Grammatical Sūtra: नन्दिग्रहिपचादिभ्यो ल्युणिन्यचः nandigrahipacādibhyo lyuṇinyacaḥ
Individual Word Components: nandigrahipacādibhyaḥ lyuṇinyacaḥ Sūtra with anuvṛtti words: nandigrahipacādibhyaḥ lyuṇinyacaḥ pratyayaḥ (3.1.1 ), paraḥ (3.1.2 ), ca (3.1.2 ), ādyudāttaḥ (3.1.3 ), ca (3.1.3 ), dhātoḥ (3.1.91 ), kṛt (3.1.93 ) Type of Rule: vidhiPreceding adhikāra rule: 3.1.95 (1kṛtyāḥ prāṅ ṇvulaḥ)
Description:
Source:Laghusiddhānta kaumudī (Ballantyne)
After the verbs classed as ((nand)) 'to be happy', ((grah)) 'to take' and ((pac)) 'to cook' there are the affixes ((lyu)) (((ana))) ((ṇini)) (((in))) and ((ac)) (((a))) respectively. Source: Aṣṭādhyāyī 2.0
[The kŕt 93 affixes l] Lyu , Ṇíni̱ and áC are respectively (1.3.10 ) introduced [after 2 the classes of verbal stems 91] beginning with nand+ṆíC, gráh- and pac- [to denote the agent (3.4.47)]. Source: From Aṣṭādhyāyī of Pāṇini In Roman Transliteration translated by Sumitra M. Katre, Copyright © 1987. Courtesy of the University of Texas Press.
Source:Srisa Chandra Vasu's Aṣṭādhyāyī of Pāṇini
Mahābhāṣya: With kind permission: Dr. George Cardona 1/12:ac api sarvadhātubhyaḥ |* 2/12:ac api sarvadhātubhyaḥ vaktavyaḥ |3/12:iha api yathā syāt | 4/12:bhavaḥ śarvaḥ | 5/12:na tarhi idānīm idam pacādyanukramaṇam kartavyam | See More
1/12:ac api sarvadhātubhyaḥ |* 2/12:ac api sarvadhātubhyaḥ vaktavyaḥ | 3/12:iha api yathā syāt | 4/12:bhavaḥ śarvaḥ | 5/12:na tarhi idānīm idam pacādyanukramaṇam kartavyam | 6/12:kartavyam ca | 7/12:kim prayojanam |8/12:pacādyanukramaṇam anubandhāsañjārtham apavādabādhanārtham ca |* 9/12:anubandhāsañjanārtham tāvat | 10/12:nadaṭ nadī coraṭ corī | 11/12:apavādabādhanārtham | 12/12:jārabharā śvapacā iti |
Collapse Kielhorn/Abhyankar (II,91.13-18) Rohatak (III,217-218) * Kātyāyana's Vārttikas
Commentaries:
Kāśikāvṛttī1 : ādiśabdaḥ prayekaṃ sambadhyate. tribhyo gaṇebhyaḥ trayaḥ pratyayāḥ yathā sa ṅk hy aṃ See More
ādiśabdaḥ prayekaṃ sambadhyate. tribhyo gaṇebhyaḥ trayaḥ pratyayāḥ yathāsaṅkhyaṃ bhavanti.
nandyā'dibhyo lyuḥ, grahādibhyo ṇiniḥ, pacādibhyo 'c. nandigrahapacādayaśca na
dhātupāṭhataḥ sanniviṣṭā gṛhyante, kiṃ tarhi, nandana ramaṇa ityevam ādiṣu
prātipadikagaṇeṣu apoddhṛtya prakṛtayo nirdiśyante.
nandivāsipadidūṣisādhivardhiśobhirocibhyo ṇyantebhyaḥ saṃjñāyām. nandanaḥ. vāsanaḥ.
madanaḥ. dūṣaṇaḥ. sādhanaḥ. vardhanaḥ. śobhanaḥ. rocanaḥ. sahitapidameḥ saṃjñāyām. sahanaḥ. tapanaḥ.
damanaḥ. jalpanaḥ. ramaṇaḥ. darpaṇaḥ. saṅkrandanaḥ. saṅkarṣaṇaḥ. janārdanaḥ. yavanaḥ. madhusūdanaḥ.
vibhīṣaṇaḥ. lavaṇaḥ. nipātanāṇ ṇatvam. cittavināśanaḥ. kuladamanaḥ. śatrudamanaḥ. iti
nandyādiḥ. graha. utsaha. uddasa. udbhāsa. sthā. mantra. sammarda. grāhī. utsāhī.
uddāso. udbhāsī. sthāyī. mantrī. sammardī. rakṣaśruvasavapaśāṃ nau. nirakṣī.
