strī mānuṣī sūrī, ṅīṣeva bhavati, "sūryatiṣyāgastyamastyānām" 6.4.149 iti yalopaḥ॥

puṃyogādākhyāyām 1264, 4.1.48 yā pumākhyā puṃyogāt striyāṃ vartate tato ṅīṣ. gopasya strī gopī. (pālakāntānna) -.

puṃyogāt. puṃyogāditi hetau pañcamī. ākhyāyāmiti pañcamyāḥ saptamyādeśaḥ, `supāṃ sthāne supo bhavantīti vaktavya'mityukteḥ. ākhyetyanena vācakaḥ śabdo vivakṣitaḥ, kasya vācaka ityapekṣāyāṃ puṃyogādityupasthitatvātpuṃsa iti labhyate. tathāca ākhyāyāmityanena puṃsi prasiddhācchabdāditi labhyate. puṃyogāditi striyāmityatrānveti. tathāca puṃyogamāśritya lakṣaṇayā striyāṃ vartamānāditi labhyate. tadā–yā pumākhyetyādinā. ṅīṣiti. `anyato ṅīṣ' ityatasta danuvṛtteriti bhāvaḥ. `voto guṇavacanā'diti pūrvasūtre tu `guṇavacanānṅībādyudāttārthaḥ' iti vārtikānṅīp labdha iti na tatrā'syānuvṛttiḥ. gopasya strīti. gāḥ pātīti gopaḥ, `āto'nupasarge kaḥ'. tajjāyāyāṃ tu gorakṣaṇā'bhāve'pi tadbhāryātvāttadvyapadeśaḥ. tataśca puṃyogamāśritya lakṣaṇayā striyāṃ vartamānatvānṅīṣi `yasyeti ce'tyakāralopa iti bhāvaḥ. hareḥ strī, śambhoḥ strītyādau na ṅīṣ, strīpratyayavidhiprakaraṇe'ta ityanuvṛtteḥ. yā tu svayameva gāḥ pāti, natu gopasya strī, sā tu gopā. tatra gopaśabdasya svata eva striyāṃ vṛttyā puṃyogādavṛtteḥ. naca gopasya mātā \ufffdāśrūḥ mātulānī vā gaupīti syāditi vācyam, `akurvatī pāpaṃ bhartṛkṛtān vadhabandhādīn yathā labhate evaṃ tacchabdamapī'ti bāṣyasvārasyena jāyāpatyātmakasyaiva puṃyogasya vivakṣitatvāt. duhitari kaikayī devakītyādayastu gaurādau pāṭha\ufffdā iti śabdenduśekhare sthitam. ākhyāgrahaṇaṃ kim ?. prasūtā. ayaṃ hi śabdo jātaprasavāmāhā. sa ca prasavaḥ puṃyoganimittakaḥ, tannimittā cāsya striyāṃ vṛttiḥ, na tvayaṃ puṃsi prasiddhaḥ, ato na ṅīṣ. atra `gopālakādīnāṃ pratiṣedhaḥ' iti vārtikam. atra ādipadena a\ufffdāpāliketyādayaḥ pālakāntā eva gṛhrante, bhāṣye teṣāmevodāharaṇāt. tadāha– pālakāntānneti. `puṃyogalakṣaṇa ṅī'ṣiti śeṣaḥ. gopāliketi. gopālakasya strītyarthaḥ. nanu pālayatīti pālakaḥ, kartari ṇvul, `yuvoranākau' ityakādeśaḥ. `ṇeraniṭi' iti ṇilopaḥ. gavāṃ pālaka iti vigrahe ṣaṣṭhīsamāse supo luki gopālakaśabdaḥ. tatra kiṃ śeṣe ṣaṣṭhī, uta `kartṛkarmaṇoḥ kṛti' iti karmaṇi ṣaṣṭhī ?. na tāvadādyaḥ, pratyayalakṣaṇamāśritya ṭāpaḥ samāsāvayavāt pālakaśabdādutpannasupaḥ paratvena asupa iti niṣedhāt `pratyayasthā'diti ittvānupapatteḥ. nacā'stu karmaṇi ṣaṣṭhīta#i dvitīyaḥ pakṣaḥ, `gatikārakopapadānāṃ kṛdbhiḥ saha samāsavacanaṃ prāksubutvapatteḥ' iti vacanena subutpatteḥ prāgeva pālakaśabdena