supo vibhakterdhātusaṃjñāyāḥ prātipadikasaṃjñāyāśca lug bhavati. tadantargatāstadgrahaṇena gṛhyante. dhātostāvat putrīyati. ghaṭīyati. prātipadikasya kaṣṭaśritaḥ. rājapuruṣaḥ. dhātuprātipadikayoḥ iti kim? vṛkṣaḥ. plakṣaḥ.

supo dhātuprātipadikayoḥ 2.4.71 supo vibhakterdhātusaṃjñāyāḥ prātipadikasaṃjñāyāśca lug bhavati. tadantargatāstadgrahaṇena gṛhyante. dhātostāvat putrīyati. ghaṭīyati. prātipadikasya kaṣṭaśritaḥ. rājapuruṣaḥ. dhātuprātipadikayoḥ iti kim? vṛkṣaḥ. plakṣaḥ.

supo dhātuprātipadikayoḥ. , 2.4.71 "dhātuprātipadikayoḥ" iti. yadīyaṃ saptamī syāt tadā'yamartho vijñāyeta-- dhātau ca prātipadike ca yā sannikṛṣṭā vibhkatistasyā lugbhavatīti. sannikṛṣṭatvañcopaśleṣamantareṇa na sambhavatītīhāpi syāt--- vṛkṣaḥ plakṣa iti, asti hratrāpi prādipadikena vibhakterupaśleṣaḥ. tasmāt ṣaṣṭhīyaṃ yukteti matvāha-- "supo vibhakterdhātusaṃjñāyāḥ" ityādi. kathaṃ punavibhakterdhātusaṃjñā prātipadikasaṃjñā ca bhavatītyata āha-- "tadantargatā" ityādi. nanvemapi dhātuprātipadikayorevakadeśībhūtā vibhaktayaḥ syuḥ, na dhātusaṃjñakāḥ, nāpi prātipadikasaṃjñakāḥ? samudāyeṣu hi pravṛttāḥ śabdā avayevaṣvapi vatrtanta ityadoṣaḥ. "putrīyatī" #iti. ātmanaḥ putramicchatīti "supa ātmanaḥ kyac" 3.1.8 "kyaci ca" 7.4.36 itīttvam, "sanādyantā dhātavaḥ" 3.1.32 iti dhātusaṃjñā, sā ca subantāt kyajvihita iti sasupkasyaiva bhavatīti tenātra vibhaktirdhātvantargatā bhavati. "kaṣṭaśritaḥ" iti. kaṣṭaṃ śrita iti "dvitīyā śrita" 2.1.23 ityādinā samāsaḥ. "kṛttaddhitasamāsāśca" 1.2.46 iti prātipadikasaṃjñā, sāpi subantānāṃ samāso bhavatīti sasupkasyaiva bhavati. tenātrāpi vibhaktiḥ prātipada#ikāntargatā bhavati. vṛkṣaḥ, plakṣa ityatrāpyapratyaya iti prātipadikasaṃjñāpratiṣedhāt savibhaktikasya prātipadikasaṃjñā nāstīti nāsti vibhakteḥ prātipadikāntarbhāvaḥ॥

etayoravayavasya supo luksyāt . ’bhūtapūrve caraṭ’ (sū 1999) iti nirdeśādbhūtaśabdasya pūrvanipātaḥ . pūrvaṃ bhūto bhūtapūrvaḥ . ’ivena samāso vibhaktyalopaśca’ (vā0 1236, 1341) . jīmūtasyeva . ॥

