Grammatical Sūtra: कुषिरजोः प्राचां श्यन् परस्मैपदं च kuṣirajoḥ prācāṃ śyan parasmaipadaṃ ca
Individual Word Components: kuṣirajoḥ prācām śyan parasmaipadam ca Sūtra with anuvṛtti words: kuṣirajoḥ prācām śyan parasmaipadam ca pratyayaḥ (3.1.1 ), paraḥ (3.1.2 ), ca (3.1.2 ), ādyudāttaḥ (3.1.3 ), ca (3.1.3 ), dhātoḥ (3.1.22 ), karmavat (3.1.87 ) Type of Rule: vidhiPreceding adhikāra rule: 3.1.2 (1paraś ca)
Description:
The affix ((śyan)) comes after the roots ((kuṣ)) 'to pull', and ((rañj)) 'to colour', in the reflexive voice, according to the opinion of the Eastern Grammarians, and these verbs take the affixes of.the Parasmaipada. Source: Aṣṭādhyāyī 2.0
[The affix 1] ŚyaN is introduced [after 2 the verbal stems] kuṣ- `pull, extract' (IX 46) and ranj- `color, dye' (1.1.48 , IV 58) according to Eastern Grammarians (prācām) and co-occurring with Parasmaipadá l-substitutes [when the agent functions in the same way as the object of the verbal stems 87]. Source: From Aṣṭādhyāyī of Pāṇini In Roman Transliteration translated by Sumitra M. Katre, Copyright © 1987. Courtesy of the University of Texas Press.
Source:Srisa Chandra Vasu's Aṣṭādhyāyī of Pāṇini Anuvṛtti: 3.1.22 , 3.1.87
Mahābhāṣya: With kind permission: Dr. George Cardona 1/57:kuṣirajoḥ śyanvidhāne sārvadhātukavacanam |kuṣirajoḥ śyanvidhāne sārvadhātukagrahaṇam kartavyam |* 2/57:avacane hi liṅliṭoḥ pratiṣedhaḥ |* 3/57:akriyamāṇe hi sārvadhātukagrahaṇe liṅliṭoḥ pratiṣedhaḥ vaktavyaḥ syāt | 4/57:cukuṣe pādaḥ svayam eva | 5/57:rarañje vastram svayam eva | See More
1/57:kuṣirajoḥ śyanvidhāne sārvadhātukavacanam |kuṣirajoḥ śyanvidhāne sārvadhātukagrahaṇam kartavyam |* 2/57:avacane hi liṅliṭoḥ pratiṣedhaḥ |* 3/57:akriyamāṇe hi sārvadhātukagrahaṇe liṅliṭoḥ pratiṣedhaḥ vaktavyaḥ syāt | 4/57:cukuṣe pādaḥ svayam eva | 5/57:rarañje vastram svayam eva | 6/57:koṣiṣīṣṭa pādaḥ svayam eva | 7/57:raṅkṣīṣṭa vastram svayam eva | 8/57:kriyamāṇe api sārvadhātukagrahaṇe iha prāpnoti | 9/57:kati iha kuṣṇāṇāḥ pādāḥ | 10/57:śyanā ca syādīnām bādhanam prāpnoti | 11/57:koṣiṣyate pādaḥ svayam eva | 12/57:raṅkṣyate vastram svayam eva | 13/57:akoṣi pādaḥ svayam eva | 14/57:arañji vastram svayam eva | 15/57:yat tāvat ucyate sārvadhātukagrahaṇam kartavyam iti | 16/57:prakṛtam anuvartate | 17/57:kva prakṛtam | 18/57:sārvadhātuke yak iti | 19/57:yadi tat anuvartate pūrvasmin yoge kim samuccayaḥ | 20/57:le ca sārvadhātuke ca iti | 21/57:āhosvit lagrahaṇam sārvadhātukaviśeṣaṇam | 22/57:kim ca ataḥ | 23/57:yadi samuccayaḥ kati iha bhindānāḥ kuśūlāḥ iti atra api prāpnoti | 24/57:atha lagrahaṇam sārvadhātukaviśeṣaṇam liṅliṭoḥ na sidhyati | 25/57:bibhide kuśūlaḥ svayam eva | 26/57:bhitsīṣṭa kuśūlaḥ svayam eva iti | 27/57:astu lagrahaṇam sārvadhātukaviśeṣaṇam | 28/57:nanu ca