niśrāvī. nivāsī. nivāpī. niśāyī. yācivyāhṛsaṃvyāhṛvrajavadavasāṃ pratiṣiddhānām.
ayācī. avyāhārī. asaṃvyāhārī. avrājī. avādī. avāsī. acāmacittakartṛkāṇām.
pratiṣiddhānām ityeva. akārī. ahārī. avināyī. aviśāyī. viśayī. viśayī deśe.
viśayo, viṣayī deśaḥ. abhibhāvī bhūte. abhibhāvī. aparādhī. uparodhī. paribhavī. paribhāvī. iti
grahyādiḥ. paca. vapa. vada. cala. śala. tapa. pata. nadaṭ. bhaṣaṭ. vasa. garaṭ. plavaṭ. caraṭ.
taraṭ. coraṭ. grāhaṭ. jara. mara. kṣara. kṣama. sūdaṭ. devaṭ. modaṭ. seva. meṣa. kopa.
medhā. narta. vraṇa. darśa. daṃśa. dambha. jārabharā. śvapaca. pacādirākṛtigaṇaḥ. ajvidhiḥ
sarvadhātubhyaḥ paṭhyante ca pacādayaḥ. aṇbādhanārtham eva syāt sidhyanti śvapacādayaḥ.
Kāśikāvṛttī2 : nandigrahipacādibhyo lyuṇinyacaḥ 3.1.134 ādiśabdaḥ prayekaṃ sambadhyate . tr ib hy See More
nandigrahipacādibhyo lyuṇinyacaḥ 3.1.134 ādiśabdaḥ prayekaṃ sambadhyate. tribhyo gaṇebhyaḥ trayaḥ pratyayāḥ yathāsaṅkhyaṃ bhavanti. nandyā'dibhyo lyuḥ, grahādibhyo ṇiniḥ, pacādibhyo 'c. nandigrahapacādayaśca na dhātupāṭhataḥ sanniviṣṭā gṛhyante, kiṃ tarhi, nandana ramaṇa ityevam ādiṣu prātipadikagaṇeṣu apoddhṛtya prakṛtayo nirdiśyante. nandivāsipadidūṣisādhivardhiśobhirocibhyo ṇyantebhyaḥ saṃjñāyām. nandanaḥ. vāsanaḥ. madanaḥ. dūṣaṇaḥ. sādhanaḥ. vardhanaḥ. śobhanaḥ. rocanaḥ. sahitapidameḥ saṃjñāyām. sahanaḥ. tapanaḥ. damanaḥ. jalpanaḥ. ramaṇaḥ. darpaṇaḥ. saṅkrandanaḥ. saṅkarṣaṇaḥ. janārdanaḥ. yavanaḥ. madhusūdanaḥ. vibhīṣaṇaḥ. lavaṇaḥ. nipātanāṇ ṇatvam. cittavināśanaḥ. kuladamanaḥ. śatrudamanaḥ. iti nandyādiḥ. graha. utsaha. uddasa. udbhāsa. sthā. mantra. sammarda. grāhī. utsāhī. uddāso. udbhāsī. sthāyī. mantrī. sammardī. rakṣaśruvasavapaśāṃ nau. nirakṣī. niśrāvī. nivāsī. nivāpī. niśāyī. yācivyāhṛsaṃvyāhṛvrajavadavasāṃ pratiṣiddhānām. ayācī. avyāhārī. asaṃvyāhārī. avrājī. avādī. avāsī. acāmacittakartṛkāṇām. pratiṣiddhānām ityeva. akārī. ahārī. avināyī. aviśāyī. viśayī. viśayī deśe. viśayo, viṣayī deśaḥ. abhibhāvī bhūte. abhibhāvī. aparādhī. uparodhī. paribhavī. paribhāvī. iti grahyādiḥ. paca. vapa. vada. cala. śala. tapa. pata. nadaṭ. bhaṣaṭ. vasa. garaṭ. plavaṭ. caraṭ. taraṭ. coraṭ. grāhaṭ. jara. mara. kṣara. kṣama. sūdaṭ. devaṭ. modaṭ. seva. meṣa. kopa. medhā. narta. vraṇa. darśa. daṃśa. dambha. jārabharā. śvapaca. pacādirākṛtigaṇaḥ. ajvidhiḥ sarvadhātubhyaḥ paṭhyante ca pacādayaḥ. aṇbādhanārtham eva syāt sidhyanti śvapacādayaḥ.
Nyāsa2 : nandigrahipacādibhyo lyuṇinyacaḥ. , 3.1.134 "pratyāsattyā pacinaivā di śa bd as See More
nandigrahipacādibhyo lyuṇinyacaḥ. , 3.1.134 "pratyāsattyā pacinaivādiśabdasya sambandho mā vijñāyītyata āha-- "pratyekam" ityādi.