supo dhātu. `dhātuprātipadikayo'rityavayavaṣaṣṭhītyāha–etayoravayavasyeti. luksyāditi. `ṇyakṣatriyārṣañito yūni luk' ityatastadanuvṛtteriti bhāvaḥ. na ca `supa' ityanena saptamībahuvacanasyaiva grahaṇaṃ kiṃ na syāditi vācyam, `pañcamyāḥ stokādibhyaḥ' ityalugvidhānātsuppratyāhārasyaivātra grahaṇamiti jñāpanāt. nacaiva mapi pūrvaṃ bhūta iti lokikavigrahavākye pariniṣṭhitasandhikāryayoḥ subantayoḥ samāse sati pūrvamityatra ami pūrvarūpasya ekādeśasya parāditvamāśritya amo luki samāsadaśāyāṃ vakārādakāro na śrūyeta. pūrvāntatve tu pariśiṣṭasya makārasya suptvā'bhāvāt kathaṃ lugiti vācyaṃ, `supo dhātu' iti lugviṣaye `antaraṅgānapi vidhīnbahiraṅgo lugbādhate' #ityāśritya sandhikāryapravṛtteḥ prāgevā'laukikavigrahavākye samāsapravṛttiriti `pratyayottarapadayośca' iti sūtrabhāṣye sthitam. `kṛttaddhitasamāsāśca' ityatra prauḍhamanoramāyāmapi pariṣkṛtamidam. `bhastraiṣā' iti sūtravyākhyāvalare prapañcitaṃ cāsmābhiḥ. evaṃca pūrva am bhūta sityalaukikavigrahadaśāyāmeva amo lukpravṛtternoktadoṣaḥ. tathāca supo luki bhūtapūrveti sthitam. nanu `subantaṃ subantena samasyate' iti samāsaśāstre subantaṃ prathamānirdiṣṭam. subantatvaṃ ca dvayorapyaviśiṣṭam. tataśca `prathamānirdiṣṭaṃ samāsa upasarjanam' iti vakṣyamāṇopasarjanatvasya dvayorapyaviśiṣṭatvāt `upasarjanaṃ pūrva'mityanyatarasya pūrvanipāte vinigamanāviraha ityata āha–bhūtapūrve caraḍiti. pūrvaṃ bhūta iti. laukikavigraho'yam. pūrvamiti kriyāviśeṣaṇam. bhūtapūrva iti samāsatvena prātipadikatvātsamudāyātpunaryathāyathaṃ subutpattiriti bhāvaḥ.\r\niveneti. ivetyavyayena subantasya samāsaḥ. `supo dhātu' iti lugabhāvaḥ. pūrvapadasya prakṛtisiddhasvaraśca bhavati, na tu samāsasvara iti vaktavyamityarthaḥ. `saha supā' iti siddhe samāsavidhānamivaśabdasya pūrvanipātanivṛttyartham. anyathā atra ivaśabdasyāpi subantatvā'viśeṣātsamāsaśāstre pratamānirdiṣṭatvenopasarjanatvātpūrvanipātaḥ syāt. jīmūtasyeveti. atra jīmūtaśabdasya pūrvapadasya phiṭsvareṇāntodāttatvameva , na tu samāsasyetyantodāttatvam. atra yathārthatvaprayukto'vyayībhāvastu na, `tatra tasyeve'ti nirdeśāt. kvācitkaścāyaṃ samāsaḥ. ata eva bahvacā eva padapāṭhe avagṛhṇanti. yājuṣāstu bhinne eva pade paṭhanti. `udbāhuriva vāmanaḥ' ityādivyastaprayogāśca saṅgacchante. `harītakīṃ bhuṅkṣva rājanmāteva hitakāriṇī'mityatra tu mātaramiveti bhavitavyam. `tiṅsamānādhikaraṇe prathamā' `abhihite prathamā' iti vārtikasvārasyena prathamāyāḥ kārakavibhaktitvoktiparabhāṣyeṇa ca kriyāyoga eva prathamāyāḥ pravṛttyā māteti prathamāyā mātṛsadṛśīmityarthe asādhutvādityastāṃ tāvat.