uktam liṅliṭoḥ na sidhyati iti | 29/57:liṅliḍgrahaṇam api prakṛtam anuvartate | 30/57:kva prakṛtam | 31/57:kās pratyayāt ām amantre liṭi liṅi āśiṣi āṅ iti | 32/57:evam ca kṛtvā saḥ api adoṣaḥ bhavati yat uktam kati iha kuṣṇāṇāḥ pādāḥ iti prāpnoti | 33/57:atra api laviśiṣṭam sārvadhātukagrahaṇam anuvartate | 34/57:yat api ucyate śyanā ca syādīnām bādhanam prāpnoti | 35/57:yakpratiṣedhasambandhena śyanaṃ vakṣyāmi | 36/57:na duhasnunamām yakciṇau | 37/57:tataḥ kuṣirajoḥ prācām yakciṇau na bhavataḥ | 38/57:tataḥ śyan parasmaipadam ca iti | 39/57:yathā eva tarhi yakaḥ viṣaye śyan bhavati evam ciṇaḥ api viṣaye prāpnoti | 40/57:akoṣi pādaḥ svayam eva | 41/57:arañji vastram svayam eva iti | 42/57:evam tarhi dvitīyaḥ yogavibhāgaḥ kariṣyate | 43/57:na duhasnunamām ciṇ bhavati | 44/57:tataḥ yak | 45/57:yak ca na bhavati duhasnunamām | 46/57:tataḥ kuṣirajoḥ prācām yak na bhavati | 47/57:tataḥ śyan parasmaipadam ca | 48/57:atha vā anuvṛttiḥ kariṣyate | 49/57:syatāsī lṛluṭoḥ | 50/57:cli luṅi | 51/57:cleḥ sic bhavati | 52/57:kartari śap syatāsī lṛluṭoḥ cli luṅi cleḥ sic bhavati | 53/57:kuṣirajoḥ prācām śyan parasmaipadam ca syatāsī lṛluṭoḥ cli luṅi cleḥ sic bhavati iti | 54/57:atha vā antaraṅgāḥ syādayaḥ | 55/57:kā antaraṅgatā | 56/57:lakārāvasthāyām eva syādayaḥ | 57/57:sārvadhātuke śyan |
Collapse Kielhorn/Abhyankar (II,70.17-71.23) Rohatak (III,177-179) * Kātyāyana's Vārttikas
Commentaries:
Kāśikāvṛttī1 : kuṣa niṣkarṣe, rañja rāge, anayor dhātvoḥ karmakartari prācām ācāryāṇāṃ ma te na
ś See More
kuṣa niṣkarṣe, rañja rāge, anayor dhātvoḥ karmakartari prācām ācāryāṇāṃ matena
śyan pratyayo bhavati, parasmaipadaṃ ca. yagātmanepadayorapavādau. kuṣyati pādaḥ svayam eva.
rajyati vastraṃ svayam eva. prācāṃ grahaṇaṃ vikalpārtham. kuṣyate. rajyate.
vyavasthitavibhāṣā ca iyam. tena liṭliṅoḥ syādiviṣaye ca na bhavataḥ. cukuṣe pādaḥ svayam
eva. rarañje vastraṃ svayam eva. koṣiṣīṣṭa pādaḥ svayam eva. raṅkṣīṣṭa vastraṃ
svayam eva. koṣiṣyate pādaḥ svayam eva. raṅkṣyate vastraṃ svayam eva. akoṣi pādaḥ
svayam eva. arañji vastraṃ svayam eva.
Kāśikāvṛttī2 : kuṣirajoḥ prācāṃ śyan parasmaipadaṃ ca 3.1.90 kuṣa niṣkarṣe, rañja rāge , an ay or See More
kuṣirajoḥ prācāṃ śyan parasmaipadaṃ ca 3.1.90 kuṣa niṣkarṣe, rañja rāge, anayor dhātvoḥ karmakartari prācām ācāryāṇāṃ matena śyan pratyayo bhavati, parasmaipadaṃ ca. yagātmanepadayorapavādau. kuṣyati pādaḥ svayam eva. rajyati vastraṃ svayam eva. prācāṃ grahaṇaṃ vikalpārtham. kuṣyate. rajyate. vyavasthitavibhāṣā ca iyam. tena liṭliṅoḥ syādiviṣaye ca na bhavataḥ. cukuṣe pādaḥ svayam eva. rarañje vastraṃ svayam eva. koṣiṣīṣṭa pādaḥ svayam eva. raṅkṣīṣṭa vastraṃ svayam eva. koṣiṣyate pādaḥ svayam eva. raṅkṣyate vastraṃ svayam eva. akoṣi pādaḥ svayam eva. arañji vastraṃ svayam eva.