"nandivāśi" ityādi. "ṭunadi samamṛddhau" (dhā.pā.67), "vāśṛ śabde" (dhā.pā.1163), "madī harṣe" (dhā.pā.1208), "duṣa vaikṛtye" (dhā.pā.1185), "rādha sādha saṃsiddhau" (dhā.pā.1262,1263), "śubha śumbha śobhāyām" (dhā.pā.1321,1322), "ruca dīptau" (dhā.pā.745)-- ebhyo dhātubhyo ṇyantebhyaḥ saṃjñāyāṃ lyurbhavati. nandayatīti. nandanamityevamādyudāharaṇam. "dūṣaṇam" iti. "doṣo ṇau" 6.4.90 ityūttvam. aṇyantānāṃ tveṣāmasaṃjñāyāṃ saṃjñāyāṃ ca tṛjādaya eva bhavanti. grahrādīnāṃ nandyādīnāñca gaṇe pāṭhasyedameva prayojanam-- saṃjñāviśiṣṭaviṣaye teṣāṃ sādhutvaṃ yathā syāt. anyathā hi prakṛtīreva gaṇe paṭhitveha cādiśabdena tā upalakṣya pratyayaṃ vidadhyāt. "sahitapi" ityādi. "ṣaha marṣaṇe" (dhā.pā.1809), "tapa santāpe" (dhā.pā.985), "damu upaśame" (dhā.pā.1203) - ebhyaḥ saṃjñāyāmaṇyantebhyo lyuḥ. "jalpanaḥ" ityādi. "japa jalpa vyaktāyāṃ vāci" (dhā.pā.397,398), "ramu krīḍāyām" (dhā.pā.853), "dṛpa {harṣamohanayoḥ-dhā.pā.} harṣaṇamocanayoḥ" (dhā.pā.1196), "kadi kradi āhvāne rodane ca" (dhā.pā.70,71), "kṛṣa vilekhane" (dhā.pā.990) hmaṣu aloke" (dhā.pā.709),"arda hiṃsāyām" (dhā.pā.1828), janamardayatīti janārdanaḥ, karmaṇyaṇi prāpte lyuḥ. "yu {miśraṇe'miśraṇe ca-dhā.pā.} miśraṇe" (dhā.pā. 1033), "ṣūda kṣaraṇe" (dhā.pā.1717), madhuṃ sūdayatīti madhusūdanaḥ. atrāpi karmaṇyaṇi prāpte lyuḥ. "ñibhī bhaye" (dhā.pā. 1084). vipūrvāt "hetumati ca" 3.1.26 iti ṇic; "bhiyo hetubhaye ṣuk" 7.3.40."lavaṇaḥ" iti. "lūñ chedane" (dhā.pā.1483). "nipātanāṇṇatvam" iti. kṛtaṇatvasya gaṇe pāṭho nipātanam. "ṇaśa adarśane" (dhā.pā.1194) vipūrvaḥ, "damu upaśame" (dhā.pā.1203)- dvāvapyetau hetumaṇṇijantau. vittaṃ vināśayatīti vittavināśanaḥ. kulaṃ damayatīti kuladamanaḥ. "mitāṃ hyasvaḥ"6.4.92 iti hyasvaḥ, karmaṇyaṇi prāpte lyuḥ.
"graha" ityādi. "graha upādāne" (dhā.pā.1533), "ṣaha marṣaṇe" (dhā.pā.1809) utpūrvaḥ. "tasu {upakṣaye--dhā.pā.}kṣepaṇe" (dhā.pā.1212), "dasu ca" (dhā.pā.1213),dasivat pūrvaḥ. "bhasa bhatrsanadīptyoḥ" (dhā.pā.1100) utpūrvaḥ. "ṣṭhā gatinivṛttau" (dhā.pā.928), "āto yuk"7.3.33. sthāyī. "matri {guptaparibhāṣaṇe" dhā.pā.} guptabhāṣaṇe" (dhā.pā.1679), curādiṇijantaḥ. "mṛda kṣode" (dhā.pā.1515) saṃpūrvaḥ. saṃmṛd()nātīti saṃpūrvādeva yathā syāt. "rakṣaśruvasavapaśāṃ nau" iti. "rakṣa pālane" (dhā.pā.658), "śru śravaṇe" (dhā.pā.942), "ḍuvapa bījatantusantāne" (dhā.pā.1003), "śo tanūkaraṇe" (dhā.pā.1145)-- eṣāṃ niśabda upapade ṇiniḥ. "niśāyī" iti. pūrvavadyuk. "yāci" ityādi. "ṭuyācṛ yācñāyām" (dhā.pā.863), "hmañ haraṇe" (dhā.pā.899) , vyāṅpūrvaḥ, punaḥ sa eva saṃpūrvaḥ, "vaja vraja gatau" (dhā.pā.252,253), vada vyaktāyāṃ vāci" (dhā.pā.1009), "vasa nivāse" (dhā.pā.1005) --eṣāṃ pratiṣiddhānāṃ ṇinirbhavati. "pratiṣiddhānām" iti. "pratiṣiddhārthānāmityrathaḥ. pratiṣiddhārthatāṃca