prātipadikena gavāmiti ṣaṣṭhyāḥ samāse sati samāsadutpannasya ṭāpaḥ supaḥ paratvā'bhāvena ittvasya nirbādhatvāditi vācyaṃ, `tṛjakābhyāṃ kartarī'ti kārakaṣaṣṭhyāḥ samāsaniṣedhāditi cet, maivam–gāḥ pālayatīti gopālaḥ. karmaṇyaṇ. upapadasamāsaḥ. gopāla eva gopālakaḥ, svārthikaḥ kaḥ. taddhitāvayavattvātsubluk. gopālakasya strī gopāliketi vyutpattyāśrayaṇāt. nahratra ṭāp supaḥ paraḥ, kena vyavadhānāt. astu vā śeṣaṣaṣṭha\ufffdā samāsaḥ, evamapi na ṭāp supaḥ paraḥ, śeṣatvavivakṣāyāmapi vastutaḥ kārakatayā subutpatteḥ prāgeva śeṣaṣaṣṭha\ufffdā samāsapravṛtteḥ. ata eva prakṛtasūtre `upapadamatiṅi'ti sūtre ca bhāṣye kumbhakārapade subutpatteḥ prāgeva kumbhasyeti śeṣaṣaṣṭha\ufffdā samāsa upanyastaḥ saṅgacchata iti śabdenduśekhare prapañcitam. \ufffdstra puṃyogādvatrtamānātsūryaśabdāccāp vaktavya ityarthaḥ. `guyogā'diti ṅīṣo'pavādaḥ. capāvitau. sūryeti. cāpi savarṇadīrghaḥ. devatāyāṃ kimiti. sūryastriyāṃ devatātvā'vyabhicārāt praśnaḥ. sūrī kuntīti. ṅīṣi `sūryatiṣye'ti yakāralopaḥ, `yasyeti ce'tyakāralopaḥ. mānuṣīyamiti. iyaṃ kuntī mānuṣī, na tu devatetyarthaḥ. etacca mahābhāratādau spaṣṭam. naca `sūryāddevatāyāṃ ne'tyevocyatāṃ, ṅīṣi niṣiddhe ṭāpaiva sūryeti siddheriti vācyaṃ, ṭāpi hi sati pittvādanudāttatvam `anudāttau suppittau' ityukteḥ. cāpi tu `citaḥ' ityantodāttatvamiti bhedaḥ.

puṃyogādākhyāyām 497, 4.1.48 puṃyogāt. puṃyogāditi hetau pañcamī. ākhyāyāmiti pañcamyāḥ saptamyādeśaḥ, "supāṃ sthāne supo bhavantīti vaktavya"mityukteḥ. ākhyetyanena vācakaḥ śabdo vivakṣitaḥ, kasya vācaka ityapekṣāyāṃ puṃyogādityupasthitatvātpuṃsa iti labhyate. tathāca ākhyāyāmityanena puṃsi prasiddhācchabdāditi labhyate. puṃyogāditi striyāmityatrānveti. tathāca puṃyogamāśritya lakṣaṇayā striyāṃ vartamānāditi labhyate. tadā--yā pumākhyetyādinā. ṅīṣiti. "anyato ṅīṣ" ityatasta danuvṛtteriti bhāvaḥ. "voto guṇavacanā"diti pūrvasūtre tu "guṇavacanānṅībādyudāttārthaḥ" iti vārtikānṅīp labdha iti na tatrā'syānuvṛttiḥ. gopasya strīti. gāḥ pātīti gopaḥ, "āto'nupasarge kaḥ". tajjāyāyāṃ tu gorakṣaṇā'bhāve'pi tadbhāryātvāttadvyapadeśaḥ. tataśca puṃyogamāśritya lakṣaṇayā striyāṃ vartamānatvānṅīṣi "yasyeti ce"tyakāralopa iti bhāvaḥ. hareḥ strī, śambhoḥ strītyādau na ṅīṣ, strīpratyayavidhiprakaraṇe'ta ityanuvṛtteḥ. yā tu svayameva gāḥ pāti, natu gopasya strī, sā tu gopā. tatra gopaśabdasya svata eva striyāṃ vṛttyā puṃyogādavṛtteḥ. naca gopasya mātā ()āśrūḥ mātulānī vā gaupīti syāditi vācyam, "akurvatī pāpaṃ bhartṛkṛtān