Grammatical Sūtra: व्यत्ययो बहुलम् vyatyayo bahulam
Individual Word Components: vyatyayaḥ bahulam Sūtra with anuvṛtti words: vyatyayaḥ bahulam pratyayaḥ (3.1.1 ), paraḥ (3.1.2 ), ca (3.1.2 ), ādyudāttaḥ (3.1.3 ), ca (3.1.3 ), dhātoḥ (3.1.22 ), kartari (3.1.68 ), chandasi (3.1.84 ) Type of Rule: vidhiPreceding adhikāra rule: 3.1.2 (1paraś ca)
Description:
In the Chhandas there is diversely an interchange of the various vikaraṇas ((śapa)) and the rest, which have been previously ordained under special circumstances. Source: Aṣṭādhyāyī 2.0
[In the domain of Chándas 84] interchange (vyatyayáḥ) [of affixes 1] occurs variously (bahulám). Source: From Aṣṭādhyāyī of Pāṇini In Roman Transliteration translated by Sumitra M. Katre, Copyright © 1987. Courtesy of the University of Texas Press.
Source:Srisa Chandra Vasu's Aṣṭādhyāyī of Pāṇini Anuvṛtti: 3.1.84
Mahābhāṣya: With kind permission: Dr. George Cardona 1/43:yogavibhāgaḥ kartavyaḥ | 2/43:vyatyayaḥ bhavati syādīnām iti |3/43:āṇḍā śuṣṇasya bhṝdati | 4/43:bhinatti iti prāpte | 5/43:saḥ ca na marati | See More
1/43:yogavibhāgaḥ kartavyaḥ | 2/43:vyatyayaḥ bhavati syādīnām iti | 3/43:āṇḍā śuṣṇasya bhṝdati | 4/43:bhinatti iti prāpte | 5/43:saḥ ca na marati | 6/43:miryate iti prāpte | 7/43:tataḥ bahulam| bahulam chandasi viṣaye sarve vidhayaḥ bhavanti iti | 8/43:supām vyatyayaḥ | 9/43:tiṅām vyatyayaḥ | 10/43:varṇavyatyayaḥ | 11/43:liṅgavyatyayaḥ | 12/43:kālavyatyayaḥ | 13/43:puruṣavyatyayaḥ | 14/43:ātmanepadavyatyayaḥ | 15/43:parasmaipadavyatyayaḥ | 16/43:supām vyatyayaḥ | 17/43:yuktā mātā āsīt dhuri dakṣiṇāyāḥ | 18/43:dakṣiṇāyām iti prāpte | 19/43:tiṅām vyatyayaḥ | 20/43:caṣālam ye aśvayūpāya takṣati | 21/43:takṣanti iti prāpte | 22/43:varṇavyatyayaḥ | 23/43:triṣṭubhaujaḥ śubhitam ugravīram | 24/43:suhitam iti prāpte | 25/43:liṅgavyatyayaḥ | 26/43:madhoḥ gṛhṇāti | 27/43:madhoḥ tṛptāḥ iva āsate | 28/43:madhunaḥ iti prāpte | 29/43:kālavyatyayaḥ | 30/43:śvaḥ agnīn ādhāsyamānena | 31/43:śvaḥ somena yakṣyamāṇena | 32/43:ādhātā yaṣṭā iti evam prāpte | 33/43:puruṣavyatyayaḥ | 34/43:adhā saḥ vīraiḥ daśabhiḥ viyūyāḥ | 35/43:viyūyāt iti prāpte | 36/43:ātmanepadavyatyayaḥ | 37/43:brahmnacāriṇam icchate | 38/43:icchati iti prāpte | 39/43:parasmaipadavyatyayaḥ | 40/43:pratīpam anyaḥ ūrmiḥ yudhyati | 41/43:yudhyate iti prāpte |42/43:suptiṅupagrahaliṅganarāṇām kālhalacsvarakartṛyaṅām ca vyatyayam icchati śāstrakṛt eṣām |* 43/43:saḥ api ca sidhyati bāhulakena |*
Collapse Kielhorn/Abhyankar (II,64.17-65.6) Rohatak (III,160-162) * Kātyāyana's Vārttikas
Commentaries:
Kāśikāvṛttī1 : yathāyathaṃ vikaraṇāḥ śabādayo vihitāḥ, teṣāṃ chandasi viṣaye bahulaṃ vy at ya yo b See More
yathāyathaṃ vikaraṇāḥ śabādayo vihitāḥ, teṣāṃ chandasi viṣaye bahulaṃ vyatyayo bhavati.