nañpūrvāṇāmeva bhavatīti nañpūrvebhyo ṇinirvijñāyate. kathaṃ punaḥ pratiṣiddhānāṃ prayoga#ḥ? upacārasattayāmapratiṣedhādadoṣaḥ. na hi mukhyaiva padārthānāṃ sattā; kintūpacaritā'pi yathoktamarthadvāreṇa padārthānāmanyā sattaupacārikīti. tatra mukhyā yā sattā tasyā eva pratiṣedhaḥ, na tu buddhisthāyā aupacārikyā iti tannibandhanaprayogo na virudhyate. "acām" ityādi. ajantānāṃ dhātūnāmacittakarttṛkāṇāṃ pratiṣiddhānāṃ ṇinirbhavati. avidyamānaṃ cittamasyeti acittaḥ sa katrtā yeṣāṃ te tathoktāḥ. arthadvārakaṃ cedaṃ viśeṣaṇam. arthasya hracittakarttṛkatvāt tadabhidhāyino dhātava upacāreṇa tathocyante. "viśayī viṣayī deśe" iti. viśayayiviṣayiśabdau deśe'bhidheye ṇinipratyayāntau sādhū bhavataḥ. "śīṅa svapne"((dhā.pā.1032), "ṣiñ bandhane" (dhā.pā.1477)--etayorvipūrvayorṇiniḥ. vṛddhyabhāvaśca nipātanāt. abhibhāvī bhūte" iti. abhibhāviśabdo bhūtakāle ṇinipratyayāntaḥ sādhurbhavati. bhavaterabhipūrvāt ṇiniḥ. abhibhūtavānityabhibhāvī. "aparādhī, uparodhī" iti. "rādha sādha saṃsiddhau" (dhā.pā.1262,1263), "rudhir āvaraṇe" (dhā.pā.1438)- ābhyāmapopapūrvabhyāṃ ṇiniḥ. "paribhāvī, paribhavī" iti. bhavateḥ paripūrvasya. pakṣe vṛddhayabhāvaḥ.
"paca" ityādi. "ḍupacaṣ pāke" (dhā.pā.996), "vaca paribhāṣaṇe" (dhā.pā.1842), "ḍuvapabījatantusantāne {chedane'pi--dhā.pā.}"(dhā.pā.1003), "vada vyaktāyāṃ vāci" (dhā.pā.1009), "cala kampane"(dhā.pā.832), "śala gatau" (dhā.pā.843), "patlu gatau" (dhā.pā.845). "nadaṭ" iti. "{ṇada" -dhā.pā.}nada avakte śabde" (dhā.pā.54). ṭakārānubandho ṅībarthaḥ. "{bhaṣaṭ-kāśikā} bhasaṭ" iti. "{bhaṣa bhatrsane"} bhasa bhatrsanadīptyoḥ" (dhā.pā.1100) ṭakāro ṅībarthaḥ. "gṛ nigaraṇe" (dhā.pā.1410), "miṣa spadrdhāyām" (dhā.pā.1352), "kupa krodhe"(dhā.pā.1233), "miha secane" (dhā.pā.992), "tṛ? plavanataraṇayoḥ" (dhā.pā.969), "cura steye" (dhā.pā.1534), "gāhū viloḍane" (dhā.pā.649), "jṛ()ṣ jhṛ()ṣ vayohānau" (dhā.pā.1130,1131), "mṛṅa prāṇatyāge" (dhā.pā.1403), "kṣamūṣ sahane" (dhā.pā.442), "tuda vyathane" (dhā.pā.1281), "mṛd kṣode" (dhā.pā.1515), "divu krīḍādau" (dhāpā.1107), "nṛtī gātravikṣepe" (dhā.pā.1116), "vraṇa gātracūrṇane" (dhā.pā.1937) curādiḥ; "dṛśir prekṣaṇe" (dhā.pā.988). "ḍubhṛñ dhāraṇapoṣaṇayoḥ" (dhā.pā.1087)- asmājjāraśabda upapade'c. jāraṃ bibhartīti "jārabharaḥ". paceḥ śunyupapade karmaṇyaṇapadādo'c-- ()āānaṃ pacatīti "()āpacaḥ". "ākṛtigaṇaḥ" iti. pacādisambandhina ādiśabdasya prakārārthatvāt. ākṛtigaṇatve cāsya cakradharādayaḥ siddhā bhavanti॥
Laghusiddhāntakaumudī1 : nandyāderlyuḥ, grahyāderṇiniḥ, pacāderac syāt. nandayatīti nandanaḥ.
ja na ma rd ay Sū #789 See More
nandyāderlyuḥ, grahyāderṇiniḥ, pacāderac syāt. nandayatīti nandanaḥ.
janamardayatīti janārdanaḥ. lavaṇaḥ. grāhī. sthāyī. mantrī. pacādirākṛtigaṇaḥ..
