Kāśikāvṛttī1:
vidhiḥ preraṇam. nimantraṇam niyogakaraṇam. āmantraṇam kāmacārakaraṇam. adhīṣṭaḥ
See More
vidhiḥ preraṇam. nimantraṇam niyogakaraṇam. āmantraṇam kāmacārakaraṇam. adhīṣṭaḥ
satkārapūrvako vyāpāraḥ. sampraśnaḥ sampradhāraṇam. prārthanam yācñā.
vidhyādiṣvartheṣu dhātoḥ liṅ pratyayo bhavati. sarvalakārāṇām apavādaḥ. vidhyādayaśca
pratyayārthaviśeṣaṇam. vidhyādiviśiṣṭeṣu kartrādiṣu liṅ pratyayo bhavati. vidhau
tāvat kaṭam kuryāt. grāmaṃ bhavānāgacchet. nimantraṇe iha bhavān bhuñjīta. iha
bhavānāsīta. āmantraṇe iha bhavānāsīta. iha bhavān bhuñjīta. adhīṣṭe adhīchāmo bhavantaṃ
māṇavakaṃ bhavānupanayet. sampraśne kiṃ nu khalu bho vyākaranam adhīyīya. prārthane bhavati
me prārthanā vyākaranam adhīyīya.
Kāśikāvṛttī2:
vidhinimantraṇā'mantraṇādhīṣṭasaṃpraśnaprārthaneṣu liṅ 3.3.161 vidhiḥ preraṇam.
See More
vidhinimantraṇā'mantraṇādhīṣṭasaṃpraśnaprārthaneṣu liṅ 3.3.161 vidhiḥ preraṇam. nimantraṇam niyogakaraṇam. āmantraṇam kāmacārakaraṇam. adhīṣṭaḥ satkārapūrvako vyāpāraḥ. sampraśnaḥ sampradhāraṇam. prārthanam yācñā. vidhyādiṣvartheṣu dhātoḥ liṅ pratyayo bhavati. sarvalakārāṇām apavādaḥ. vidhyādayaśca pratyayārthaviśeṣaṇam. vidhyādiviśiṣṭeṣu kartrādiṣu liṅ pratyayo bhavati. vidhau tāvat kaṭam kuryāt. grāmaṃ bhavānāgacchet. nimantraṇe iha bhavān bhuñjīta. iha bhavānāsīta. āmantraṇe iha bhavānāsīta. iha bhavān bhuñjīta. adhīṣṭe adhīchāmo bhavantaṃ māṇavakaṃ bhavānupanayet. sampraśne kiṃ nu khalu bho vyākaranam adhīyīya. prārthane bhavati me prārthanā vyākaranam adhīyīya.
Nyāsa2:
icchārthebhyo vibhāṣā vatrtamāne. , 3.3.161 "preraṇam" iti. niyogaḥ&qu
See More
icchārthebhyo vibhāṣā vatrtamāne. , 3.3.161 "preraṇam" iti. niyogaḥ" "nimantraṇaṃ niyogakaraṇam" iti. asatyāmapīcchāyāmakaraṇe satyadharmotpatterniyamenāvaśyambhāvena yat karaṇaṃ tannimantraṇam. "kāmacārakaraṇamiti. kāmacāra- = icchāpracāraḥ. tena yatkaraṇaṃ tadāmantraṇam. etaduktaṃ bhavati-- yadicchayaivakaraṇaṃnānicchayā akaraṇe'pi doṣābhāvāt,tadāmantramaṇam(). ihāyaṃ vidhyādirarthaḥ prakṛtyarthaviśeṣaṇaṃ vā syāt? pratyayārtho vā? pratyayārthaviśeṣaṇaṃ vā? tatra yadyādyaḥ pakṣa āśrīyeta tadā yatra prakṛtireva