Nyāsa2 : kṛṣirajoḥ prācāṃ śyanparasmaipadaṃ ca. , 3.1.90 rañjeḥ kṛtānunāsikalopan ir de śo l See More
kṛṣirajoḥ prācāṃ śyanparasmaipadaṃ ca. , 3.1.90 rañjeḥ kṛtānunāsikalopanirdeśo lāghavārthaḥ. "yagātmanepadayorapavādau" iti. śyan yako'pavādaḥ; parasmaipadaṃ tvātmanepadasya. "rajyati" iti. "aniditām" 6.4.24 ityanunāsikalopaḥ. "prācāṃ grahaṇaṃ vikalpārtham" iti. etena pūjārthatāmapanayati. pūjārthe tasmin vikalpo na labhyeta. "kuṣyate" ityādinā vikalpārthe prāggrahaṇe yadiṣṭaṃ sidhyati taddarśayati. "syādiviṣaye ca" ityādi. ādiśabdena tāsiprabhṛtīnāṃ grahaṇam. "cukuṣe, rarañje" iti. liṭ, ātmanepadam, tapratyayaḥ, tasyaiśādeśaḥ. "koṣiṣīṣṭa" iti. āśiṣi liṅa, sīyuṭ, "suṭ tithoḥ" 3.4.107 iti suṭ, laghūpadhaguṇaḥ, ṣatvam, ṣṭutvañca. "raṅakṣīṣṭa" iti. "ekācaḥ" 7.2.10 itīṭpratiṣedhaḥ, "coḥ kuḥ" 8.3.30 iti kutvam-- gakāraḥ. "khari ca" 8.4.54 iti catrvam--kakāraḥ. "akoṣi, arañji" iti. luṅa,ciṇ॥
Bālamanoramā1 : kuṣirañjoḥ. anayoriti. `kuṣa niṣkarṣe' `rañja rāge'ityanayori ty ar th aḥ Sū #649 See More
kuṣirañjoḥ. anayoriti. `kuṣa niṣkarṣe' `rañja rāge'ityanayorityarthaḥ.
karmakartarīti. `acaḥ karmakartarī' tyato maṇḍūkaplutyā tadanuvṛtteriti bhāvaḥ. `na
duhasnunamā'mityato neti, yagiti cānuvartate. tadāha– na yagiti. kiṃtu śyanniti.
yagviṣaye ityarthaḥ. evaṃ ca yagviṣayādanyatra na śyaḥ pravṛttiḥ. `na ya'gityanuktāva
śyano vidhāne tu yagviṣayādanyatrādrdhadhātuke'pi śyan syāditi bhāvaḥ.
`prācāṃ'grahaṇādvikalpaḥ. tadāha–kuṣyati kuṣyate vā pāda iti. `svayameve'ti śeṣaḥ.
kuṣṇāti pādaṃ devadatta iti mukhyakartṛlakāre pādaḥ karma. tasya puruṣaprayatnamanapekṣya
kartṛtvavivakṣāyāṃ śyani parasmaipade ca kuṣyatīti rūpam. tadubhayā'bhāve yaki ātmanepade
ca kuṣyate iti rūpamiti bhāvaḥ. yakśyanoḥ svare viśeṣaḥ. śyani `kuṣyantī
vadhū'rityatra `śapśyanornitya'miti nityaṃ num. yaki tu `ācchīnadyo'riti vikalpaḥ
syāt. rajyati rajyate vā varuāmiti. antarbhāvitaṇyarthatāyāṃ daivādikatvācchyani
`rajyati varuā'mityatra rañjayatītyarthaḥ. mukhye kartari laḥ. karmaṇaḥ
kartṛtvavivakṣāyāṃ tu rajyati rajyate vā varuāmiti bhavatītyarthaḥ. yagavi,ye tu
nāstyeveti. `śya'niti śeṣaḥ. yaka#ṃ pratiṣidhya tatsthāne śyano
vidhisāmathryādityarthaḥ. koṣiṣīṣṭeti. ādrdhātukatvena yagaviṣayatvānna śyan.
tatsaṃniyogaśiṣṭatvāt parasmaipadaṃ ca śyanabhāve sati na bhavatīti bhāvaḥ. raṅkṣīṣṭeti.
rañjeḥ sīyuṭi jasya kutvena gaḥ. tasya cartvena kaḥ. anusvāraparasavarṇau. atra
karmakartṛprakaraṇe sarvatra pacyate odanaḥ svayameveti, bhidyate kāṣṭhaṃ svayamevetyādau
svayaṃśabdasya ātmanā karaṇenetyarthaḥ, na tvātmanā katrreti, tathā sati karmaṇyeva laḥ
syāditi `ṇeraṇau' iti sūtre kaiyaṭe spaṣṭam. iti karmakartṛprakriyā.