Laghusiddhāntakaumudī2 : nandigrahipacādibhyo lyuṇinyacaḥ 789, 3.1.134 nandyāderlyuḥ, grahyāderṇi ni ḥ, p ac See More
nandigrahipacādibhyo lyuṇinyacaḥ 789, 3.1.134 nandyāderlyuḥ, grahyāderṇiniḥ, pacāderac syāt. nandayatīti nandanaḥ. janamardayatīti janārdanaḥ. lavaṇaḥ. grāhī. sthāyī. mantrī. pacādirākṛtigaṇaḥ॥
Bālamanoramā1 : nandigrahi. nandi,grahi, paca eṣāṃ dvandvaḥ. nandigrahipacā ādiryeṣāmit i
vi gr ah Sū #713 See More
nandigrahi. nandi,grahi, paca eṣāṃ dvandvaḥ. nandigrahipacā ādiryeṣāmiti
vigrahaḥ. ādiśabdasya pratyekamanvayaḥ phalati. lyu , ṇni, ac? - eṣāṃ
dvandvātprathamā. yathāsaṅkhyamanvayaḥ. tadāha– ndyāderityādi. nandīti
ṇyantagrahaṇam. tadāha– nandayatītyādi. lyoranādeśaḥ, `ṇeraniṭī'ti ṇilopaḥ. madhuṃ
sūdayatīti. madhurasuraviśeṣaḥ, taṃ sūdayati = kecidaṇyantāḥ. sūtre `graha upādāne'
ityasya grahīti ikā nirdeśaḥ. sautratvāt `grahijye' ti saṃprasāraṇaṃ na.
grāhīti. grahadhātoradupadhāṇṇiniḥ. nakārādikāra uccāraṇārthaḥ. upadhāvṛddhiḥ. viśayīti.
vipūrvāt `śīṅ svapne' iti dhātorṇiniḥ. guṇā'yādeśau. `aco'ñṇitī'ti
vṛddhimāśaṅkyā''ha– vṛddhyabhāva iti. viṣayīti. `ṣiñ bandhane'
asmātkṛtaṣatvāṇṇiniḥ. guṇā'yādeśau. nanviha kataṃ na vṛddhiḥ, kathaṃ ca ṣatvaṃ,
padāditvādityata āha– ṣatvamapīti. nipātanādvṛddhyabhāvaḥ ṣatvaṃ cetyarthaḥ. paribhāvī
paribhavītyatra ṇittvānnityavṛddhimāśaṅkya āha– pākṣika iti. grahrādayo vṛttau
paṭhitāḥ. pacādirākṛtigaṇa iti. paca vapa ityādikatipayadhātūn paṭhitvā ākṛtigaṇa iti gaṇapāṭhe
vacanāditi bhāvaḥ. gaṇapāṭhe ākṛtigaṇatvavacanā'bhāve'pyāha– śivaśamiti. sūtre karaśabdasya
pacādigaṇe'paṭhitasya kṛño'cpratyayāntasya, `karmaṇi ghaṭa' iti sūtre ghaṭeraci ghaṭaśabdasya
ca prayogadarśanādityarthaḥ. acpratyaya iti. yaṅantādacpratyaye pare `yaṅo'ci ce'ti
yaho lugvidhīyate. nahi pacādigaṇe yaṅantaṃ paṭhitamasti. ato'pi pacāderākṛtigaṇatvaṃ
vijñāyate ityarthaḥ. pacāderākṛtigaṇatve nadaṭ coraḍityādīnaṃ tatra pāṭho vyartha ityata
āha— keṣāṃciditi. ṭakārānundhāsañjānārtha ityarthaḥ. nanvemapi vada cala
ityādīnāmanubandharahitānāṃ tatra kimarthaḥ pāṭha ityata āha– keṣāṃcitprapañcārtha ita.