vidhyādīnarthānācaṣṭe tatra na sidhyet-- vidadhyānnimantrayetāmantrayetādhīcchediti, na hratra prakṛtyarthādanye viśeṣaṇabhūtā vidhyādayaḥ santītyeṣa doṣaḥ pratividheyaḥ syāt. pratividhīyamāne'pi tasmin pratipattigauravaṃ syāt. atha dvitīyaḥ? bhāvakarmakarttṛpratyayārthānāṃ vidhyādayo vācakāḥ syurityevamanayordoṣaṃ dṛṣṭvā tṛtīyaṃ pakṣamāśrityāha-- "vidhyādayaśca" ityādi. pratyayārthāsta eva bhāvakarmakatrtāraḥ. teṣu "laḥ karmaṇi ca" 3.4.69 ityādinā pratyayasya vidhānāt teṣāmayaṃ vidhyādirartho viśeṣaṇamiti matvā''ha-- "vidhyādiviśiṣṭeṣu" ityādi. etenādiśabdena nimantraṇādīnāṃ grahaṇam. dvitīyena bhāvakarmaṇoḥ. "āsīt" iti. adāditvācchapo 2.4.72 luk. "adhyāpayet" iti. pūrvavadāttvapukau॥
Laghusiddhāntakaumudī1:
eṣvartheṣu dhātorliṅ.. Sū #427
Laghusiddhāntakaumudī2:
vidhinimantraṇāmantraṇādhīṣṭasaṃpraśnaprārthaneṣu liṅ 427, 3.3.161 eṣvartheṣu dh
See More
vidhinimantraṇāmantraṇādhīṣṭasaṃpraśnaprārthaneṣu liṅ 427, 3.3.161 eṣvartheṣu dhātorliṅ॥
Bālamanoramā1:
vidhinimantraṇāa. nanu vidhyādayo hi na liṅo vācyāḥ, laḥ, karmaṇi ca bhāve ceti Sū #57
See More
vidhinimantraṇāa. nanu vidhyādayo hi na liṅo vācyāḥ, laḥ, karmaṇi ca bhāve ceti
sūtreṇa kartṛkarmabhāvānāṃ lakāravācyatvabodhanāt. naca laḥ karmaṇi ceti śāstraṃ
liṅvyatiriktalakāraviṣayakamevāstviti vācyaṃ, tathā sati yajetetyādau
kartṛvācakatvā'bhāvena śabādyanāpatterityata āha– dyotyeṣviti. `laḥ karmaṇi ce'ti
sūtraṃ sāmānyaviṣayaṃ cedapi vidhinimantraṇeti viśeṣaśāstreṇa na bādhyate, avirodhāt.
tathā ca vidhyādiviśiṣṭakatrrādiṣu liṅiti phalatīti matvāha– vācyeṣu veti.
pakṣadvayamapīdaṃ bhāṣye sthitam. `vidhiḥ preraṇa'miti bhāṣyamarthatassaṅgṛhṇāti—
vidhiḥ preraṇamiti. nanu nimantraṇādīnāmapi preraṇāntarbhāvātpaunaktyamityato
vyācaṣṭe. bhṛtyādernikṛṣṭasya pravartanamiti. tadyathā bhṛtyaṃ svāmī vadati-
- `bhavān vastraṃ kṣālaye'diti. āmantraṇādbhedaṃ darśayituṃ nimantraṇaśabdaṃ
vyācaṣṭe— nimantraṇaṃ niyogakaraṇamiti. niyogaśabdasya preraṇaśabdaparyāyatvabhramaṃ
vārayati– āvaśyake iti. `trīṇi śrāddhe pavitrāṇi dauhitraḥ kutapastilaḥ'
ityādivacanāditi bhāvaḥ. tadyathā dauhitrādīn prati `iha śrāddhe bhavān bhuñjīte'ti.
