Grammatical Sūtra: अजाद्यतष्टाप् ajādyataṣṭāp
Individual Word Components: ajādyataḥ ṭāp Sūtra with anuvṛtti words: ajādyataḥ ṭāp pratyayaḥ (3.1.1 ), paraḥ (3.1.2 ), ca (3.1.2 ), ādyudāttaḥ (3.1.3 ), ca (3.1.3 ), ṅyāpprātipadikāt (4.1.1 ), striyām (4.1.3 ) Type of Rule: vidhiPreceding adhikāra rule: 4.1.3 (1striyām)
Description:
Source:Laghusiddhānta kaumudī (Ballantyne)
The affix ((ṭāp)) is employed to indicate feminine nature, after the Nominal-stem 'aja' &c, and after the stems ending in short ((a))| | Source: Aṣṭādhyāyī 2.0
[The affix 3.1.1] ṬāP is introduced [after 3.1.2 the class of nominal stems 1] beginning with ajá- `goat' and those [which end in 1.1.72 ] the phoneme short a(T) [to derive feminine nominal stems 3]. Source: From Aṣṭādhyāyī of Pāṇini In Roman Transliteration translated by Sumitra M. Katre, Copyright © 1987. Courtesy of the University of Texas Press.
Source:Srisa Chandra Vasu's Aṣṭādhyāyī of Pāṇini Anuvṛtti: 4.1.3
Commentaries:
Kāśikāvṛttī1 : ajā. devadattā. striyām iti kim? ajaḥ. devadattaḥ. ajādyataṣ ṭāp
Kāśikāvṛttī2 : ajādyataṣ ṭāp 4.1.4 ajā. devadattā. striyām iti kim? ajaḥ. devadattaḥ. aj ād ya ta See More
ajādyataṣ ṭāp 4.1.4 ajā. devadattā. striyām iti kim? ajaḥ. devadattaḥ. ajādyataṣ ṭāp 4.1.4. ajādibhyaḥ prātipadikebhyaḥ akārāntāc ca prātipadikāt striyāṃ ṭāp pratyayo bhavati. pakāraḥ sāmānyagrahaṇārthaḥ. ṭakāraḥ sāmānyagrahaṇāvighātārthaḥ. ajā eḍakā. kokilā. caṭakā. aśvā. khaṭvā. devadattā. taparakaraṇaṃ tatkālārtham. śubhaṃyāḥ. kīlālapāḥ brāhmaṇī. halṅyābbhyo dīrghāt sutisyapṛktaṃ hal 6.1.66 iti sulopaḥ syāt. ajādigrahaṇaṃ tu kvacij jātilakṣaṇe ṅīṣi prāpte, kvacit tu puṃyogalakṣaṇe, kvacit tu puṣpaphalauttaralakṣaṇe, kvacit tu vayolakṣaṇe ṅīpi, kvaciṭ ṭillakṣaṇe. halantānāṃ tavaprāpta eva kasmiṃścidāb vidhīyate. śūdrā ca amahatpūrvā jātiḥ iti paṭhyate. tasya ayam arthaḥ. śūdraśabdaṣ ṭāpam utpādayati jātiśced bhavati. śūdrā. puṃyoge ṅīṣaiva bhavitavyam. śūdrasya bhāryā śūdrī. mahatpūrvasya pratiṣedhaḥ. mahāśūdrī. mahāśūdraśabdo hyābhīrajātivacanaḥ, tatra tadantavidhinā ṭāp prāptaḥ pratiṣidhyate. grahaṇavatā prātipadikena tadantavidhir na iti kathaṃ tadantavidhiḥ? etadeva jñāpakaṃ bhavati asmin prakaraṇe tadantavidhiḥ iti. tena atidhīvarī, atipīvarī, atibhavatī, atimahatī iti bhavati. ajā, eḍakā, caṭakā, aśvā, mūsikā iti jātiḥ. bālā, hoḍhā, pākā, vatsā, mandā, vilātā iti vayaḥ. pūrvāpahāṇā, aparāpahāṇā. ṭit, nipatanāṇ ṇatvam. saṃbhastrājīnaśaṇapiṇḍebhyaḥ phalāt. samphalā. bhastraphalā. ajinaphalā. śaṇaphalā. piṇḍaphalā. triphalā dvigau. bahuvrīhau triphalī saṃhatiḥ. sadacprākkāṇḍaprāntaśtaikebhyaḥ puṣpāt. satpuṣpā. prākpuṣpā. kānḍapuṣpā. prāntapuṣpā. śatapuṣpā. ekapuṣpā. pākakarṇa iti ṅīṣo 'pavādaḥ. śūdrā ca amahatpūrvā jātiḥ. kruñcā, uṣṇihā, devaviśā halantāḥ. jyeṣṭā, kaniṣtā, madhyamā puṃyogaḥ. kokilā jātiḥ. mūlānnañaḥ. amūlā.
Nyāsa2 : ajādyataṣṭāp. , 4.1.4 "ajādyatadantācca"iti. akārāntādityartha ḥ. a th a See More
ajādyataṣṭāp. , 4.1.4 "ajādyatadantācca"iti. akārāntādityarthaḥ. atha svarūpagrahaṇaṃ kasmānna vijñāyate? acchabdāntāc śaraddaradityevamāderiti? liṅgāt. kiṃ liṅgam? "tadādyācikhyāsāyām" 2.4.21 "yakapūrvāyāḥ" 7.3.46 ityevamādinirdeśāt. svarūpagrahaṇe hi te nopapadyeran. "pakāraḥ sāmānyagrahaṇārthaḥ" iti. "ṅyāpprātipadikāt" 4.1.1 ityatrāsati hi pakāre'sya grahaṇaṃ na syāt. "ṭakāraḥ sāmānyagrahaṇāvighātārthaḥ" (iti). asati hi ṭakāre "ekānubandhakagrahaṇe na dvaynubandhakasya" (vyā.pa.52) itiṭāpakasyaiva grahaṇaṃ syāt, na ḍāpcāpoḥ; dvayanubandhakatvāt. "śubhaṃyāḥ kīlālapāḥ" iti. "anyebhyotha'pi dṛśyante" 3.2.75 itivic. kiṃ punaḥ syāt, yadyatrāpi ṭāpsyāt? ityāha-- "halṅyābhyaḥ" ityādi.
"jātilakṣaṇe" iti. "jāterastrīviṣayādayopadhāt" 4.1.63 iti. "puṃyogalakṣaṇe" iti. "puṃyogādākhyāyām" 4.1.48 iti. "puṣpaphalottarapadalakṣaṇe" iti. "pākakarṇaparṇapuṣpaphalamūlavālottarapadācca" 4.1.64 iti. "vayolakṣaṇe" iti. "vayasi prathame" 4.1.20 iti. "ṭillakṣaṇe" iti. "ṭiḍḍhāṇañ" 4.1.42 iti.