vyatigamanaṃ vyatyayaḥ, vyatihāraḥ. viṣayāntare vidhānam, kvacid dvivikaraṇatā, kvacit
trivikaraṇatā ca. āṇḍā śuṣṇasya bhedati. bhinatti iti prāpte. tāścinnau na maranti.
na mriyante iti prāpte. dvivikaraṇatā indro vastena neṣatu. nayatu iti prāpte.
trivikaraṇatā indreṇa yujā taruṣema vṛtram. tīryasma iti prāpte. bahulagrahaṇaṃ
sarvavidhivyabhicārārtham. suptiṅupagraliṅganaraṇāṃ kālahalacsvarakartṛyaṅāṃ ca.
vyatyayamicchati śāstrakṛdeṣāṃ so 'pi ca sidhyati bahulakena.
Kāśikāvṛttī2 : vyatyayo bahulam 3.1.85 yathāyathaṃ vikaraṇāḥ śabādayo vihitāḥ, teṣāṃ c ha nd as i See More
vyatyayo bahulam 3.1.85 yathāyathaṃ vikaraṇāḥ śabādayo vihitāḥ, teṣāṃ chandasi viṣaye bahulaṃ vyatyayo bhavati. vyatigamanaṃ vyatyayaḥ, vyatihāraḥ. viṣayāntare vidhānam, kvacid dvivikaraṇatā, kvacit trivikaraṇatā ca. āṇḍā śuṣṇasya bhedati. bhinatti iti prāpte. tāścinnau na maranti. na mriyante iti prāpte. dvivikaraṇatā indro vastena neṣatu. nayatu iti prāpte. trivikaraṇatā indreṇa yujā taruṣema vṛtram. tīryasma iti prāpte. bahulagrahaṇaṃ sarvavidhivyabhicārārtham. suptiṅupagraliṅganaraṇāṃ kālahalacsvarakartṛyaṅāṃ ca. vyatyayamicchati śāstrakṛdeṣāṃ so 'pi ca sidhyati bahulakena.
Nyāsa2 : vyatyayo bahulam. , 3.1.85 "yathāyathama" iti. yo yasyātmīyo v iṣ ay aḥ = See More
vyatyayo bahulam. , 3.1.85 "yathāyathama" iti. yo yasyātmīyo viṣayaḥ = yathāyatham. yasmin yasmin viṣaya ityarthaḥ. kiṃ punarayaṃ vyatyayo nāmetyāha--- "vyatigamanaṃ vyatyayaḥ" iti. tameva vyatyayaṃ spaṣṭīkarttumāha-- "{vyatihāraḥ-kāśikā} vyatikaraḥ" ityādi. "kvacit" ityādinā vyatyasya prakārāntaraṃ darśayati. "bhedati" iti. śnamo viṣaye śapo vidhānam. "marati" tyatrāpi śaviṣaye śap, parasmaipadañca vyatyayenaiva. "mriyate" iti. pūrvavadriṅa, tasyeyaṅa.
"neṣatu" iti. nayaterloṭ, tip, "eruḥ" 3.4.86 sip, tasmāt paraḥ śap, dhātorguṇaḥ, sipaḥ ṣatvam.
trivikaraṇatāyāstūdāharaṇam-- "{taruṣema vṛtram()" -- kāśikā} taruṣema dṛṣadam" iti. taraterāśiṣi liṅ, mas, "nityaṃ ṅit, 3.4.99 itivasmasoḥ salopaḥ, yāsuṭ, "chandasyubhayathā" 3.4.117 iti sārvadhātukatvālliṅa upratyayaḥ, tasmāt paraḥ sip, tasmādapi paro'ṅa, dhātorguṇaḥ, sipaḥ ṣatvam, "ato yeyaḥ" 7.2.80itīyādeśaḥ. aṅā saha "ādguṇaḥ" 6.1.84, "liṅaḥ salopo'nantasya" 6.1.76 iti salopaḥ. "lopo vyorvali" 6.1.64 iti yalopaḥ.
atha "vyatyayaḥ" ityetāvat kataṃ noktam,kiṃ bahulagrahaṇena, pūrvasūtrāddhyapiśabdasyānuvṛttau satyāṃ chandasi vyatyayo bhavati, apiśabdādyathāprāptañceti, evamabhisambandhe kriyamāṇe'ntareṇāpi bahulagrahaṇaṃ sarvamiṣṭaṃ sidhyayatyevetyata āha-- " bahulagrahaṇam" ityādi. sarvasya prakṛtasyāprakṛtasya vidhevryabhicāro vyatyayalakṣaṇo yathā syādityevamartha bahulam, itarathā hrasati bahulagrahaṇe prakṛtānāmeva syādīnāṃ śānac()paryantānāṃ syāt, nānyeṣāṃ śnamprabhṛtīnām, iṣyate ca teṣāmapi. sa bahulagrahaṇa eva sati labhyate. etamevārthaṃ darśayitumāha--- "suptiṅupagraha" ityādi. tatar supāṃ vyatyayaḥ-- dhuri dakṣiṇāyāmiti prāpte saptamyā viṣaye ṣaṣṭhī. tiṅām-- ye yūpāya takṣati. takṣantīti prāpte. lādeśavyaṅgyakriyāviśeṣo mukhya upagrahaḥ. iha tu tadvyaktinimittatvāt parasmaipadātmanedayorupagrahaśabdo vatrtate. etaduktaṃ bhavati-- ātmanepadaparasamaipadayovryatyaya iti. sa brāhṛcāriṇamicchate, pratītamanyada()gna yudhyati. icchati, badhyata iti prāpte. liṅgasya-- madhostṛptā ivāsata iti. madhuna iti prāpte. narasya = prathamapuruṣādeḥ-- atopacārairdaśabhirviyūyāya iti. viyūyāditi prathamapuruṣaviṣaye madhyamapuruṣaḥ, "yu miśraṇe" (dhā.pā. 1033), vipūrvādāśiṣi liṅa, sip, yāsuṭ, "akṛtsārva dhātukayoḥ" 7.4.24 iti dīrghaḥ, "skoḥ saṃyogādyorante ca" 8.2.29 iti salopaḥ. kālasya-- so'gnīnādhāsyamānena. luṭo viṣaye luṭ; kālaśabdo'tra kālaviṣayatvālluḍādipratyayeṣu vatrtate. na hi mukhyakālasya vyatyayaḥ śakyate karttum. halām-- śuphitaṃ mukhabījam. śubhitamiti prāpte. "śubha śumbha śobhārthe" (dhā.pā.1321,1322) niṣṭhā, iṭ, bhakārasay phakāraḥ. acām-- upagāyantu māṃ patnayo garbhiṇayaḥ. patnyo garbhiṇya iti prāpte. īkārasya ikāraḥ. svarāṇām-- "anto'vatyā" 6.1.214 ityantodāttatvaṃ yatheha bhavati-- a()āvatīṃ somavatīṃ prajāvatīṃ sūryavatīṃ dṛṣadamita, tathehāpi syāt-- a()āvatī somavatī prajāvatī. vyatyaye tu satya()āśabdasya prakṛtisvara eva bhavati. kaḥ punaḥ prakṛtisvaraḥ? ādyudāttatvam. tathā hi ṅīpo'nudāttatvaṃ pittvāt. matupo'pyata eva. "{aśūpruṣipluṣilaṭikaṭikaṇikhaṭiviśibhyaḥ kvan" iti da.u.sūtram} aśūpruṣilaṭikaṇikhaṭiviśibhyaḥ kvan" (da.u.8.125) iti kvanpratyayāntatvāt nitsvareṇādyudātto'()āśabdaḥ. karttṛgarhaṇaṃ kārakopalakṣaṇārtham. kārakāṇāṃ vyatyaya ityarthaḥ. āsādayadbhirubhayorvedāḥ. āsādayadbhya iti prāpte sampradānasya karaṇatvam. "yaṅa" iti pratyāhāragrahaṇārtham-- "sārvadhātuke yak" 3.1.67 iti yaka ārabhya "liṅyāśiṣyaṅa" 3.1.86 ityato ṅakāreṇa. yagādīnāṃ pratyayānāmaṅaparyantānāṃ vyatyaya ityarthaḥ. muṇḍā śuṣmasya bhedatīti. śnami prāpte śap. eṣāṃ śapprabhṛtīnāṃ vyatyayamicchati śāstrakṛt-- pāṇiniḥ. "so'pi ca sidhyati bāhulakena" apiśabdāt syādivyatyayaḥ. bāhulasya bhāvo bāhulakam, dvandvamanojñāditvādvuñ 5.1.132. caśabdo hetau. yasmādevaṃ prakṛtānāmaprakṛtānāñtaca bāhulakena vyatyayaḥ sidhyati tasmādbahulagrahaṇaṃ kṛtamiti॥
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam 2.Source: Sanskrit Documents
Research Papers and Publications