āmantraṇaṃ kāmacārānujñeti. `yathecchaṃ kra#iyatā' mityabhyanujñānamityarthaḥ. adhīṣṭaṃ
satkārapūrvako vyāpāra iti. bhāṣyavākyamidam. satkṛtya pravartanamityarthaḥ.
adhipūrvakasyeṣadhātorbhāve ktāntasyopasargavaśādasminnarthe vṛttiḥ. ata eva
bhāṣyaprayogādadhīṣṭaśabdasya puṃstvam. `adhīṣṭa' mityeva kvacitpāṭhaḥ. `māṇavakaṃ
bhavānadhyāpaye' dityudāharaṇam. `idaṃ kāryaṃ na ve'ti vicārya nirdhāraṇaṃ saṃpraśnaḥ.
yathā– `kiṃ bhoḥ vyākaraṇaṃ bhavānadhīyīte'ti. prārthanaṃ–yācñā. yathā `bhavānannaṃ me
dadyā' diti. suvacamiti. pravartanātvasya vidhyādicaturṣu anusyūtatvāditi bhāvaḥ.
pravṛtyanukūlavyāpāraḥ–pravartanā. tatra pravṛttiḥ śiṣyādiniṣṭhā.
tadanukūlavyāpārastu preraṇātmakaḥ pravartayitṛgurvādiniṣṭhaḥ. vistarastu
mañjūṣāyāṃ draṣṭavyaḥ. caturṇāmiti.
vidhinimantraṇāmantraṇādhīṣṭānāmityarthaḥ.
Bālamanoramā2:
vidhinimantraṇāmantraṇādhīṣṭasaṃpraśnaprārthaneṣu liṅ 57, 3.3.161 vidhinimantraṇ
See More
vidhinimantraṇāmantraṇādhīṣṭasaṃpraśnaprārthaneṣu liṅ 57, 3.3.161 vidhinimantraṇāa. nanu vidhyādayo hi na liṅo vācyāḥ, laḥ, karmaṇi ca bhāve ceti sūtreṇa kartṛkarmabhāvānāṃ lakāravācyatvabodhanāt. naca laḥ karmaṇi ceti śāstraṃ liṅvyatiriktalakāraviṣayakamevāstviti vācyaṃ, tathā sati yajetetyādau kartṛvācakatvā'bhāvena śabādyanāpatterityata āha-- dyotyeṣviti. "laḥ karmaṇi ce"ti sūtraṃ sāmānyaviṣayaṃ cedapi vidhinimantraṇeti viśeṣaśāstreṇa na bādhyate, avirodhāt. tathā ca vidhyādiviśiṣṭakatrrādiṣu liṅiti phalatīti matvāha-- vācyeṣu veti. pakṣadvayamapīdaṃ bhāṣye sthitam. "vidhiḥ preraṇa"miti bhāṣyamarthatassaṅgṛhṇāti---vidhiḥ preraṇamiti. nanu nimantraṇādīnāmapi preraṇāntarbhāvātpaunaktyamityato vyācaṣṭe. bhṛtyādernikṛṣṭasya pravartanamiti. tadyathā bhṛtyaṃ svāmī vadati-- "bhavān vastraṃ kṣālaye"diti. āmantraṇādbhedaṃ darśayituṃ nimantraṇaśabdaṃ vyācaṣṭe--- nimantraṇaṃ niyogakaraṇamiti. niyogaśabdasya preraṇaśabdaparyāyatvabhramaṃ vārayati-- āvaśyake iti. "trīṇi śrāddhe pavitrāṇi dauhitraḥ kutapastilaḥ" ityādivacanāditi bhāvaḥ. tadyathā dauhitrādīn prati "iha śrāddhe bhavān bhuñjīte"ti. āmantraṇaṃ kāmacārānujñeti. "yathecchaṃ kra#iyatā" mityabhyanujñānamityarthaḥ. adhīṣṭaṃ satkārapūrvako vyāpāra iti. bhāṣyavākyamidam. satkṛtya pravartanamityarthaḥ. adhipūrvakasyeṣadhātorbhāve ktāntasyopasargavaśādasminnarthe vṛttiḥ. ata eva bhāṣyaprayogādadhīṣṭaśabdasya puṃstvam. "adhīṣṭa" mityeva kvacitpāṭhaḥ. "māṇavakaṃ bhavānadhyāpaye" dityudāharaṇam. "idaṃ kāryaṃ na ve"ti vicārya nirdhāraṇaṃ saṃpraśnaḥ. yathā-- "kiṃ bhoḥ vyākaraṇaṃ bhavānadhīyīte"ti. prārthanaṃ--yācñā. yathā "bhavānannaṃ me dadyā" diti. suvacamiti. pravartanātvasya vidhyādicaturṣu anusyūtatvāditi bhāvaḥ. pravṛtyanukūlavyāpāraḥ--pravartanā. tatra pravṛttiḥ śiṣyādiniṣṭhā. tadanukūlavyāpārastu preraṇātmakaḥ pravartayitṛgurvādiniṣṭhaḥ. vistarastu mañjūṣāyāṃ draṣṭavyaḥ. caturṇāmiti. vidhinimantraṇāmantraṇādhīṣṭānāmityarthaḥ.