"śūdrā cāmahatvapūrvā" ityādi. nanu ca "āmanmahataḥ" (6.3.46) ityādināttvenātra bhavitavyam, ata evaṃ vaktavyam-- amahāpūrveti? naitadasti; arthapradhānasya hi tadāttvamucyate, śabdapradhānaścāyam. mahacchabdaḥ pūrvo yasyāḥ sā mahatpūrveti. "mahatpūrvasya pratiṣedhaḥ" iti.ahamatpūrvetyasyārthamācaṣṭe. atrāpi jātiriti sambadhyate, jātivacanasya pratiṣedho yathā syāt. iha mā bhūt-- mahatī śūdrā mahāśūdreti. at hruttarapadaṃ śūdraśabdo jātau vatrtate, na samudāyo mahatīśūdrārūpaḥ. kathaṃ punarjātirityucyamāne mahtpūrvasya prāptiḥ,yataḥ pratiṣedha ucyata ityāha-- "mahāśūdraśabdo hrābhīrajātivacanaḥ" iti. mahāśūdraśabdala eva hi samudāyo jātau vatrtate. ata eva mahāśūdrīti "jāterastrī" 4.1.63 ityādinā ṅībbhavati. nanvevamapi nāstyeva ṭāpaḥ prāptiḥ,śūdraśabdāddhi pratyaya utpadyamānaḥ kathaṃ mahāśūdrāt prāpnotītyata āha--"tatra tadantavidhirna" ityādi. "kathaṃ tadantavidhiḥ" iti. na kathañcit. grahaṇavatā prātipadikena tadantavidhipratiṣedhāditi (vyā.pa.89) manyate. "atidhīvarī " iti. "atipīvarī" iti. dadhāteḥ pibateśca "āto maninvavaniṣvanipaśca" 3.2.74 iti kvana#ip, ītvaṃ ghumāsthādisūtreṇa 6.4.66. dhīvānamatikrāntā, pīvānamatikrānteti "kugatiprādayaḥ" 2.2.18 iti samāsaḥ. atra tadantavidhau jñāpite sati "vanorac" 4.1.7 iti ṅībrāau na bhavataḥ. yadi punastadantavidhirna jñāpyeta tadā "vanaḥ" iti pratyayagrahaṇametat, tataśca pratyayagrahaṇe yasmāt sa vihitastadādestadantasya ca grahaṇaṃ bhavati" (pu.pa.vṛ.44) iti vacanādihaiva syātām-- "dhīvarī, pīvarīti; atidhīvarī, atipīvarītyatra tu na syātām. "atibhavatī". atimahatī" iti. bhavatuśabdaḥ kevala ugit sarvādiṣu paṭha()te, mahaditi gaurādau, tatrāsatyasmiñjñāpake kevalābhyāmeva bhavanmahacchabdābhyāmugidgaurādilakṣaṇau ṅībṅīṣau syātām. atibhavatī, atimahatītyatra tu na syātām, jñāpake tu sati bhavataḥ. yadyevam, pañcānāmajānāṃ samāhāraḥ pañcājīti dvigorapi tadantavidhinā ṭāp prāpnoti? naiṣa doṣaḥ; ajādibhiḥ striyāmiti viśeṣayiṣyāmaḥ,"ajādyataḥ" 4.1.4 iti hi ṣaṣṭhī,tatraivamabhisambandhaḥ katrtavyaḥ-- ajādīnāṃ yā strī, ajādiśabdānāṃ vācye'rthe yat strītvaṃ samavāyasambandhena vatrtamānam, tatra ṭābiti. na ca pañcājītyatrājāśabdasyārthe vācye strītvaṃ samavetam, kiṃ tarhi? samāhāre vācye.
"pūrvāpahāṇā. aparāpahāṇā. ṭit" iti. lyuḍantatvāt.kaka
"prākpuṣpā" iti. prāñcantīti prāñci, "ṛtvigdadhṛk 3.2.59 ityādinā kvin. prāñci puṣpāni yasyāḥ sā prākpuṣpā॥
Laghusiddhāntakaumudī1 : ajādīnāmakārāntasya ca vācyaṃ yat strītvaṃ tatra dyotye ṭāp syāt. ajā.
eḍ ak ā. a Sū #1252 See More
ajādīnāmakārāntasya ca vācyaṃ yat strītvaṃ tatra dyotye ṭāp syāt. ajā.
eḍakā. aśvā. caṭakā. mūṣikā. bālā. vatsā. hoḍā. mandā. vilātā. ityādi.. medhā.
gaṅgā. sarvā..
Laghusiddhāntakaumudī2 : ajādyataṣṭāp 1252, 4.1.4 ajādīnāmakārāntasya ca vācyaṃ yat strītvaṃ tatr a dy ot ye See More
ajādyataṣṭāp 1252, 4.1.4 ajādīnāmakārāntasya ca vācyaṃ yat strītvaṃ tatra dyotye ṭāp syāt. ajā. eḍakā. aśvā. caṭakā. mūṣikā. bālā. vatsā. hoḍā. mandā. vilātā. ityādi॥ medhā. gaṅgā. sarvā॥
Bālamanoramā1 : ajādyataṣṭāp. ajaḥ=ajaśabdaḥ-ādiryeṣāṃ te ajādayaḥ, te ca acceti
samāhā ra dv an dv Sū #448 See More
ajādyataṣṭāp. ajaḥ=ajaśabdaḥ-ādiryeṣāṃ te ajādayaḥ, te ca acceti
samāhāradvandvātṣaṣṭhī. `ṅyātprātipadikā'dityataḥ prātipadikādityanuvṛttaṃ
ṣaṣṭha\ufffdā vipariṇatam ajādibhiratā ca viśeṣyate. tadantavidhiḥ. tatrā'dviṣaye
`samāsapratyayavidhau tadantavidhe pratiṣedho vaktavyaḥ' iti niṣedho na,
`ugidvarṇagrahaṇavarja'mityukte. ṅyābgrahaṇaṃ tu nānuvartate,
`striyā'mityadhikāre tayorvidheyatvāt. naca ajādibhiḥ prātipadikasya viśeṣaṇe'pi
tadantavidhirnāsti, `samāsapratyayavidhau' iti niṣedhāt, `grahaṇavatā prātipadikena
tadantavidhirnāstī'ti ca niṣedhāditi vācyaṃ, `śūdrā' cāmahatpūrvā jāti'rityatra
amahatpūrveti vacanenā.ñatra tadantavidhijñāpanāt. kiṃca `striyāṃ vyaktau'
gamyamānāyā'miti nārthaḥ. tarhi ajā khaṭvetyādau ajatvādyākareṇa vastutaḥ
strīvyaktau gamyamānāyāṃ ṭābādipratyayāḥ syuḥ. tataśca ṭābādipratyayeṣu
prayujyamāneṣu strītvasya bhānaṃ na niyataṃ syāt. ataḥ striyāmiti bhāvapradhāno
nirdeśaḥ. strītve iti yāvat. tadāha–ajādīnāmityādinā. ajādyantānāmityarthaḥ.
dyotye iti. uktarītyā strītvasya prātipadikārthatva#āditi bhāvaḥ. uktaṃ ca
bhāṣye-`striyāṃ yatprātipadikaṃ vatrtate, tasmāṭṭābādayo bhavanti svārthe' iti.
ṭāpsyāditi. `pratyayaḥ', `paraśce'tyadhikṛtam. kasmātparo bhavatītyākāṅkṣāyāṃ
saṃnidhānādajādibhyo'dantācceti bodhyam. nanvajādigaṇe `aja', `a\ufffdā'
ityādyadantapāṭho vyarthaḥ, adantatvādeva siddherityata āha–ajādyuktiriti. `vayasi
prathame' `jāterastrīviṣayā'dityādivakṣyamāṇasya ṅīpo ṅīṣaśca adantaṭābapavādasya
bādhanārthamajādigrahaṇamityarthaḥ. evaṃca adantaṭābapavādau ṅīpṅīṣau, tayorapyajādiṭābapavāda
iti phalati. ajaśabdaśchāgajātau vartate. ajā chāgī tubhacchāgabastacchagalakā aje' ityamaraḥ.
ajaśabdāṭṭāp, ṭapāvitau. savarṇadīrghaḥ. vyapadeśivattvādajāntatvam. ata iti.