Bālamanoramā2 : kuṣirañjoḥ prācāṃ śyanparasmaipadaṃ ca 649, 3.1.90 kuṣirañjoḥ. anayoriti . &q uo t; See More
kuṣirañjoḥ prācāṃ śyanparasmaipadaṃ ca 649, 3.1.90 kuṣirañjoḥ. anayoriti. "kuṣa niṣkarṣe" "rañja rāge"ityanayorityarthaḥ. karmakartarīti. "acaḥ karmakartarī" tyato maṇḍūkaplutyā tadanuvṛtteriti bhāvaḥ. "na duhasnunamā"mityato neti, yagiti cānuvartate. tadāha-- na yagiti. kiṃtu śyanniti. yagviṣaye ityarthaḥ. evaṃ ca yagviṣayādanyatra na śyaḥ pravṛttiḥ. "na ya"gityanuktāva śyano vidhāne tu yagviṣayādanyatrādrdhadhātuke'pi śyan syāditi bhāvaḥ. "prācāṃ"grahaṇādvikalpaḥ. tadāha--kuṣyati kuṣyate vā pāda iti. "svayameve"ti śeṣaḥ. kuṣṇāti pādaṃ devadatta iti mukhyakartṛlakāre pādaḥ karma. tasya puruṣaprayatnamanapekṣya kartṛtvavivakṣāyāṃ śyani parasmaipade ca kuṣyatīti rūpam. tadubhayā'bhāve yaki ātmanepade ca kuṣyate iti rūpamiti bhāvaḥ. yakśyanoḥ svare viśeṣaḥ. śyani "kuṣyantī vadhū"rityatra "śapśyanornitya"miti nityaṃ num. yaki tu "ācchīnadyo"riti vikalpaḥ syāt. rajyati rajyate vā varuāmiti. antarbhāvitaṇyarthatāyāṃ daivādikatvācchyani "rajyati varuā"mityatra rañjayatītyarthaḥ. mukhye kartari laḥ. karmaṇaḥ kartṛtvavivakṣāyāṃ tu rajyati rajyate vā varuāmiti bhavatītyarthaḥ. yagavi,ye tu nāstyeveti. "śya"niti śeṣaḥ. yaka#ṃ pratiṣidhya tatsthāne śyano vidhisāmathryādityarthaḥ. koṣiṣīṣṭeti. ādrdhātukatvena yagaviṣayatvānna śyan. tatsaṃniyogaśiṣṭatvāt parasmaipadaṃ ca śyanabhāve sati na bhavatīti bhāvaḥ. raṅkṣīṣṭeti. rañjeḥ sīyuṭi jasya kutvena gaḥ. tasya cartvena kaḥ. anusvāraparasavarṇau. atra karmakartṛprakaraṇe sarvatra pacyate odanaḥ svayameveti, bhidyate kāṣṭhaṃ svayamevetyādau svayaṃśabdasya ātmanā karaṇenetyarthaḥ, na tvātmanā katrreti, tathā sati karmaṇyeva laḥ syāditi "ṇeraṇau" iti sūtre kaiyaṭe spaṣṭam. iti karmakartṛprakriyā. atha pūrvakṛdante kṛtyaprakaraṇam.atha kṛdantaprakriyā nirūpyante. tadevaṃ "pratyayā atha kathyante tṛtīyādhyāyagocarāḥ"iti pratijñāteṣu tṛtīyādhyāyasthapratyayeṣu prathamapāde "pratyayaḥ", "paraśce"tyārabhya "kuṣirañjoḥ prācāṃ śya"nnityantaiḥ sūtrairvihitāḥ katicitpratyayā nirūpitāḥ. athataduttarasūtravihitānnirūpayitumupakramate--
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam 2.Source: Sanskrit Documents
Research Papers and Publications