vadhabandhādīn yathā labhate evaṃ tacchabdamapī"ti bāṣyasvārasyena jāyāpatyātmakasyaiva puṃyogasya vivakṣitatvāt. duhitari kaikayī devakītyādayastu gaurādau pāṭha()ā iti śabdenduśekhare sthitam. ākhyāgrahaṇaṃ kim?. prasūtā. ayaṃ hi śabdo jātaprasavāmāhā. sa ca prasavaḥ puṃyoganimittakaḥ, tannimittā cāsya striyāṃ vṛttiḥ, na tvayaṃ puṃsi prasiddhaḥ, ato na ṅīṣ. atra "gopālakādīnāṃ pratiṣedhaḥ" iti vārtikam. atra ādipadena a()āpāliketyādayaḥ pālakāntā eva gṛhrante, bhāṣye teṣāmevodāharaṇāt. tadāha--pālakāntānneti. "puṃyogalakṣaṇa ṅī"ṣiti śeṣaḥ. gopāliketi. gopālakasya strītyarthaḥ. nanu pālayatīti pālakaḥ, kartari ṇvul, "yuvoranākau" ityakādeśaḥ. "ṇeraniṭi" iti ṇilopaḥ. gavāṃ pālaka iti vigrahe ṣaṣṭhīsamāse supo luki gopālakaśabdaḥ. tatra kiṃ śeṣe ṣaṣṭhī, uta "kartṛkarmaṇoḥ kṛti" iti karmaṇi ṣaṣṭhī?. na tāvadādyaḥ, pratyayalakṣaṇamāśritya ṭāpaḥ samāsāvayavāt pālakaśabdādutpannasupaḥ paratvena asupa iti niṣedhāt "pratyayasthā"diti ittvānupapatteḥ. nacā'stu karmaṇi ṣaṣṭhīta#i dvitīyaḥ pakṣaḥ, "gatikārakopapadānāṃ kṛdbhiḥ saha samāsavacanaṃ prāksubutvapatteḥ" iti vacanena subutpatteḥ prāgeva pālakaśabdena prātipadikena gavāmiti ṣaṣṭhyāḥ samāse sati samāsadutpannasya ṭāpaḥ supaḥ paratvā'bhāvena ittvasya nirbādhatvāditi vācyaṃ, "tṛjakābhyāṃ kartarī"ti kārakaṣaṣṭhyāḥ samāsaniṣedhāditi cet, maivam--gāḥ pālayatīti gopālaḥ. karmaṇyaṇ. upapadasamāsaḥ. gopāla eva gopālakaḥ, svārthikaḥ kaḥ. taddhitāvayavattvātsubluk. gopālakasya strī gopāliketi vyutpattyāśrayaṇāt. nahratra ṭāp supaḥ paraḥ, kena vyavadhānāt. astu vā śeṣaṣaṣṭha()ā samāsaḥ, evamapi na ṭāp supaḥ paraḥ, śeṣatvavivakṣāyāmapi vastutaḥ kārakatayā subutpatteḥ prāgeva śeṣaṣaṣṭha()ā samāsapravṛtteḥ. ata eva prakṛtasūtre "upapadamatiṅi"ti sūtre ca bhāṣye kumbhakārapade subutpatteḥ prāgeva kumbhasyeti śeṣaṣaṣṭha()ā samāsa upanyastaḥ saṅgacchata iti śabdenduśekhare prapañcitam.sūryāddevatāyāmiti. devatābhūtāyāṃ ()stra puṃyogādvatrtamānātsūryaśabdāccāp vaktavya ityarthaḥ. "guyogā"diti ṅīṣo'pavādaḥ. capāvitau. sūryeti. cāpi savarṇadīrghaḥ. devatāyāṃ kimiti. sūryastriyāṃ devatātvā'vyabhicārāt praśnaḥ. sūrī kuntīti. ṅīṣi "sūryatiṣye"ti yakāralopaḥ, "yasyeti ce"tyakāralopaḥ. mānuṣīyamiti. iyaṃ kuntī mānuṣī, na tu devatetyarthaḥ. etacca mahābhāratādau spaṣṭam. naca "sūryāddevatāyāṃ ne"tyevocyatāṃ, ṅīṣi niṣiddhe ṭāpaiva sūryeti siddheriti vācyaṃ, ṭāpi hi sati pittvādanudāttatvam "anudāttau suppittau" ityukteḥ. cāpi tu "citaḥ" ityantodāttatvamiti bhedaḥ.

puṃyogādākhyāyām. iha`pu'miti luptaṣaṣṭhīkaṃ pṛthak padaṃ, taccāvartate. `puṃyogā'diti hetau pañcamī. `ākhyāyā'miti tu pañcamyarthe saptamītyāśayenāha—-yā pumākhyetyādi. `pumākhyā'—puṃvācakaḥ śabdaḥ. `puṃyogāt striyāṃ vartate' ityanena gauṇī vṛttiruktā. yadā tu mukhyārthāt `tasyedam'ityaṇ, tadā `gaupī'tyeva bhavati. yogaḥ–saṃbandhaḥ. sa ceha `danpatibhāva eveti nāgrahaḥ, kiṃ tu janyajanakabhāvo'pi gṛhrate, saṅkoce mānā'bhāvāt. tena `kausalyayā'sāvi sukhena rāmaḥ prākkekayīto bharatastato'bhū'diti bhaṭṭiprayogaḥ saṅgacchate. kekayasya duhitā kekayī. `janapaśabdātkṣattriyāda'ñityapatyapratyaye tu `kaikeyīto bharata'iti syāt. na ceha `ataśce'ti tadvājākārasya lukśaṅkyaḥ, `na prācyabhargādī'ti pratiṣedhāt. tathā ca kālidāsaḥ–`kaikeyi. kāmāḥ phalitāstave'ti. etena `devakī'vyākhyātā. puṃyogāt kim?, devadattā. ayaṃ hi saṃjñāśabdaḥ svabhāvātstriyamāha, na tu puṃvācakaśabdayogāt. ākhyāyāṃ kim?, prasūtā. ayaṃ hi jātaparsavāmāha. sa ca parsavo garbhadhāraṇadvārā puṃyoganimittaka ityastīha puṃyogaḥ, kiṃ tu nāyaṃ puṃso vācaka iti na ṅīṣ. sūrīti. `sūryatiṣye'ti yalopaḥ.

puṃyogādākhyāyām 448, 4.1.48 puṃyogādākhyāyām. iha"pu"miti luptaṣaṣṭhīkaṃ pṛthak padaṃ, taccāvartate. "puṃyogā"diti hetau pañcamī. "ākhyāyā"miti tu pañcamyarthe saptamītyāśayenāha----yā pumākhyetyādi. "pumākhyā"---puṃvācakaḥ śabdaḥ. "puṃyogāt striyāṃ vartate" ityanena gauṇī vṛttiruktā. yadā tu mukhyārthāt "tasyedamityaṇ, tadā "gaupī"tyeva bhavati. yogaḥ--saṃbandhaḥ. sa ceha "danpatibhāva eveti nāgrahaḥ, kiṃ tu janyajanakabhāvo'pi gṛhrate, saṅkoce mānā'bhāvāt. tena "kausalyayā'sāvi sukhena rāmaḥ prākkekayīto bharatastato'bhū"diti bhaṭṭiprayogaḥ saṅgacchate. kekayasya duhitā kekayī. "janapaśabdātkṣattriyāda"ñityapatyapratyaye tu "kaikeyīto bharata"iti syāt. na ceha "ataśce"ti tadvājākārasya lukśaṅkyaḥ, "na prācyabhargādī"ti pratiṣedhāt. tathā ca kālidāsaḥ--"kaikeyi. kāmāḥ phalitāstave"ti. etena "devakī"vyākhyātā. puṃyogāt kim(), devadattā. ayaṃ hi saṃjñāśabdaḥ svabhāvātstriyamāha, na tu puṃvācakaśabdayogāt. ākhyāyāṃ kim(), prasūtā. ayaṃ hi jātaparsavāmāha. sa ca parsavo garbhadhāraṇadvārā puṃyoganimittaka ityastīha puṃyogaḥ, kiṃ tu nāyaṃ puṃso vācaka iti na ṅīṣ. sūryāddevatāyāṃ cābvācvaḥ. sūryāddevatāyāmiti. ṅīṣo'pavādaḥ. sūrīti. "sūryatiṣye"ti yalopaḥ.