bādhaketi. `jārabhara' `\ufffdāpace'tyādau pacādyajapavādasya karmaṇyaṇo bādhanārthaṃ
bharapacādīnāṃ pāṭha iti bhāṣyam. devaḥ seva ityādau `igupadhajñāprīkiraḥ kaḥ' iti viśiṣya
vihitasya kasya bādhanārthaṃ ca. tadetadupapādayati– nadaḍityādi. nanu pacādigaṇe
\ufffdāpacaśabdasya bādhakabādhanārthatve \ufffdāpāka iti kathamityata āha– nyaṅkvādiṣu
pāṭhācchvapāko'pīti. kadācidaṇpratyayaḥ,kutvaṃ cetyarthaḥ. cekriyaḥ, marīmṛja ityādau
prakriyāṃ darśayati– yaṅo'ci ceti. krīñādidhātoraci yaṅo lugityartha-. dvitvādau
cekrī a ityādisthitau āha– na dhātulopa iti. cekriya iti. guṇā'bhāve
saṃyogaparvatvānna yaṇ. nenya iti. `eranekācaḥ' iti yaṇ. loluva iti. uvaṅ. yaṇtu na,
`oḥ supī'tyuvakteḥ. marīmṛja iti. atra `na dhātulope' iti niṣedhānna mṛjervṛddhiḥ.
caricalīti. eṣāmacpratyaye pare dvitvam, abhyāsasya āgāgamaścetyarthaḥ. nanu `carācara'
ityatrā'bhyāse rephādākārasya hyasvaḥ syāt, halādiśeṣeṇa tatra rephasyāpi
nivṛttiḥ syādityata āha– āgāgamasyeti. hyasvatve satyāgāgame dīrghoccāraṇaṃ
vyartham, āgāgamasyaiva vidhātuṃ śakyatvāt. tathā halādiśeṣeṇa rephasya nivṛttau
hyasvatve'pi savarṇadīrgheṇa `cācara' iti siddherdhīrghoccāraṇaṃ halādiśeṣā'bhāvaṃ
gamayatītyarthaḥ. hanteritati. vārtikamidam. hanadhātoraci ghatvaṃ dvitvamāpak cetyarthaḥ.
nanūttarakhaṇḍe `abhyāsācce'ti kutvasiddhiḥ kimarthamiha ghatvavidhānamityata āha-
- ghatvamabhyāsasyeti. `iha vidhīyateṭa iti śeṣaḥ. pāṭeriti. vārtikamidam. pāṭerṇau
pāṭi ityasmādaci ṇerluk, dvitvam, abhyāsasya ūgāgamaḥ. abhyāsasya ākārasya
hyasve tasay dīrghaścetyarthaḥ. vṛddhinivṛttaye ṇerlugvidhiḥ. āgame
dīrghoccāraṇāddhalādiśeṣeṇa ṭakārasya na nivṛttiḥ, halādiśeṣe tu ādguṇe popaṭa iti
rūpasya ugāgame'pi siddheḥ.
Bālamanoramā2 : nandigrahipacādibhyo lyuṇinyacaḥ 713, 3.1.134 nandigrahi. nandi,grahi, p ac a eṣ āṃ See More
nandigrahipacādibhyo lyuṇinyacaḥ 713, 3.1.134 nandigrahi. nandi,grahi, paca eṣāṃ dvandvaḥ. nandigrahipacā ādiryeṣāmiti vigrahaḥ. ādiśabdasya pratyekamanvayaḥ phalati. lyu , ṇni, ac? - eṣāṃ dvandvātprathamā. yathāsaṅkhyamanvayaḥ. tadāha-- ndyāderityādi. nandīti ṇyantagrahaṇam. tadāha-- nandayatītyādi. lyoranādeśaḥ, "ṇeraniṭī"ti ṇilopaḥ. madhuṃ sūdayatīti. madhurasuraviśeṣaḥ, taṃ sūdayati = kecidaṇyantāḥ. sūtre "graha upādāne" ityasya grahīti ikā nirdeśaḥ. sautratvāt "grahijye" ti saṃprasāraṇaṃ na. grāhīti. grahadhātoradupadhāṇṇiniḥ. nakārādikāra uccāraṇārthaḥ. upadhāvṛddhiḥ. viśayīti. vipūrvāt "śīṅ svapne" iti dhātorṇiniḥ. guṇā'yādeśau. "aco'ñṇitī"ti vṛddhimāśaṅkyā''ha-- vṛddhyabhāva iti. viṣayīti. "ṣiñ bandhane" asmātkṛtaṣatvāṇṇiniḥ. guṇā'yādeśau. nanviha kataṃ na vṛddhiḥ, kathaṃ ca ṣatvaṃ, padāditvādityata āha-- ṣatvamapīti. nipātanādvṛddhyabhāvaḥ ṣatvaṃ cetyarthaḥ. paribhāvī paribhavītyatra ṇittvānnityavṛddhimāśaṅkya āha-- pākṣika iti. grahrādayo vṛttau paṭhitāḥ. pacādirākṛtigaṇa iti. paca vapa ityādikatipayadhātūn paṭhitvā ākṛtigaṇa iti gaṇapāṭhe vacanāditi bhāvaḥ. gaṇapāṭhe ākṛtigaṇatvavacanā'bhāve'pyāha-- śivaśamiti. sūtre karaśabdasya pacādigaṇe'paṭhitasya kṛño'cpratyayāntasya, "karmaṇi ghaṭa" iti sūtre ghaṭeraci ghaṭaśabdasya ca prayogadarśanādityarthaḥ. acpratyaya iti. yaṅantādacpratyaye pare "yaṅo'ci ce"ti yaho lugvidhīyate. nahi pacādigaṇe yaṅantaṃ paṭhitamasti. ato'pi pacāderākṛtigaṇatvaṃ vijñāyate ityarthaḥ. pacāderākṛtigaṇatve nadaṭ coraḍityādīnaṃ tatra pāṭho vyartha ityata āha--- keṣāṃciditi. ṭakārānundhāsañjānārtha ityarthaḥ. nanvemapi vada cala ityādīnāmanubandharahitānāṃ tatra kimarthaḥ pāṭha ityata āha-- keṣāṃcitprapañcārtha ita. bādhaketi. "jārabhara" "()āpace"tyādau pacādyajapavādasya karmaṇyaṇo bādhanārthaṃ bharapacādīnāṃ pāṭha iti bhāṣyam. devaḥ seva ityādau "igupadhajñāprīkiraḥ kaḥ" iti viśiṣya vihitasya kasya bādhanārthaṃ ca. tadetadupapādayati-- nadaḍityādi. nanu pacādigaṇe ()āpacaśabdasya bādhakabādhanārthatve ()āpāka iti kathamityata āha-- nyaṅkvādiṣu pāṭhācchvapāko'pīti. kadācidaṇpratyayaḥ,kutvaṃ cetyarthaḥ. cekriyaḥ, marīmṛja ityādau prakriyāṃ darśayati-- yaṅo'ci ceti. krīñādidhātoraci yaṅo lugityartha-. dvitvādau cekrī a ityādisthitau āha-- na dhātulopa iti. cekriya iti. guṇā'bhāve saṃyogaparvatvānna yaṇ. nenya iti. "eranekācaḥ" iti yaṇ. loluva iti. uvaṅ. yaṇtu na, "oḥ supī"tyuvakteḥ. marīmṛja iti. atra "na dhātulope" iti niṣedhānna mṛjervṛddhiḥ. caricalīti. eṣāmacpratyaye pare dvitvam, abhyāsasya āgāgamaścetyarthaḥ. nanu "carācara" ityatrā'bhyāse rephādākārasya hyasvaḥ syāt, halādiśeṣeṇa tatra rephasyāpi nivṛttiḥ syādityata āha-- āgāgamasyeti. hyasvatve satyāgāgame dīrghoccāraṇaṃ vyartham, āgāgamasyaiva vidhātuṃ śakyatvāt. tathā halādiśeṣeṇa rephasya nivṛttau hyasvatve'pi savarṇadīrgheṇa "cācara" iti siddherdhīrghoccāraṇaṃ halādiśeṣā'bhāvaṃ gamayatītyarthaḥ. hanteritati. vārtikamidam. hanadhātoraci ghatvaṃ dvitvamāpak cetyarthaḥ. nanūttarakhaṇḍe "abhyāsācce"ti kutvasiddhiḥ kimarthamiha ghatvavidhānamityata āha-- ghatvamabhyāsasyeti. "iha vidhīyateṭa iti śeṣaḥ. pāṭeriti. vārtikamidam. pāṭerṇau pāṭi ityasmādaci ṇerluk, dvitvam, abhyāsasya ūgāgamaḥ. abhyāsasya ākārasya hyasve tasay dīrghaścetyarthaḥ. vṛddhinivṛttaye ṇerlugvidhiḥ. āgame dīrghoccāraṇāddhalādiśeṣeṇa ṭakārasya na nivṛttiḥ, halādiśeṣe tu ādguṇe popaṭa iti rūpasya ugāgame'pi siddheḥ.
Tattvabodhinī1 : nandigrahi. dvandvānte śrūyamāṇa ādiśabdaḥ pratyekaṃ saṃbadhyate. tadāh a-
- n an Sū #594 See More
nandigrahi. dvandvānte śrūyamāṇa ādiśabdaḥ pratyekaṃ saṃbadhyate. tadāha-
- nandyāderlyurityādi. madhusūdana iti. madhuṃ daityaṃ sūdayatīti vigrahaḥ. ṣūda
kṣaraṇe. iha ardisūdibhyāṃ karmaṇyaṇi prāpte nandyādipāṭhāllyuḥ. vibhāṣaṇa iti.
`bhiyo hetubhaye ṣuk'. grāhīti. ṇinerṇidattvādupadhāvṛddhiḥ. sthāyīti. āto yuk.
mantrīti. `matrī'ti curādāviditpāṭhānnum, `ṇeraniṭī'ti ṇilopaḥ. viṣayīti. ṣiñ
bandhane. `dhātvāde'riti ṣasya satve `ādeśapratyayayo' riti prāptasya ṣatvasya
`sātpadādyoriti niṣedhādāha–iha ṣatvamapīti. `nipātanā'dityanuṣajyate. `parinivibhyaḥ'
iti sūtre `sitasaye'ti ktāntā'jantasinotegrrahaṇāṇṇinyantasinoternipātanaṃ vinā
ṣatvaṃ durlabhamiti bhāvaḥ. jārabharetyādi. jāraṃ bibharti, \ufffdāānaṃ pacatīti vigrahaḥ.
\ufffdāpāko'pīti. karmaṇyaṇapi pakṣe bhavatīti bhāvaḥ. cekriya iti. saṃyogapūrvatvāt
`eranekācaḥ' iti na yaṇ. loluva iti. iha subabhavāt `oḥ supī'ti yaṇaneti `aci śnudhātu'
ityuvaṅ. marīmṛja iti. `rīgṛdupadhasye ce'ti rīgāgamaḥ.
dvitvamacyākcābhyāsasyeti vaktavyam. halādiḥ śeṣaśca neti. sati tu halādiḥśeṣe
āgamasya ādeśasya vā viśeṣo nāstītyā-cā'bhyāsasyetyeva brāūyāditi bhāvaḥ.
pāṭerṇilukcokca dīrghaścābhyāsasya. pāṭerṇilugiti. `ṇeraniṭī'ti lope hi
pratyayalakṣaṇanyāyena `pāṭūpaṭa' ityatropadhāvṛddhiḥ syāditi bhāvaḥ. ihāpi
pūrvavaddhrasvahalādiḥ śeṣayorabhāvaḥ.
Tattvabodhinī2 : nandigrahipacādibhyo lyuṇinyacaḥ 594, 3.1.134 nandigrahi. dvandvānte śrū ya mā ṇa ā See More
nandigrahipacādibhyo lyuṇinyacaḥ 594, 3.1.134 nandigrahi. dvandvānte śrūyamāṇa ādiśabdaḥ pratyekaṃ saṃbadhyate. tadāha-- nandyāderlyurityādi. madhusūdana iti. madhuṃ daityaṃ sūdayatīti vigrahaḥ. ṣūda kṣaraṇe. iha ardisūdibhyāṃ karmaṇyaṇi prāpte nandyādipāṭhāllyuḥ. vibhāṣaṇa iti. "bhiyo hetubhaye ṣuk". grāhīti. ṇinerṇidattvādupadhāvṛddhiḥ. sthāyīti. āto yuk. mantrīti. "matrī"ti curādāviditpāṭhānnum, "ṇeraniṭī"ti ṇilopaḥ. viṣayīti. ṣiñ bandhane. "dhātvāde"riti ṣasya satve "ādeśapratyayayo" riti prāptasya ṣatvasya "sātpadādyoriti niṣedhādāha--iha ṣatvamapīti. "nipātanā"dityanuṣajyate. "parinivibhyaḥ" iti sūtre "sitasaye"ti ktāntā'jantasinotegrrahaṇāṇṇinyantasinoternipātanaṃ vinā ṣatvaṃ durlabhamiti bhāvaḥ. jārabharetyādi. jāraṃ bibharti, ()āānaṃ pacatīti vigrahaḥ. ()āpāko'pīti. karmaṇyaṇapi pakṣe bhavatīti bhāvaḥ. cekriya iti. saṃyogapūrvatvāt "eranekācaḥ" iti na yaṇ. loluva iti. iha subabhavāt "oḥ supī"ti yaṇaneti "aci śnudhātu" ityuvaṅ. marīmṛja iti. "rīgṛdupadhasye ce"ti rīgāgamaḥ. *caricalipativadīnāṃ vā dvitvamacyākcābhyāsasyeti vaktavyam. halādiḥ śeṣaśca neti. sati tu halādiḥśeṣe āgamasya ādeśasya vā viśeṣo nāstītyā-cā'bhyāsasyetyeva brāūyāditi bhāvaḥ. * pāṭerṇilukcokca dīrghaścābhyāsasya. pāṭerṇilugiti. "ṇeraniṭī"ti lope hi pratyayalakṣaṇanyāyena "pāṭūpaṭa" ityatropadhāvṛddhiḥ syāditi bhāvaḥ. ihāpi pūrvavaddhrasvahalādiḥ śeṣayorabhāvaḥ.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam 2.Source: Sanskrit Documents
Research Papers and Publications