`udāharaṇaṃ vakṣayate' iti śeṣaḥ. khaṭveti. khaṭa kāṅkṣāyām' `aśū
pruṣilaṭikaṇikhaṭiviśibyaḥ kvan'. khaṭvaśabdo'dantaḥ. tasmāṭṭāpi savarṇadīrghaḥ. `śayanaṃ
mañcaparyaṅkapalyaṅkāḥ khaṭvayā samāḥ' ityamaraḥ. nanu `pratyayaḥ', `paraśce'tyanuvṛttau
digyogapañcamyā yuktatvādajādibhyo'taśca ṭāpsyātstrītve dyotye ityartha
eva yuktaḥ, tathāca `ajādyataḥ' iti ṣaṣṭha\ufffdāśrayaṇamayuktamityata āha–ajādibhiriti.
`ajādyata' iti ṣaṣṭhīmāśritya ajādīnāmadantasya ca vācye strītve
ṭābityevamajādibhiḥ strītvasya viśeṣaṇādityarthaḥ. pañcājīti. pañcānāmajānāṃ
samāhāra iti vigrahe `taddhitārtha' ityādinā dviguḥ. ` akārāntottarapado dviguḥ
striyāmiṣṭaḥ' iti strītvam. `dvigoḥ' iti ṅīp. `yasyeti ce'tyakāralopaḥ.
nanvatra samāse'jaśabdasattvāttadvācyameva strītvamityata āha-atreti. hi=yato'cra
=pañcājaśabde samāsārthabhūto yaḥ samāhārastanniṣṭhaṃ strītvaṃ pañcājeti samudāyasya
vācyaṃ natvajaśabdasya, ato'tra na ṭābityarthaḥ. nacoktarītyā
tadantavidhisattvādajaśabdāntasya pañcājeti samāsasya grahaṇāttadvācyatvaṃ
strītvasyeti vācyaṃ, satyapi tadantavidhāvajādīnāṃ śrutatvena strītvasya
tadviśeṣaṇatāyā eva nyāyyatvāt. `ajādibhyaṣṭāpastrītvedyotye' iti
vyākhyāne tu strītvasya ajādiśabdavācyatvā'lābhātsamāhāraniṣṭhamapi
strītvamādāya ṭāpsyāditi bhāvaḥ. athājādīnudāharati–ajetyādinā. eḍaketi.
`meḍhrorabhroraṇorṇāyumeṣavṛṣṇāya eḍake' ityamaraḥ. asya strītve kosāntaraṃ
mṛgyam. a\ufffdoti. `vāmya\ufffdāā vaḍava#ā' ityamaraḥ. caṭaketi. caṭakaḥ
pakṣijātiviśeṣaḥ. asya jātiśabdasya strītvaṃ mṛgyam. amarastu `caṭakaḥ kalaviṅkaḥ
syāttasya strī caṭakā' ityāha. mūṣiketi. `cucundarī gandhamūṣī dīrghedehī tu
mūṣikā' ityamaraḥ. eṣu jātīti. ajādipañcasu `jāterastrī'ti ṅīṣ prāptaḥ sa
ajādiṭāpā bādhyata ityarthaḥ. bālādayaḥ prathamavayovacanāḥ, tatra hoḍhāditrayasya
prathamavayovācitve kośo mṛgyaḥ. eṣviti. bādipañcasu `vayasi prathame' iti ṅīp
prāptaḥ so'jādiṭāpā bādhyata ityarthaḥ.
sūtrabhāṣye paṭhitamidaṃ vārtikamarthataḥ saṃgṛhītam. `sam' `bhastra' `ajina' `śaṇa'
`piṇḍa' etebhya paro yaḥ phalaśabdastasmādapi `pākakarṇe'ti ṅīṣ na bhavati, kiṃtu
ṭābevetyarthaḥ. samphaleti. samṛddhāni phalāni yasyā iti vigrahaḥ. bhastraphaleti.
bhastreva phalāni yasyā iti vigrahaḥ. `bhastrā carmaprasevikā' ityamaraḥ. nanu
bhastrāśabdasya nityastrītvādbhāṣitapuṃskatvā'bhāvāt `striyāḥ puṃva'diti
puṃvattvasyā'prasakteḥ kathaṃ hyasva ityata āha–ṅyāporiti. `ṅyāpoḥ
saṃjñācchandasorbahula'miti hyasva ityarthaḥ. ajinaphalā, śaṇaphasā, piṇḍaphalā-
oṣadhiviśeṣasaṃjñāḥ.
sūtrapaṭhitavārtikārthasaṅgrahaḥ. `sat' `ac'`kāṇḍa'`prānta'`śata'`eka'–etebhyaḥ paro
yaḥ puṣpaśabdastastamādapi `pākakarṇe'ti ṅīṣ na bhavati, kintu ṭābevetyarthaḥ.
satpuṣpeti. santi puṣpāṇi yasyā iti vigrahaḥ. aca iti
luptanakāro'ñcudhāturgṛhrata ityabhipretya udāharati–prakpuṣpeti.
prāñcipuṣpāṇi yasyā iti vigrahaḥ. pratyakpuṣpeti. pratyañci puṣpāṇi yasyā
iti vigrahaḥ. kāṇḍapuṣpā. prāntapuṣpā. śatapuṣpā. eka puṣpā.
`ajādyataḥ' iti prakṛtasūtre paṭhitaṃ vārtikametat. śūdrajātirvācyā
cedamahatpūrvāḥ śūdraśabdaḥ striyāṃ ṭāpaṃ labhate. jātilakṣaṇaṅīṣo'pavādaḥ. śūdrāt
svabhāryāyāṃ vidhinoḍhāyāmutpannā strī śūdrā. `jāti'rityasya prayojanamāha-
puṃyoge tviti. śūdrasya strītyeva puṃyogātstriyāṃ vṛttau
jātivācitvā'bhāvānna ṭāp kintu `puṃyogādāstryāyā ṅīṣevetyarthaḥ.
mahāśūdrīti. mahatī ca sā śūdrā ceti vigrahaḥ. karmadhārayaḥ `puṃvat karmadhāraye'ti
puṃvattvam. atra mahatpūrvatvānna ṭāp. kintu jātilakṣaṇaṅīṣeva. `ābhīrī tu
mahāśūdrī jātipuṃyogayoḥ samā'ityamaraḥ. nṛpācchūdrāyāmutpannā ugrā, tasyā
brāāhṛṇādutpannaḥ ābhīraḥ. strī cedābīrī. atra jātīgrahaṇasya,
amahatpūrvagrahaṇasya ca prayojanavicāraḥ śabdenduśekhare bhāṣyapradīpoddyote ca
sphuṭaḥ. kruñceti. kruñcaśabdaḥ cakārāntāḥ `ṛtvika'ityādinā kvibantaḥ
pakṣijātiviśeṣe vartate. `yatkroñcamithunādekamavadhīḥ kākamamohita'miti rāmāyaṇe.
uṣṇihśabdo hakārāntaśchandoviśeṣe `ṛtvik'ityādinā kvinnanta eva.
devaviśśabdaḥ śakārāntaḥ gaṇaviśeṣātmakamarutsu vartate `maruto vai devānāṃ viśaḥ'iti
śruteḥ. eteṣāmadantatvā'bhāvādaprāpte ṭāpi tadvidhānārthamajādiṣu
pāṭhaḥ.`ṅyāpprātipadikāt' iti sūtrabhāṣye tveṣāṃ trayāṇāmadantatvamāsthitamiti
'`vaṣṭi bhāgurirallopa'miti ślokavyākhyāvasare prapañcitamanupadameva. jyeṣṭheti. yadā
jyeṣṭādiśabdāḥ prathamotpannādau vartante tadā'dantatvādeva ṭāp siddhaḥ. yadā tu
jyeṣṭhasya strītyādivivakṣā tadāpi puṃyogalakṣaṇaṃ ṅīṣaṃ bādhitvā ṭābarthamiha pāṭha
ityarthaḥ. kokileti. kokilaśabdasya jātāvapi jātilakṣaṇaṅīṣaṃ bāditvā ṭābarthamiha pāṭha
ityarthaḥ. mūlānnaña iti. `pākakarṇe'ti sūtre paṭhitaṃ vārtikametat. nañaḥ paro yo
mūlaśabdastasmāt `pākakarṇeti'ṅīṣ na bhavati, kintu ṭābevetyarthaḥ. amūleti.