Tattvabodhinī1:
dyotyeṣu vācyeṣu veti. pakṣadvyasyāpyākare sthitatvāditi bhāvaḥ. atrādye
tvitth Sū #42
See More
dyotyeṣu vācyeṣu veti. pakṣadvyasyāpyākare sthitatvāditi bhāvaḥ. atrādye
tvitthamupapattiḥ– vidhyādīnāṃ pratyayārthatvamanucitam. tathāhi sati
katrrādīnāmarthānāṃ lakārāntare caritārthānāṃ vidyādayo'rtha bādhakāḥ syuḥ, tathā ca
liṅaḥ katrrādyabidhāyakatvaṃ na syāt, tataśca dvivacanabahuvacane na syātāṃ, śabādayaśca na
syuḥ, puruṣavyavasthā ca na syāt, abhihitatvaprayuktastṛtīyādivirahaśca na
sidhyediti॥ dvitīye tvitthamupapattiḥ– vidhyādibhiḥ katrrādayo na bādhyante,
parasparavirodhā'bhāvāt. tathā ca `laḥ karmaṇī'tyatra `la' iti bahuvacananirdeśena
sarvalakārāṇāṃ saṅgrahālliṅādīnāmapi katrrādayo'rthā bhaveyuḥ. kiṃ ca katrrādayo'pi
niravakāśāḥ. na ca laḍādayo'vakāśāḥ. nyāyasāmyena vidhyādivadvartamānatvabhūtatvāderapi
tattallakāravācyatvāt. na caivaṃ pacatītyādau dhātvarthaṃ raprati vartamānatvādeḥ
pratyayārthatayā viśeṣyatvaṃ syāt, tathā caikakartṛkā vartamānā
pacikriyetyādiśābdabodhavarṇanamayuktaṃ syāditi vācyam. pratyayārthatayā
viśeṣyatvāpādanasya katrrādāvapi tulyatvāt. nanu pratyayārthaḥ pradhānaṃ,
prakṛtyartho viśeṣaṇamityautsargikamākhyāte tyajyata#e `bhāvapradhānamākhyāta'miti
siddhāntānurodhāditi cettarhi tata eva noktadoṣa iti dik॥ pravartanāyāmiti.
pravartanātvasya vidhyādiṣu catuṣrvanusyūtatvāditi bhāvaḥ. atra vadanti-
- pravṛttiḥ pravartanā cobhayamapi vyāpāraḥ, sa ca dhātvarthaḥ.
phalavyāpārayordhātuvācyatvasvīkārāt. tadāśrayastu lakārārthaḥ, vyāpāratvena
pravartanāyā dhātvarthatve'pi pravartanātvena pravartanā tu liṅtvādirūpeṇa
lakāravācyā dyotyā veti pakṣadvayam. pravṛttiḥ puruṣaniṣṭhā `ārthī
bhāvane'tyucyate. pravartanā tu vidhiḥ, māṃ prerayatītyanubhavāt liṅādiniṣṭhā
`śābdī bhāvane'tyucyate. veda eva liṅādiniṣṭhā, vakturabhāvāt, loke tu
puruṣaniṣṭheti kecidabhyupagacchanti. pravartanāyā asyāḥ puruṣapravṛttireva bhāvyā.