supodhātuprātipadikayoḥ 642, 2.4.71 supo dhātu. "dhātuprātipadikayo"rityavayavaṣaṣṭhītyāha--etayoravayavasyeti. luksyāditi. "ṇyakṣatriyārṣañito yūni luk" ityatastadanuvṛtteriti bhāvaḥ. na ca "supa" ityanena saptamībahuvacanasyaiva grahaṇaṃ kiṃ na syāditi vācyam, "pañcamyāḥ stokādibhyaḥ" ityalugvidhānātsuppratyāhārasyaivātra grahaṇamiti jñāpanāt. nacaiva mapi pūrvaṃ bhūta iti lokikavigrahavākye pariniṣṭhitasandhikāryayoḥ subantayoḥ samāse sati pūrvamityatra ami pūrvarūpasya ekādeśasya parāditvamāśritya amo luki samāsadaśāyāṃ vakārādakāro na śrūyeta. pūrvāntatve tu pariśiṣṭasya makārasya suptvā'bhāvāt kathaṃ lugiti vācyaṃ, "supo dhātu" iti lugviṣaye "antaraṅgānapi vidhīnbahiraṅgo lugbādhate" #ityāśritya sandhikāryapravṛtteḥ prāgevā'laukikavigrahavākye samāsapravṛttiriti "pratyayottarapadayośca" iti sūtrabhāṣye sthitam. "kṛttaddhitasamāsāśca" ityatra prauḍhamanoramāyāmapi pariṣkṛtamidam. "bhastraiṣā" iti sūtravyākhyāvalare prapañcitaṃ cāsmābhiḥ. evaṃca pūrva am bhūta sityalaukikavigrahadaśāyāmeva amo lukpravṛtternoktadoṣaḥ. tathāca supo luki bhūtapūrveti sthitam. nanu "subantaṃ subantena samasyate" iti samāsaśāstre subantaṃ prathamānirdiṣṭam. subantatvaṃ ca dvayorapyaviśiṣṭam. tataśca "prathamānirdiṣṭaṃ samāsa upasarjanam" iti vakṣyamāṇopasarjanatvasya dvayorapyaviśiṣṭatvāt "upasarjanaṃ pūrva"mityanyatarasya pūrvanipāte vinigamanāviraha ityata āha--bhūtapūrve caraḍiti. pūrvaṃ bhūta iti. laukikavigraho'yam. pūrvamiti kriyāviśeṣaṇam. bhūtapūrva iti samāsatvena prātipadikatvātsamudāyātpunaryathāyathaṃ subutpattiriti bhāvaḥ.iveneti. ivetyavyayena subantasya samāsaḥ. "supo dhātu" iti lugabhāvaḥ. pūrvapadasya prakṛtisiddhasvaraśca bhavati, na tu samāsasvara iti vaktavyamityarthaḥ. "saha supā" iti siddhe samāsavidhānamivaśabdasya pūrvanipātanivṛttyartham. anyathā atra ivaśabdasyāpi subantatvā'viśeṣātsamāsaśāstre pratamānirdiṣṭatvenopasarjanatvātpūrvanipātaḥ syāt. jīmūtasyeveti. atra jīmūtaśabdasya pūrvapadasya phiṭsvareṇāntodāttatvameva , na tu samāsasyetyantodāttatvam. atra yathārthatvaprayukto'vyayībhāvastu na, "tatra tasyeve"ti nirdeśāt. kvācitkaścāyaṃ samāsaḥ. ata eva bahvacā eva padapāṭhe avagṛhṇanti. yājuṣāstu bhinne eva pade paṭhanti. "udbāhuriva vāmanaḥ" ityādivyastaprayogāśca saṅgacchante. "harītakīṃ bhuṅkṣva rājanmāteva hitakāriṇī"mityatra tu mātaramiveti bhavitavyam. "tiṅsamānādhikaraṇe prathamā" "abhihite prathamā" iti vārtikasvārasyena prathamāyāḥ kārakavibhaktitvoktiparabhāṣyeṇa ca kriyāyoga eva prathamāyāḥ pravṛttyā māteti prathamāyā mātṛsadṛśīmityarthe asādhutvādityastāṃ tāvat.

supo dhātu. supa iti pratyāhārasya grahaṇaṃ, `pañcamyāḥ stokādibhyaḥ' ityādyaluksamāsavidhānājjñāpakāt. nirdeśāditi. anyathā hi prathamānidiṣṭatvā'viśeṣe'pi upasarjanasaṃjñāyā anvarthatvena pūrvaśabdasyaiva pūrvanipātaḥ syāditi bhāvaḥ.\r\nivena samāso vibhaktyalopaśca. iveneti. ayamapi samāsaḥ pūrvavatkvācitka eva. tena jīmūtasyevetyādau taittirīyāṇāṃ pṛthakpadatvana pāṭhaḥ. `udbāhuriva vāmanaḥ' ityādau vyastaprayogaśca saṅgacchata iti manoramāyāṃ sthitam. vibhaktyalopaśceti. samāsāvayasya supo'lopavidhāne'pi samāsādutpannasya soravyayāditi lugbhavatyeva, anupasarjane tadantasyāpyavyayatvāditi bodhyam.

supo dhātuprātipadikayoḥ 570, 2.4.71 supo dhātu. supa iti pratyāhārasya grahaṇaṃ, "pañcamyāḥ stokādibhyaḥ" ityādyaluksamāsavidhānājjñāpakāt. nirdeśāditi. anyathā hi prathamānidiṣṭatvā'viśeṣe'pi upasarjanasaṃjñāyā anvarthatvena pūrvaśabdasyaiva pūrvanipātaḥ syāditi bhāvaḥ.ivena samāso vibhaktyalopaśca. iveneti. ayamapi samāsaḥ pūrvavatkvācitka eva. tena jīmūtasyevetyādau taittirīyāṇāṃ pṛthakpadatvana pāṭhaḥ. "udbāhuriva vāmanaḥ" ityādau vyastaprayogaśca saṅgacchata iti manoramāyāṃ sthitam. vibhaktyalopaśceti. samāsāvayasya supo'lopavidhāne'pi samāsādutpannasya soravyayāditi lugbhavatyeva, anupasarjane tadantasyāpyavyayatvāditi bodhyam.