avidyamānaṃ mūlaṃ yasyā iti vigrahe `naño'styarthānāṃ vācyo vā cottarapadalopaḥ'iti
bahuvrīhiḥ. atra `sambhastreti,sadackāṇḍeti, mūlānnaña iti ca
vārtikatrayaṃ'`pākakarṇe'ti sūtrabhāṣyapaṭhitamapi phale viśeṣā'bhāvādajādigaṇe mūve
prapañcitam. na caitānyajādyantargaṇasūtrāṇīti bhramitavyam. ajādirākṛtigaṇaḥ. tena
`na mu ne' iti sūtrabhāṣye `ṭāyāmādeśa' iti bhāṣyaprayogaḥ siddhaḥ. ata eva ca
pūrvamīmāṃsāyāṃ dvitīyasya prathamapāde `stutaśastrayostu saṃskāro
yājyāvaddevatābhidhānatvā'diti stutaśastrīdhikaraṇe `vaśāvadvā guṇārthaṃ syā'diti
guṇasūtravyākhyāvasare śābarabhāṣyabhaṭṭavārtikayoḥ `chāgāya vapāyā'ityūhānukramaṇaṃ
saṅgacchate. ata eva ca brāhṛmīmāsāyāṃ prathamasya caturthapāde `camasavadaviśeṣā'dityadhikaraṇe
śāṅkarabhāṣyavācaspatyayorajāyāṃ chāgeti ṭābantaḥ prayoga upapannaḥ. anyathā
jātilakṣaṇaṅīṣprasaṅgādityāstāṃ tāvat. `ṛnnebhyaḥ' iti
sūtramajantastrīliṅgādhikāre prasaṅgādvyākhyātam, iha tu
sūtrakramātpunastadupanyāsaḥ.
Bālamanoramā2 : ajādyataṣṭāp 448, 4.1.4 ajādyataṣṭāp. ajaḥ=ajaśabdaḥ-ādiryeṣāṃ te ajāday aḥ , te c See More
ajādyataṣṭāp 448, 4.1.4 ajādyataṣṭāp. ajaḥ=ajaśabdaḥ-ādiryeṣāṃ te ajādayaḥ, te ca acceti samāhāradvandvātṣaṣṭhī. "ṅyātprātipadikā"dityataḥ prātipadikādityanuvṛttaṃ ṣaṣṭha()ā vipariṇatam ajādibhiratā ca viśeṣyate. tadantavidhiḥ. tatrā'dviṣaye "samāsapratyayavidhau tadantavidhe pratiṣedho vaktavyaḥ" iti niṣedho na, "ugidvarṇagrahaṇavarja"mityukte. ṅyābgrahaṇaṃ tu nānuvartate, "striyā"mityadhikāre tayorvidheyatvāt. naca ajādibhiḥ prātipadikasya viśeṣaṇe'pi tadantavidhirnāsti, "samāsapratyayavidhau" iti niṣedhāt, "grahaṇavatā prātipadikena tadantavidhirnāstī"ti ca niṣedhāditi vācyaṃ, "śūdrā" cāmahatpūrvā jāti"rityatra amahatpūrveti vacanenā.ñatra tadantavidhijñāpanāt. kiṃca "striyāṃ vyaktau" gamyamānāyā"miti nārthaḥ. tarhi ajā khaṭvetyādau ajatvādyākareṇa vastutaḥ strīvyaktau gamyamānāyāṃ ṭābādipratyayāḥ syuḥ. tataśca ṭābādipratyayeṣu prayujyamāneṣu strītvasya bhānaṃ na niyataṃ syāt. ataḥ striyāmiti bhāvapradhāno nirdeśaḥ. strītve iti yāvat. tadāha--ajādīnāmityādinā. ajādyantānāmityarthaḥ. dyotye iti. uktarītyā strītvasya prātipadikārthatva#āditi bhāvaḥ. uktaṃ ca bhāṣye-"striyāṃ yatprātipadikaṃ vatrtate, tasmāṭṭābādayo bhavanti svārthe" iti. ṭāpsyāditi. "pratyayaḥ", "paraśce"tyadhikṛtam. kasmātparo bhavatītyākāṅkṣāyāṃ saṃnidhānādajādibhyo'dantācceti bodhyam. nanvajādigaṇe "aja", "a()ā" ityādyadantapāṭho vyarthaḥ, adantatvādeva siddherityata āha--ajādyuktiriti. "vayasi prathame" "jāterastrīviṣayā"dityādivakṣyamāṇasya ṅīpo ṅīṣaśca adantaṭābapavādasya bādhanārthamajādigrahaṇamityarthaḥ. evaṃca adantaṭābapavādau ṅīpṅīṣau, tayorapyajādiṭābapavāda iti phalati. ajaśabdaśchāgajātau vartate. ajā chāgī tubhacchāgabastacchagalakā aje" ityamaraḥ. ajaśabdāṭṭāp, ṭapāvitau. savarṇadīrghaḥ. vyapadeśivattvādajāntatvam. ata iti. "udāharaṇaṃ vakṣayate" iti śeṣaḥ. khaṭveti. khaṭa kāṅkṣāyām" "aśū pruṣilaṭikaṇikhaṭiviśibyaḥ kvan". khaṭvaśabdo'dantaḥ. tasmāṭṭāpi savarṇadīrghaḥ. "śayanaṃ mañcaparyaṅkapalyaṅkāḥ khaṭvayā samāḥ" ityamaraḥ. nanu "pratyayaḥ", "paraśce"tyanuvṛttau digyogapañcamyā yuktatvādajādibhyo'taśca ṭāpsyātstrītve dyotye ityartha eva yuktaḥ, tathāca "ajādyataḥ" iti ṣaṣṭha()āśrayaṇamayuktamityata āha--ajādibhiriti. "ajādyata" iti ṣaṣṭhīmāśritya ajādīnāmadantasya ca vācye strītve ṭābityevamajādibhiḥ strītvasya viśeṣaṇādityarthaḥ. pañcājīti. pañcānāmajānāṃ samāhāra iti vigrahe "taddhitārtha" ityādinā dviguḥ. " akārāntottarapado dviguḥ striyāmiṣṭaḥ" iti strītvam. "dvigoḥ" iti ṅīp. "yasyeti ce"tyakāralopaḥ. nanvatra samāse'jaśabdasattvāttadvācyameva strītvamityata āha-atreti. hi=yato'cra =pañcājaśabde samāsārthabhūto yaḥ samāhārastanniṣṭhaṃ strītvaṃ pañcājeti samudāyasya vācyaṃ natvajaśabdasya, ato'tra na ṭābityarthaḥ. nacoktarītyā tadantavidhisattvādajaśabdāntasya pañcājeti samāsasya grahaṇāttadvācyatvaṃ strītvasyeti vācyaṃ, satyapi tadantavidhāvajādīnāṃ śrutatvena strītvasya tadviśeṣaṇatāyā eva nyāyyatvāt. "ajādibhyaṣṭāpastrītvedyotye" iti vyākhyāne tu strītvasya ajādiśabdavācyatvā'lābhātsamāhāraniṣṭhamapi strītvamādāya ṭāpsyāditi bhāvaḥ. athājādīnudāharati--ajetyādinā. eḍaketi. "meḍhrorabhroraṇorṇāyumeṣavṛṣṇāya eḍake" ityamaraḥ. asya strītve kosāntaraṃ mṛgyam. a()oti. "vāmya()āā vaḍava#ā" ityamaraḥ. caṭaketi. caṭakaḥ pakṣijātiviśeṣaḥ. asya jātiśabdasya strītvaṃ mṛgyam. amarastu "caṭakaḥ kalaviṅkaḥ syāttasya strī caṭakā" ityāha. mūṣiketi. "cucundarī gandhamūṣī dīrghedehī tu mūṣikā" ityamaraḥ. eṣu jātīti. ajādipañcasu "jāterastrī"ti ṅīṣ prāptaḥ sa ajādiṭāpā bādhyata ityarthaḥ. bālādayaḥ prathamavayovacanāḥ, tatra hoḍhāditrayasya prathamavayovācitve kośo mṛgyaḥ. eṣviti. bādipañcasu "vayasi prathame" iti ṅīp prāptaḥ so'jādiṭāpā bādhyata ityarthaḥ.sambhastreti. "pākakarṇe"ti sūtrabhāṣye paṭhitamidaṃ vārtikamarthataḥ saṃgṛhītam. "sam" "bhastra" "ajina" "śaṇa" "piṇḍa" etebhya paro yaḥ phalaśabdastasmādapi "pākakarṇe"ti ṅīṣ na bhavati, kiṃtu ṭābevetyarthaḥ. samphaleti. samṛddhāni phalāni yasyā iti vigrahaḥ. bhastraphaleti. bhastreva phalāni yasyā iti vigrahaḥ. "bhastrā carmaprasevikā" ityamaraḥ. nanu bhastrāśabdasya nityastrītvādbhāṣitapuṃskatvā'bhāvāt "striyāḥ puṃva"diti puṃvattvasyā'prasakteḥ kathaṃ hyasva ityata āha--ṅyāporiti. "ṅyāpoḥ saṃjñācchandasorbahula"miti hyasva ityarthaḥ. ajinaphalā, śaṇaphasā, piṇḍaphalā-oṣadhiviśeṣasaṃjñāḥ. sadackāṇḍa. ayamapi pākakarṇe"ti sūtrapaṭhitavārtikārthasaṅgrahaḥ. "sat" "ac""kāṇḍa""prānta""śata""eka"--etebhyaḥ paro yaḥ puṣpaśabdastastamādapi "pākakarṇe"ti ṅīṣ na bhavati, kintu ṭābevetyarthaḥ. satpuṣpeti. santi puṣpāṇi yasyā iti vigrahaḥ. aca iti luptanakāro'ñcudhāturgṛhrata ityabhipretya udāharati--prakpuṣpeti. prāñcipuṣpāṇi yasyā iti vigrahaḥ. pratyakpuṣpeti. pratyañci puṣpāṇi yasyā iti vigrahaḥ. kāṇḍapuṣpā. prāntapuṣpā. śatapuṣpā. eka puṣpā.śūdrā ca. "ajādyataḥ" iti prakṛtasūtre paṭhitaṃ vārtikametat. śūdrajātirvācyā cedamahatpūrvāḥ śūdraśabdaḥ striyāṃ ṭāpaṃ labhate. jātilakṣaṇaṅīṣo'pavādaḥ. śūdrāt svabhāryāyāṃ vidhinoḍhāyāmutpannā strī śūdrā. "jāti"rityasya prayojanamāha-puṃyoge tviti. śūdrasya strītyeva puṃyogātstriyāṃ vṛttau jātivācitvā'bhāvānna ṭāp kintu "puṃyogādāstryāyā ṅīṣevetyarthaḥ. mahāśūdrīti. mahatī ca sā śūdrā ceti vigrahaḥ. karmadhārayaḥ "puṃvat karmadhāraye"ti puṃvattvam. atra mahatpūrvatvānna ṭāp. kintu jātilakṣaṇaṅīṣeva. "ābhīrī tu mahāśūdrī jātipuṃyogayoḥ samā"ityamaraḥ. nṛpācchūdrāyāmutpannā ugrā, tasyā brāāhṛṇādutpannaḥ ābhīraḥ. strī cedābīrī. atra jātīgrahaṇasya, amahatpūrvagrahaṇasya ca prayojanavicāraḥ śabdenduśekhare bhāṣyapradīpoddyote ca sphuṭaḥ. kruñceti. kruñcaśabdaḥ cakārāntāḥ "ṛtvika"ityādinā kvibantaḥ pakṣijātiviśeṣe vartate. "yatkroñcamithunādekamavadhīḥ kākamamohita"miti rāmāyaṇe. uṣṇihśabdo hakārāntaśchandoviśeṣe "ṛtvikityādinā kvinnanta eva. devaviśśabdaḥ śakārāntaḥ gaṇaviśeṣātmakamarutsu vartate "maruto vai devānāṃ viśaḥ"iti śruteḥ. eteṣāmadantatvā'bhāvādaprāpte ṭāpi tadvidhānārthamajādiṣu pāṭhaḥ."ṅyāpprātipadikāt" iti sūtrabhāṣye tveṣāṃ trayāṇāmadantatvamāsthitamiti ""vaṣṭi bhāgurirallopa"miti ślokavyākhyāvasare prapañcitamanupadameva. jyeṣṭheti. yadā jyeṣṭādiśabdāḥ prathamotpannādau vartante tadā'dantatvādeva ṭāp siddhaḥ. yadā tu jyeṣṭhasya strītyādivivakṣā tadāpi puṃyogalakṣaṇaṃ ṅīṣaṃ bādhitvā ṭābarthamiha pāṭha ityarthaḥ. kokileti. kokilaśabdasya jātāvapi jātilakṣaṇaṅīṣaṃ bāditvā ṭābarthamiha pāṭha ityarthaḥ. mūlānnaña iti. "pākakarṇe"ti sūtre paṭhitaṃ vārtikametat. nañaḥ paro yo mūlaśabdastasmāt "pākakarṇeti"ṅīṣ na bhavati, kintu ṭābevetyarthaḥ. amūleti. avidyamānaṃ mūlaṃ yasyā iti vigrahe "naño'styarthānāṃ vācyo vā cottarapadalopaḥ"iti bahuvrīhiḥ. atra "sambhastreti,sadackāṇḍeti, mūlānnaña iti ca vārtikatrayaṃ""pākakarṇe"ti sūtrabhāṣyapaṭhitamapi phale viśeṣā'bhāvādajādigaṇe mūve prapañcitam. na caitānyajādyantargaṇasūtrāṇīti bhramitavyam. ajādirākṛtigaṇaḥ. tena "na mu ne" iti sūtrabhāṣye "ṭāyāmādeśa" iti bhāṣyaprayogaḥ siddhaḥ. ata eva ca pūrvamīmāṃsāyāṃ dvitīyasya prathamapāde "stutaśastrayostu saṃskāro yājyāvaddevatābhidhānatvā"diti stutaśastrīdhikaraṇe "vaśāvadvā guṇārthaṃ syā"diti guṇasūtravyākhyāvasare śābarabhāṣyabhaṭṭavārtikayoḥ "chāgāya vapāyā"ityūhānukramaṇaṃ saṅgacchate. ata eva ca brāhṛmīmāsāyāṃ prathamasya caturthapāde "camasavadaviśeṣā"dityadhikaraṇe śāṅkarabhāṣyavācaspatyayorajāyāṃ chāgeti ṭābantaḥ prayoga upapannaḥ. anyathā jātilakṣaṇaṅīṣprasaṅgādityāstāṃ tāvat. "ṛnnebhyaḥ" iti sūtramajantastrīliṅgādhikāre prasaṅgādvyākhyātam, iha tu sūtrakramātpunastadupanyāsaḥ.
Tattvabodhinī1 : ajādyataḥ. ajaśabda ādiryasyeti bahuvrīhiḥ. ac ādiryasyeti tu nā'rthaḥ,
` ṛc ī` ti Sū #404 See More
ajādyataḥ. ajaśabda ādiryasyeti bahuvrīhiḥ. ac ādiryasyeti tu nā'rthaḥ,
`ṛcī`ti nirdeśāt gaṇapāṭhasāmathryācca. `a'diti na svarūpagrahaṇam, `saṅkhyāyaṃ'iti
liṅgāt, ajādibhyaḥ pṛthakpāṭhasāmathryācca. iha `ṅyāpprātipadikā'dityadhikāre'pi
ṅyāpau na saṃbadhyete, ihaiva tayorvidheyatvāt, api tu prātipadikameva. taccā'kāraṇe
viśeṣyate॥ viśeṣeṇa ca tadantatvālākbhaḥ, tadāha—ajādīnāmakārāntasya ceti. sūtre
`ataḥ'iti ṣaṣṭhī. tadarthaśca vācyavācakabhāvaḥ. `striyā'miti tu dharamapradhāne nirdeśa
ityāśayenāha—vācyaṃ yatstrītvamiti. etacca `liṅgaṃ prātipadikārtha'iti
pakṣābhiprāyeṇoktam. `kasyamādbhavatī'tyākāṅkṣāyāṃ
saṃnidhānādajādibhyo'kārāntācceti bodhyam. `iko yaṇacī'tyatra kasmādaci para
ityākāṅkṣāyāmika iti yathā. ṭāpaḥ pakāraḥ svarārthaḥ, `auṅa āpaḥ', `āṅi cāpaḥ',
`yāḍāpaḥ', ityādau sāmānyagrahaṇārthaśca. tadavidhātārthaṣṭakāraḥ. `ā'bityukte hi
tadanubandhaparibhāṣayā `auṅ āpaḥ'ityādāvayameva gṛhrate, ḍāpcāpostu grahaṇaṃ na syāt.
nanvata ityeva siddhe ajādigrahaṇaṃ vyartham, naca `kruñcā'`uṣṇihā'
`devaviśe'tyādiṣu halantatvādaprāpte vidhyarthaṃ taditi vācyaṃ, tathā sati
`kruñce'tyādireva gṛhrata, na tvajādiḥ. ato vyācaṣṭe–ajādyuktirṅīśaṣo
ṅīpaśceti. khaṭveti. `khaṭa kāṅkṣāyām' `aśūpruṣilaṭikhaṭikaṇiviśibhyaḥ kvan'.
nanvacetanānāṃ khaṭvādiśabdānāṃ kathaṃ liṅgavyavastheti cet. ucyate–lokaprasiddhaṃ
stanādyavayavasaṃsthānaviśeṣātmakaṃ liṅgaṃ na vyākaraṇe āśrīyate, dārā' nityādau
natvā'bhāvaparsaṅgāk, taṭastaṭī taṭamityādau yathāyathaṃ
liṅgatritayanibandhanakāryāṃṇāmasiddhiprasaṅgācca, kintu pāribhāṣikameva liṅgatrayam.
tacca kevalānvayi. `ayamarthaḥ'`iyaṃ vyaktiḥ'`idaṃ vastvi'ti śabdānāṃ
sarvatrā'pratibagdhaprasaratvāt.tatra kaścicchabda eka\ufffdsmalliṅge śaktaḥ
kaściddvayoḥ vakaściśriṣviti liṅgānuśāsanādibhyo nirṇeyam.
kumārabrāāhṛṇādiśabdāstu laukikapuṃstvaviśiṣṭe śāstrīye puṃstve śaktāḥ,
laukikastrītvaviśiṣṭe ca śāstrīyastrītve. kathamanyathā kumī kumāra ityādayaḥ
prayogā vyavatiṣṭheran. `kareṇuribhyāṃ strī nebhe'ityamarasyāp.yamevārthaḥ.
nanvevaṃ `paśune'ti puṃstvaṃ vivakṣitamiti mīmāṃsakoddhoṣaḥ kathaṃ yojyaḥ?.
pāribhāṣikasyā'vyāvartakatayā tadvivakṣāyā akiñcitkaratvāt. la#aukikasya tu
liṅgasya paśiśabdādapratīteriti cet. atrāhuḥ–`chāgo vā mantravarṇā'diti
ṣaṣṭhāntyādhikaraṇanyāyena puṃstvasya niyamo bodhyaḥ, chāgaśabdasya
laukikapuṃstvaviṃśiṣṭapāribhāṣike śaktatvāditi. tacca jātitrayamityeka. uktaṃ ca
hariṇā—`tiruāo jātaya evātāḥ keṣāṃcitsamavasthitāḥ.aviruddhā
viruddhābhirgomanuṣyādijātibhiḥ'. bhāṣye tu prākārāntaramuktam—
`saṃstyānaprasavau liṅgamāstheyau svakṛtāntataḥ. saṃstyāne styāyaterḍraṭ
strī, sūteḥ sap prasave pumān॥ ubhayorantaraṃ yacca tadaṅāve napuṃsakam॥ 'iti.
asyāyamarthaḥ–saṃstyānaṃ strī, sattvarajastamolakṣaṇānāṃ guṇānāmapacayaḥ. prasavo
guṇānāmupacayaḥ. sa ca pumān. sūterdhātoḥ sap–sakārasya pakārādeśa ityarthaḥ.
auṇādikomsunpratyayo hyasvaśca bāhulakāditi taiyaṭaḥ. `pūño ḍumsun'iti mādhavaḥ.
tayorupacayāpacayayorabhāve sati yadubhayorantaraṃ=sadṛśaṃ tannapuṃsakaṃ. `namrāṇnapā'diti
nipātanāditi bhāvaḥ. tathā'vasthitimātraṃ napuṃsakasam. ata evāviśabdāśca
śuklādiśabdavaddharme dharmiṇa ca vartante. svakṛtāntata iti. vaiyākaraṇasiddhāntata
ityarthaḥ. `kṛtāntau yamasiddhāntau'ityamaraḥ. pañcājīti. pañcānāmajānāṃ samāhāra ita#i
`taddhitārthe'tyādinā dviguḥ. `akārāntottarapada'iti strītve `dvigo'riti
ṅīp. na cātra pratyayavidhau tadantavidhivirahādeva ṭāpo'pravṛttau ṅībeva syāditi
vācyam, amahatpūrvagrahaṇenānupasarjanādhikareṇa ca strīpratyayeṣu
tadantavidhijñāpanāṭṭāpprāpteḥ sattvāt. samāsārthasamahāraniṣṭhamiti.
nanvajahatsvārthāyāṃ vṛttau samāhāro'pyajādyartha eveti cenmaivam. tathāpi tasya
padāntara samābhivyāhārapekṣayā bahiraṅgatvāt. ṭābvidhestvantaraṅge
caritārthatvāt. kathaṃ tarhi paramājeti cet, prāgutpannasyaiva ṭāpastatra śravaṇāt.
`atyajā'niraje tyatra tvadantatvaprayuktaṣṭābityavehi. naca `pañcājī'tyatrāpi
tathāstviti vācyaṃ, `dvigo'riti ṅīpai bādhitatvātṣa. caṭaketi. na cā'tra
`pratyayasthā'ditīkāraḥ śaṅkyaḥ, `caṭakāyā aira'giti liṅgādihaiva nipātanādvā
tadaparvṛtteḥ. evaṃ ca kṣipakādiṣu `caṭake'ti paṭhanaṃ nā'tīvāvaśyakamiti navyāḥ.
mūṣiketi. `vṛścikṛṣoḥ kikanni'tyadhikāre `muṣerdīrghaśce'ti kikani ikāramadhyo
mūṣikāśabdaḥ. yastu `mūṣa steye'iti dīrghopadhātsaṃjñāyāṃ kvuni mūṣakaśabdo
mādhavenoktastato'pyayaṃ ṭāp. pratyayasthāditītvaṃ tu viśeṣaḥ. kecittu
kvunnanto'sāvajādigaṇe pāṭhaṃ na prayuṅkeḥ,gaṇe tatpāṭhasya
jātilakṣaṇaṅīṣvādhanārthatvātsaṃjñāyāścaṣa'jādikatvāt. tathā cādantatvādeva
kvunnantāṭṭapsidhyatītyāhuḥ. taccintyam. `vyāghrī'tyādivatsaṃjñātave'pi
jātitvānapāyāt.
vigrahaḥ. ṅyāporiti. etacca `phala niṣpattā'vitī dhātau mādhavagranthe sthitam.
`pākakarṇe'tyatra bhāṣye tu dīrgha eva dṛśyate.
puṣpāt. sadackāṇḍeti. `satprākkāṇḍe'ti pāṭho nādartavya iti dhvanayunnadāharati-
–pratyakpuṣpeti. atra navyāḥ–`saṃbhastre'tyādi vacanadvayaṃ, `mūlānnañaḥ'iti
vakṣyamāṇaṃ ca `pākakarṇe'tyanenapabrāāptasya ṅīpo niṣedhārtha tatraiva sūtre bhāṣye
paṭhitamapi phale viśeṣā'bhāvādihaiva granthakāraiḥ paṭhitam.na
caitāvatā'jādyantargaṇasūtrāṇīti bhramaḥ kāryaḥ, tathātve mānā'bhāvāt. kintu
vārtikānyevemānītyāhuḥ.
śūdraśabdaṣṭāpamupādayati jātiścet. mahatpūrvastu na. jātiśceditīhapi saṃbadhyate.
tena mahatī śūdrā `mahāśūdre'ti bhavatyeva. puṃyogetviti. puṃyogaśca dāmpatyarūpa
eveti na niyamaḥ, kintu janyajanakabhāvo'pi gṛhrate. tathā ca smṛtiḥ–`vaiśyāśūdyostu
rājanyānmāhiṣyograu sutau'iti. mahīśūdrīti. `ābhīrī tu mahāśūdrī jātipuṃyogayoḥ
sane'tyamaraḥ. iha `amahatpūrve'ti vyarthaṃ, mahāśūdraśabdo hi samudita evā''bhīratvajātau
vartate. tatrā'vayavasyānarthakatayā śūdraśabdārthasamavetastrītvā'bhāvane ṭāpaḥ
parsaktyabhāvāt. na, tadantavidhijñāpanāya taditi vācyam, anupasarjanādhikāreṇaiva
tadantavidhijñāpanāditi dik. atra navyāḥ–`śūdrā ce'tyādivacanam `ajādyata'isi
sūtrasthaṃ vārtikameva, natvidaṃ gaṇasūtramityāhuḥ. kruñcetyādi. trayo'mī halantā
ityeke. bhāṣye tu `kruñcānālabheta'`uṣṇihakakubhau'ityādiprayogamudāhmatyā'ntā
api svīkṛtāḥ. pacādyacā igupadhalakṣaṇena kapratyayena ca yathāsaṃbhamadantatvāt.
puṃyoge'pīti. yadā jyeṣṭhādayaḥ parthamajātādau vartante tadā'dantatvādeva ṭāpsiddhaḥ.
yadā tu jyeṣṭhasya strītvādivivakṣā tadā puṃyogalakṣaṇo ṅīṣprāptaḥ–so'pyanena
bādhyate iti sūcayitumapiśabdaḥ.
amūleti. oṣadhijātiriyam.
Tattvabodhinī2 : ajādyataṣṭāp 404, 4.1.4 ajādyataḥ. ajaśabda ādiryasyeti bahuvrīhiḥ. ac ā di ry as ye See More
ajādyataṣṭāp 404, 4.1.4 ajādyataḥ. ajaśabda ādiryasyeti bahuvrīhiḥ. ac ādiryasyeti tu nā'rthaḥ, "ṛcī"ti nirdeśāt gaṇapāṭhasāmathryācca. "a"diti na svarūpagrahaṇam, "saṅkhyāyaṃ"iti liṅgāt, ajādibhyaḥ pṛthakpāṭhasāmathryācca. iha "ṅyāpprātipadikā"dityadhikāre'pi ṅyāpau na saṃbadhyete, ihaiva tayorvidheyatvāt, api tu prātipadikameva. taccā'kāraṇe viśeṣyate॥ viśeṣeṇa ca tadantatvālākbhaḥ, tadāha---ajādīnāmakārāntasya ceti. sūtre "ataḥ"iti ṣaṣṭhī. tadarthaśca vācyavācakabhāvaḥ. "striyā"miti tu dharamapradhāne nirdeśa ityāśayenāha---vācyaṃ yatstrītvamiti. etacca "liṅgaṃ prātipadikārtha"iti pakṣābhiprāyeṇoktam. "kasyamādbhavatī"tyākāṅkṣāyāṃ saṃnidhānādajādibhyo'kārāntācceti bodhyam. "iko yaṇacī"tyatra kasmādaci para ityākāṅkṣāyāmika iti yathā. ṭāpaḥ pakāraḥ svarārthaḥ, "auṅa āpaḥ", "āṅi cāpaḥ", "yāḍāpaḥ", ityādau sāmānyagrahaṇārthaśca. tadavidhātārthaṣṭakāraḥ. "ā"bityukte hi tadanubandhaparibhāṣayā "auṅ āpaḥ"ityādāvayameva gṛhrate, ḍāpcāpostu grahaṇaṃ na syāt. nanvata ityeva siddhe ajādigrahaṇaṃ vyartham, naca "kruñcā""uṣṇihā" "devaviśe"tyādiṣu halantatvādaprāpte vidhyarthaṃ taditi vācyaṃ, tathā sati "kruñce"tyādireva gṛhrata, na tvajādiḥ. ato vyācaṣṭe--ajādyuktirṅīśaṣo ṅīpaśceti. khaṭveti. "khaṭa kāṅkṣāyām" "aśūpruṣilaṭikhaṭikaṇiviśibhyaḥ kvan". nanvacetanānāṃ khaṭvādiśabdānāṃ kathaṃ liṅgavyavastheti cet. ucyate--lokaprasiddhaṃ stanādyavayavasaṃsthānaviśeṣātmakaṃ liṅgaṃ na vyākaraṇe āśrīyate, dārā" nityādau natvā'bhāvaparsaṅgāk, taṭastaṭī taṭamityādau yathāyathaṃ liṅgatritayanibandhanakāryāṃṇāmasiddhiprasaṅgācca, kintu pāribhāṣikameva liṅgatrayam. tacca kevalānvayi. "ayamarthaḥ""iyaṃ vyaktiḥ""idaṃ vastvi"ti śabdānāṃ sarvatrā'pratibagdhaprasaratvāt.tatra kaścicchabda eka()smalliṅge śaktaḥ kaściddvayoḥ vakaściśriṣviti liṅgānuśāsanādibhyo nirṇeyam. kumārabrāāhṛṇādiśabdāstu laukikapuṃstvaviśiṣṭe śāstrīye puṃstve śaktāḥ, laukikastrītvaviśiṣṭe ca śāstrīyastrītve. kathamanyathā kumī kumāra ityādayaḥ prayogā vyavatiṣṭheran. "kareṇuribhyāṃ strī nebhe"ityamarasyāp.yamevārthaḥ. nanvevaṃ "paśune"ti puṃstvaṃ vivakṣitamiti mīmāṃsakoddhoṣaḥ kathaṃ yojyaḥ(). pāribhāṣikasyā'vyāvartakatayā tadvivakṣāyā akiñcitkaratvāt. la#aukikasya tu liṅgasya paśiśabdādapratīteriti cet. atrāhuḥ--"chāgo vā mantravarṇā"diti ṣaṣṭhāntyādhikaraṇanyāyena puṃstvasya niyamo bodhyaḥ, chāgaśabdasya laukikapuṃstvaviṃśiṣṭapāribhāṣike śaktatvāditi. tacca jātitrayamityeka. uktaṃ ca hariṇā---"tiruāo jātaya evātāḥ keṣāṃcitsamavasthitāḥ.aviruddhā viruddhābhirgomanuṣyādijātibhiḥ". bhāṣye tu prākārāntaramuktam---"saṃstyānaprasavau liṅgamāstheyau svakṛtāntataḥ. saṃstyāne styāyaterḍraṭ strī, sūteḥ sap prasave pumān॥ ubhayorantaraṃ yacca tadaṅāve napuṃsakam॥ "iti. asyāyamarthaḥ--saṃstyānaṃ strī, sattvarajastamolakṣaṇānāṃ guṇānāmapacayaḥ. prasavo guṇānāmupacayaḥ. sa ca pumān. sūterdhātoḥ sap--sakārasya pakārādeśa ityarthaḥ. auṇādikomsunpratyayo hyasvaśca bāhulakāditi taiyaṭaḥ. "pūño ḍumsuniti mādhavaḥ. tayorupacayāpacayayorabhāve sati yadubhayorantaraṃ=sadṛśaṃ tannapuṃsakaṃ. "namrāṇnapā"diti nipātanāditi bhāvaḥ. tathā'vasthitimātraṃ napuṃsakasam. ata evāviśabdāśca śuklādiśabdavaddharme dharmiṇa ca vartante. svakṛtāntata iti. vaiyākaraṇasiddhāntata ityarthaḥ. "kṛtāntau yamasiddhāntau"ityamaraḥ. pañcājīti. pañcānāmajānāṃ samāhāra ita#i "taddhitārthe"tyādinā dviguḥ. "akārāntottarapada"iti strītve "dvigo"riti ṅīp. na cātra pratyayavidhau tadantavidhivirahādeva ṭāpo'pravṛttau ṅībeva syāditi vācyam, amahatpūrvagrahaṇenānupasarjanādhikareṇa ca strīpratyayeṣu tadantavidhijñāpanāṭṭāpprāpteḥ sattvāt. samāsārthasamahāraniṣṭhamiti. nanvajahatsvārthāyāṃ vṛttau samāhāro'pyajādyartha eveti cenmaivam. tathāpi tasya padāntara samābhivyāhārapekṣayā bahiraṅgatvāt. ṭābvidhestvantaraṅge caritārthatvāt. kathaṃ tarhi paramājeti cet, prāgutpannasyaiva ṭāpastatra śravaṇāt. "atyajā"niraje tyatra tvadantatvaprayuktaṣṭābityavehi. naca "pañcājī"tyatrāpi tathāstviti vācyaṃ, "dvigo"riti ṅīpai bādhitatvātṣa. caṭaketi. na cā'tra "pratyayasthā"ditīkāraḥ śaṅkyaḥ, "caṭakāyā aira"giti liṅgādihaiva nipātanādvā tadaparvṛtteḥ. evaṃ ca kṣipakādiṣu "caṭake"ti paṭhanaṃ nā'tīvāvaśyakamiti navyāḥ. mūṣiketi. "vṛścikṛṣoḥ kikanni"tyadhikāre "muṣerdīrghaśce"ti kikani ikāramadhyo mūṣikāśabdaḥ. yastu "mūṣa steye"iti dīrghopadhātsaṃjñāyāṃ kvuni mūṣakaśabdo mādhavenoktastato'pyayaṃ ṭāp. pratyayasthāditītvaṃ tu viśeṣaḥ. kecittu kvunnanto'sāvajādigaṇe pāṭhaṃ na prayuṅkeḥ,gaṇe tatpāṭhasya jātilakṣaṇaṅīṣvādhanārthatvātsaṃjñāyāścaṣa'jādikatvāt. tathā cādantatvādeva kvunnantāṭṭapsidhyatītyāhuḥ. taccintyam. "vyāghrī"tyādivatsaṃjñātave'pi jātitvānapāyāt.sambhastrājinaśaṇapiṇḍabhyaḥ phalāt. bhastreva phalāni yasyā iti vigrahaḥ. ṅyāporiti. etacca "phala niṣpattā"vitī dhātau mādhavagranthe sthitam. "pākakarṇe"tyatra bhāṣye tu dīrgha eva dṛśyate.sagackāṇḍaprāntaśataikebhyaḥ puṣpāt. sadackāṇḍeti. "satprākkāṇḍe"ti pāṭho nādartavya iti dhvanayunnadāharati---pratyakpuṣpeti. atra navyāḥ--"saṃbhastre"tyādi vacanadvayaṃ, "mūlānnañaḥ"iti vakṣyamāṇaṃ ca "pākakarṇe"tyanenapabrāāptasya ṅīpo niṣedhārtha tatraiva sūtre bhāṣye paṭhitamapi phale viśeṣā'bhāvādihaiva granthakāraiḥ paṭhitam.na caitāvatā'jādyantargaṇasūtrāṇīti bhramaḥ kāryaḥ, tathātve mānā'bhāvāt. kintu vārtikānyevemānītyāhuḥ.śūdrā cā'mahatpūrvā jātiḥ॥ śūdrā ceti. śūdraśabdaṣṭāpamupādayati jātiścet. mahatpūrvastu na. jātiśceditīhapi saṃbadhyate. tena mahatī śūdrā "mahāśūdre"ti bhavatyeva. puṃyogetviti. puṃyogaśca dāmpatyarūpa eveti na niyamaḥ, kintu janyajanakabhāvo'pi gṛhrate. tathā ca smṛtiḥ--"vaiśyāśūdyostu rājanyānmāhiṣyograu sutau"iti. mahīśūdrīti. "ābhīrī tu mahāśūdrī jātipuṃyogayoḥ sane"tyamaraḥ. iha "amahatpūrve"ti vyarthaṃ, mahāśūdraśabdo hi samudita evā''bhīratvajātau vartate. tatrā'vayavasyānarthakatayā śūdraśabdārthasamavetastrītvā'bhāvane ṭāpaḥ parsaktyabhāvāt. na, tadantavidhijñāpanāya taditi vācyam, anupasarjanādhikāreṇaiva tadantavidhijñāpanāditi dik. atra navyāḥ--"śūdrā ce"tyādivacanam "ajādyata"isi sūtrasthaṃ vārtikameva, natvidaṃ gaṇasūtramityāhuḥ. kruñcetyādi. trayo'mī halantā ityeke. bhāṣye tu "kruñcānālabheta""uṣṇihakakubhau"ityādiprayogamudāhmatyā'ntā api svīkṛtāḥ. pacādyacā igupadhalakṣaṇena kapratyayena ca yathāsaṃbhamadantatvāt. puṃyoge'pīti. yadā jyeṣṭhādayaḥ parthamajātādau vartante tadā'dantatvādeva ṭāpsiddhaḥ. yadā tu jyeṣṭhasya strītvādivivakṣā tadā puṃyogalakṣaṇo ṅīṣprāptaḥ--so'pyanena bādhyate iti sūcayitumapiśabdaḥ.mūlānnañaḥ.mūlānnañaḥ. nañaḥ kim(), śatamūlī. amūleti. oṣadhijātiriyam.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam 2.Source: Sanskrit Documents
Research Papers and Publications