puruṣapravṛttestu yajanadānādi jyāyān. liṅtvādirūpeṇa lakārasya pravartanāyāṃ
śaktyantarakalpane gauravāt. evaṃ ṇicyapi. iyāṃstu viśeṣaḥ– ṇicpratyayadyotyā
preraṇā sarvasminnapi mate puruṣādiniṣṭhaiva na tu ṇijniṣṭhā, liṅādidyotyā tu
matabhedena liṅniṣṭhā vā puruṣa niṣṭā veti॥ syādetat– `liṅādidyotyā pravartanā
loke puruṣaniṣṭhe'ti mate `pācayatya#odanaṃ devadattena yajñadatta' itivat `pacedodanaṃ
devadattena yajñadatta' iti prayogaḥ syāt. atrāhuḥ– puruṣaniṣṭheti mate pravartanā
liṅādivācyaiva, na tu dhātuvācyā. tathā ca liṅupāttavyāpārāśrayasya puruṣasya
kartṛtvā'bhāvānnoktadoṣaḥ. `devadattena pācayati yajñadattara' ityādau tu ṇijantasya
dhātutvāddhātūpāttavyāpārāśrayatvena prayojyaprayojakayorubhayorapi
kartṛtvāllakāreṇā'nukte prayojye kartari tṛtīyeti vaiṣamyamiti. kaustubhādau tu-
- `hetumati ce'ti sūtre prayojakavyāpārasya ṇijvācyatvapakṣa eva mukhyatvena
sthāpitaḥ. vyāpāradvayasyāpi ṇicprakṛtyarthatve tu–abhītyasya
ṇijarthaviśeṣyakatve abhisāvayati, prakṛtyarthaviśeṣyakatve tu `upasargātsunotī'ti
ṣatvamabhiṣāvayatīti siddhāntasya svārasyabhaṅgāpatteriti. tathā `gatibuddhī'ti sūtre
aṇikarteti viśeṣaṇamavyāvartakaṃ syāt. tvanmate prayojakavyāpārasyāpi
ṇicprakṛtyarthatvena prayojakasyāpyaṇau kartṛtvāditi dik. prārthanaṃ-
- yācñā॥
Tattvabodhinī2:
vidhinimantraṇāmantraṇādhīṣṭasaṃpraśnaprāthaneṣu liṅ 42, 3.3.161 dyotyeṣu vācyeṣ
See More
vidhinimantraṇāmantraṇādhīṣṭasaṃpraśnaprāthaneṣu liṅ 42, 3.3.161 dyotyeṣu vācyeṣu veti. pakṣadvyasyāpyākare sthitatvāditi bhāvaḥ. atrādye tvitthamupapattiḥ-- vidhyādīnāṃ pratyayārthatvamanucitam. tathāhi sati katrrādīnāmarthānāṃ lakārāntare caritārthānāṃ vidyādayo'rtha bādhakāḥ syuḥ, tathā ca liṅaḥ katrrādyabidhāyakatvaṃ na syāt, tataśca dvivacanabahuvacane na syātāṃ, śabādayaśca na syuḥ, puruṣavyavasthā ca na syāt, abhihitatvaprayuktastṛtīyādivirahaśca na sidhyediti॥ dvitīye tvitthamupapattiḥ-- vidhyādibhiḥ katrrādayo na bādhyante, parasparavirodhā'bhāvāt. tathā ca "laḥ karmaṇī"tyatra "la" iti bahuvacananirdeśena sarvalakārāṇāṃ saṅgrahālliṅādīnāmapi katrrādayo'rthā bhaveyuḥ. kiṃ ca katrrādayo'pi niravakāśāḥ. na ca laḍādayo'vakāśāḥ. nyāyasāmyena vidhyādivadvartamānatvabhūtatvāderapi tattallakāravācyatvāt. na caivaṃ pacatītyādau dhātvarthaṃ raprati vartamānatvādeḥ pratyayārthatayā viśeṣyatvaṃ syāt, tathā caikakartṛkā vartamānā pacikriyetyādiśābdabodhavarṇanamayuktaṃ syāditi vācyam. pratyayārthatayā viśeṣyatvāpādanasya katrrādāvapi tulyatvāt. nanu pratyayārthaḥ pradhānaṃ, prakṛtyartho viśeṣaṇamityautsargikamākhyāte tyajyata#e "bhāvapradhānamākhyāta"miti siddhāntānurodhāditi cettarhi tata eva noktadoṣa iti dik॥ pravartanāyāmiti. pravartanātvasya vidhyādiṣu catuṣrvanusyūtatvāditi bhāvaḥ. atra vadanti-- pravṛttiḥ pravartanā cobhayamapi vyāpāraḥ, sa ca dhātvarthaḥ. phalavyāpārayordhātuvācyatvasvīkārāt. tadāśrayastu lakārārthaḥ, vyāpāratvena pravartanāyā dhātvarthatve'pi pravartanātvena pravartanā tu liṅtvādirūpeṇa lakāravācyā dyotyā veti pakṣadvayam. pravṛttiḥ puruṣaniṣṭhā "ārthī bhāvane"tyucyate. pravartanā tu vidhiḥ, māṃ prerayatītyanubhavāt liṅādiniṣṭhā "śābdī bhāvane"tyucyate. veda eva liṅādiniṣṭhā, vakturabhāvāt, loke tu puruṣaniṣṭheti kecidabhyupagacchanti. pravartanāyā asyāḥ puruṣapravṛttireva bhāvyā. puruṣapravṛttestu yajanadānādi jyāyān. liṅtvādirūpeṇa lakārasya pravartanāyāṃ śaktyantarakalpane gauravāt. evaṃ ṇicyapi. iyāṃstu viśeṣaḥ-- ṇicpratyayadyotyā preraṇā sarvasminnapi mate puruṣādiniṣṭhaiva na tu ṇijniṣṭhā, liṅādidyotyā tu matabhedena liṅniṣṭhā vā puruṣa niṣṭā veti॥ syādetat-- "liṅādidyotyā pravartanā loke puruṣaniṣṭhe"ti mate "pācayatya#odanaṃ devadattena yajñadatta" itivat "pacedodanaṃ devadattena yajñadatta" iti prayogaḥ syāt. atrāhuḥ-- puruṣaniṣṭheti mate pravartanā liṅādivācyaiva, na tu dhātuvācyā. tathā ca liṅupāttavyāpārāśrayasya puruṣasya kartṛtvā'bhāvānnoktadoṣaḥ. "devadattena pācayati yajñadattara" ityādau tu ṇijantasya dhātutvāddhātūpāttavyāpārāśrayatvena prayojyaprayojakayorubhayorapi kartṛtvāllakāreṇā'nukte prayojye kartari tṛtīyeti vaiṣamyamiti. kaustubhādau tu-- "hetumati ce"ti sūtre prayojakavyāpārasya ṇijvācyatvapakṣa eva mukhyatvena sthāpitaḥ. vyāpāradvayasyāpi ṇicprakṛtyarthatve tu--abhītyasya ṇijarthaviśeṣyakatve abhisāvayati, prakṛtyarthaviśeṣyakatve tu "upasargātsunotī"ti ṣatvamabhiṣāvayatīti siddhāntasya svārasyabhaṅgāpatteriti. tathā "gatibuddhī"ti sūtre aṇikarteti viśeṣaṇamavyāvartakaṃ syāt. tvanmate prayojakavyāpārasyāpi ṇicprakṛtyarthatvena prayojakasyāpyaṇau kartṛtvāditi dik. prārthanaṃ-- yācñā॥
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents