Kāśikāvṛttī1:
samāhāradvandve napuṃsakaliṅgasya vihitatvāditaretarayogadvandvasya idaṃ grahaṇa
See More
samāhāradvandve napuṃsakaliṅgasya vihitatvāditaretarayogadvandvasya idaṃ grahaṇam.
parasya yal liṅgaṃ tat bhavati dvandvasya tatpuruṣasya ca. uttarapadaliṅgaṃ
dvandvatatpuruṣayor vidhīyate. kukkuṭamayūryāvime. mayūrīkukkuṭāvimau.
tatpuruṣasya ardhaṃ pippalyāḥ ardhapippalī. ardhakośātakī. ardhanakharañjanī.
dviguprāptāpannālaṃpūrvagatisamāseṣu pratiṣedho vaktavyaḥ. dviguḥ pañcasu kapālesu
saṃskṛtaḥ puroḍāśaḥ pañcakapālaḥ. prāpto jīvikām prāptajīvikaḥ. āpanno jīvikām
āpannajīvikaḥ. alaṃ jīvikāyai alaṃjīvikaḥ. gatisamāsaḥ niṣkrāntaḥ kauśāmbyāḥ
niṣkauśāmbiḥ.
Kāśikāvṛttī2:
paravalliṅgaṃ dvandvatatpuruṣayoḥ 2.4.26 samāhāradvandve napuṃsakaliṅgasya vihi
See More
paravalliṅgaṃ dvandvatatpuruṣayoḥ 2.4.26 samāhāradvandve napuṃsakaliṅgasya vihitatvāditaretarayogadvandvasya idaṃ grahaṇam. parasya yal liṅgaṃ tat bhavati dvandvasya tatpuruṣasya ca. uttarapadaliṅgaṃ dvandvatatpuruṣayor vidhīyate. kukkuṭamayūryāvime. mayūrīkukkuṭāvimau. tatpuruṣasya ardhaṃ pippalyāḥ ardhapippalī. ardhakośātakī. ardhanakharañjanī. dviguprāptāpannālaṃpūrvagatisamāseṣu pratiṣedho vaktavyaḥ. dviguḥ pañcasu kapālesu saṃskṛtaḥ puroḍāśaḥ pañcakapālaḥ. prāpto jīvikām prāptajīvikaḥ. āpanno jīvikām āpannajīvikaḥ. alaṃ jīvikāyai alaṃjīvikaḥ. gatisamāsaḥ niṣkrāntaḥ kauśāmbyāḥ niṣkauśāmbiḥ.
Nyāsa2:
kaparavalliṅgaṃ dvandvatatpuruṣayoḥ. , 2.4.26 kimarthamidam? ihāyaṃ dvandvaḥ ruā
See More
kaparavalliṅgaṃ dvandvatatpuruṣayoḥ. , 2.4.26 kimarthamidam? ihāyaṃ dvandvaḥ ruāvapadārthapradhānaḥ, sa yadā bhinnaliṅgavayavo bhavati tadā pūrvottarayoḥ padayorbhinnaliṅgayoranugrāhakamekaṃ liṅgaṃ nāsti yena samudāyo vyapadiśyate. ubhābhyāñca yugapadasambhavādaśakyo vyapadeśaḥ kartṛm. ataḥ paryāyaḥ syāditi dvandve niyamārthaṃ vacanam. tatpuruṣo'pi dvividhaḥ-- pūrvapadārthapradhānaḥ, uttarapadārthapradhānaśceti. tato ya uttarapadārthapradhānastatpuruṣastasya pradhānatvādeva parasya yalliṅagaṃ tatsamudāyasya bhaviṣyatīti taṃ pratyanarthakaṃ vacanam. yastu pūrvapadārthapradhānastasya pūrvapadasya yalliṅgaṃ tasmin prasakta uttarapadasya yalliṅgaṃ tadvidhīyata iti tatra vidhyarthametadbhavati. "dvandvasya tatpuruṣasya ca" iti. dvandvatatpuruṣayoriti ṣaṣṭhīyaparaśabdasya sambandhiśabdatvāt. tathā ca mayūrīkukkuṭāvityatra pūrvapadasya strīpratyayo nivatrteta, tatpuruṣe'pyarthapippalītyatra pūrvapadasyāpi strīpratyayaḥ syāt; tasmāta ṣaṣṭhīyam. tathā ca sati samāsārthasyāyamatideśo vijñāyate. pūrvapadsaya na pratiṣidhyate; nāpi vidhīyata iti na bhavati pūrvoktadoṣāvasaraprasaṅgaḥ. samāsārthasya liṅgātideśādanuprayogo'pi samāsārthasyaiva viśeṣaṇamiti talliṅgameva bhavati. ka"kukkuṭamayūryāvime" iti. upasarjanahyasvatvaṃ na bhavati, upasarjanasaṃjñāyā abhāvāt. uktaṃ hretat prāk-- "upasarjanamiti mahatyāḥ saṃjñāyāḥ prayojanamanvarthasaṃjñā yathā vijñāyeta-- apradhānamupasarjanam" iti. dvandvaśca sarvapadārthapradhāna iti nāstyupasarjanasaṃjñā. ardhapippalītyādāvapi satyekavibhaktiyoge yathā pippalyāderupasarjanasaṃjñā na bhavati, tathopasarjanasaṃjñāvidhāveva tatpratipāditam.
"vaktavyaḥ" iti. vyākhyeya ityarthaḥ. tatredaṃ vyākhyānam-- "tatpuruṣaḥ" 2.4.19 ityanuvartamāne punastatpuruṣagrahaṇasyaitat prayojanam-- tatpuruṣaviśeṣasya paravalliṅgatā yathā syāditi. tena dviguprāptāpannalampūrvagatisamāseṣu paravalliṅgatā na bhavati; anyathā yadi sarvastheyaṃ tatpuruṣasya paravalliṅgatā syāt tadā "parakavalliṅgaṃ dvandvasya ca" ityevaṃ brāūyāt. cakārāddhi prakṛtasya tatpuruṣasyeti vijñāsyata eveti. "pañcakapālaḥ" iti. taddhitārthe dviguḥ. saṃskṛtārtha utpannasyāṇaḥ "dvigorluganapatye"4.1.88 iti luk. "prāptajīvikaḥ" iti. prāptāpanne ca dvitīyayā" 2.2.4 iti samāsaḥ. "alañjīvikaḥ" iti. "paryādayo glānādyarthe catuthryā" (vā. 93) iti samāsaḥ. niṣkauśāmbiḥ" iti. "nirādayaḥ krāntādyarthe pañcamyā" (vā.94) iti॥
Laghusiddhāntakaumudī1:
etayoḥ parapadasyeva liṅgaṃ syāt. kukkuṭamayūryāvime. mayūrīkukkuṭāvimau.
(dvig Sū #965
See More
etayoḥ parapadasyeva liṅgaṃ syāt. kukkuṭamayūryāvime. mayūrīkukkuṭāvimau.
(dviguprāptāpannālampūrvagatisamāseṣu pratiṣedho vācyaḥ). pañcasu kapāleṣu
saṃskṛtaḥ pañcakapālaḥ puroḍāśaḥ..
Laghusiddhāntakaumudī2:
paravalliṅgaṃ dvandvatatpuruṣayoḥ 965, 2.4.26 etayoḥ parapadasyeva liṅgaṃ syāt.
See More
paravalliṅgaṃ dvandvatatpuruṣayoḥ 965, 2.4.26 etayoḥ parapadasyeva liṅgaṃ syāt. kukkuṭamayūryāvime. mayūrīkukkuṭāvimau. (dviguprāptāpannālampūrvagatisamāseṣu pratiṣedho vācyaḥ). pañcasu kapāleṣu saṃskṛtaḥ pañcakapālaḥ puroḍāśaḥ॥
Bālamanoramā1:
paravalliṅgaṃ. `parahava'diti ṣaṣṭha\ufffdntādvatiḥ. tadāha–etayoḥ parapad Sū #802
See More
paravalliṅgaṃ. `parahava'diti ṣaṣṭha\ufffdntādvatiḥ. tadāha–etayoḥ parapadasyeveti.
dvndvapadamatra itaretarayogadvandvaparaṃ, samāhādvandve `sa napuṃsaka'mityasya
tadapavādatvāt. kukkuṭamayūryāvime iti. atra dvandve avayavaliṅganā'niyame prāpte
niyamārthamidam. ardhapippalīti. `ardhaṃ napuṃsakam' iti tatpuruṣaḥ. asyaikadeśisamāsasya
pūrvapadārthapradhānatayā pūrvapadaliṅge prāpte uttarapadaliṅgārthaṃ vidhiḥ. atra
`dvandvatatpuruṣayoḥ' iti ṣaṣṭha\ufffdntamarthaparam.
dvandvatatpuruṣārthayorityarthaḥ. evaṃca `kukkuṭamayūryāvime' ityanuprayoge'pi
tadeva liṅgam.
`gatisamāsa'-eteṣu paravalliṅgasya pratiṣedho vaktavyaḥ ityarthaḥ. pañcasviti.
uttarapadasya napuṃsakatvātsamāsasya napuṃsakatvaṃ prāptaṃ, na bhavati, kintu
viśeṣyaliṅgameva prāptajīvika iti. atrottarapadasya jīvikāśabdasya yalliṅgaṃ
tatsamāsasya na bhavati. alaṃpūrvasyodāharati–alaṃkumāririti. atra uttarapadakumārīliṅgaṃ
samāsasya na bhavati. nanvatra tadarthādiyogā'bhāvānna caturthīsamāsaḥ. `paryādayo
glānādyarthe' ityapi na bhavati, tasya samāsasya nityatvena `alaṃ kumāryai' iti bhāṣye
vigrahapradarśanānupapatterityata āha–ata eveti. `ekavibhakti ce'ti
kumārīśabdasyopasarjanatvāddhrasvaḥ. gatisamāsamudāharati–niṣkauśāmbiriti. atra
kauśāmbīśabdaliṅgaṃ samāsasya na bhavati. yadyapi nirādisamāsa evāyaṃ, na tu gatisamāsaḥ,
prādigrahaṇamagatyarthamityukteḥ, tathāpi gatisamāsagrahaṇaṃ prādisamāsopalakṣaṇamityāśayaḥ.
Bālamanoramā2:
paravalliṅgaṃ dvandvatatpuruṣayoḥ 802, 2.4.26 paravalliṅgaṃ. "parahava"
See More
paravalliṅgaṃ dvandvatatpuruṣayoḥ 802, 2.4.26 paravalliṅgaṃ. "parahava"diti ṣaṣṭha()ntādvatiḥ. tadāha--etayoḥ parapadasyeveti. dvndvapadamatra itaretarayogadvandvaparaṃ, samāhādvandve "sa napuṃsaka"mityasya tadapavādatvāt. kukkuṭamayūryāvime iti. atra dvandve avayavaliṅganā'niyame prāpte niyamārthamidam. ardhapippalīti. "ardhaṃ napuṃsakam" iti tatpuruṣaḥ. asyaikadeśisamāsasya pūrvapadārthapradhānatayā pūrvapadaliṅge prāpte uttarapadaliṅgārthaṃ vidhiḥ. atra "dvandvatatpuruṣayoḥ" iti ṣaṣṭha()ntamarthaparam. dvandvatatpuruṣārthayorityarthaḥ. evaṃca "kukkuṭamayūryāvime" ityanuprayoge'pi tadeva liṅgam. dviguprāpteti. "dvigu" "prāpta" "āpanna" "alaṃpūrva" "gatisamāsa"-eteṣu paravalliṅgasya pratiṣedho vaktavyaḥ ityarthaḥ. pañcasviti. uttarapadasya napuṃsakatvātsamāsasya napuṃsakatvaṃ prāptaṃ, na bhavati, kintu viśeṣyaliṅgameva prāptajīvika iti. atrottarapadasya jīvikāśabdasya yalliṅgaṃ tatsamāsasya na bhavati. alaṃpūrvasyodāharati--alaṃkumāririti. atra uttarapadakumārīliṅgaṃ samāsasya na bhavati. nanvatra tadarthādiyogā'bhāvānna caturthīsamāsaḥ. "paryādayo glānādyarthe" ityapi na bhavati, tasya samāsasya nityatvena "alaṃ kumāryai" iti bhāṣye vigrahapradarśanānupapatterityata āha--ata eveti. "ekavibhakti ce"ti kumārīśabdasyopasarjanatvāddhrasvaḥ. gatisamāsamudāharati--niṣkauśāmbiriti. atra kauśāmbīśabdaliṅgaṃ samāsasya na bhavati. yadyapi nirādisamāsa evāyaṃ, na tu gatisamāsaḥ, prādigrahaṇamagatyarthamityukteḥ, tathāpi gatisamāsagrahaṇaṃ prādisamāsopalakṣaṇamityāśayaḥ.
Tattvabodhinī1:
paravalliṅgam. itaretarayoge dvandvo'tra gṛhrate na samāhāre dvandvaḥ, `sa
napu Sū #705
See More
paravalliṅgam. itaretarayoge dvandvo'tra gṛhrate na samāhāre dvandvaḥ, `sa
napuṃsaka'mityapavādasya vakṣyamāṇatvāt. sūtre `dvandvatatpūruṣayo'riti na
saptamīdvivacanam, tathātve dvandve tatpuruṣe ca yatparapadaṃ tadvalliṅgaṃ
pūrvapadasyātidiśyeta, parapadasya saṃbandhiśabdatvena pūrvaṃpadākṣepakatvāt, tataśca
mayūrī kukkuṭāvityatra pūrvapade īkāranivṛttiprasaṅgaḥ. kukkuṭamayūryau,
adrdhapippalītyādau tu pūrvapade strīpratyaya utpadyeta. kiṃ tu
ṣaṣṭhīdvivacanamityāśayenāha–etayoriti. dvandvatatpuruṣārthayorityarthaḥ. evaṃ
cānuprayoge'pi tadeva liṅgaṃ siddham. upameye ṣaṣṭha\ufffdbhyupagamādvatirapi
ṣaṣṭha\ufffdntādevetyāśayenāha–parapadasyeveti. bhāṣye tu `liṅgamaśiṣyaṃ,
lokāśrayatvālliṅgasye'ti pratyākhyātamidaṃ sūtram. a\ufffdsmaśca
pratyākhyāne tulyanyāyatvālliṅganuśāsanaṃ sarvameva pratyākhyātaṃ, tathāpi
tatprauḍhivādamātram. anyathā vyākaraṇasyaiva
vaiyathryāprasaṅgāt.
vācyaḥ. gatisamāseṣviti. gatigrahaṇaṃ prādīnāmupalakṣaṇaṃ prādīnāmulakṣaṇaṃ, mukhyasya
gaterasaṃbhavādityāśayenodāharati—niṣkauśāmbiriti. atantramiti. atra ca liṅgaṃ
`pūrvava'dgrahaṇam. anyathā nipātanādeva siddhe kiṃ teneti bhāvaḥ. iha samāsārthasya vā
pūrvavalliṅgātideśaḥ, uttarapadārthasya vā, ubhayathāpya\ufffdāvaḍavau
śobhanāvityanuprayoge'pi puṃstvaṃ sidhyati. nanu samāsārthasya puṃstve'pi
svāśrayastrītvasyā'nivartanāṭṭāpaḥ śravaṇaprasaṅgaḥ. na cātideśavaiyathryaṃ, śasi
natvapravṛttyā, anuprayoge puṃliṅgatvalābhena ca tatsārthakyāditi cedatrāhuḥ–
ihaiva nipātanāt, `a\ufffdāvaḍavapūrvāparādharottarāṇā'mityatra nipātanādvā ṭāpo
nivṛttiriti.
Tattvabodhinī2:
tatpuruṣayoḥ 705, 2.4.26 paravalliṅgam. itaretarayoge dvandvo'tra gṛhrate na sam
See More
tatpuruṣayoḥ 705, 2.4.26 paravalliṅgam. itaretarayoge dvandvo'tra gṛhrate na samāhāre dvandvaḥ, "sa napuṃsaka"mityapavādasya vakṣyamāṇatvāt. sūtre "dvandvatatpūruṣayo"riti na saptamīdvivacanam, tathātve dvandve tatpuruṣe ca yatparapadaṃ tadvalliṅgaṃ pūrvapadasyātidiśyeta, parapadasya saṃbandhiśabdatvena pūrvaṃpadākṣepakatvāt, tataśca mayūrī kukkuṭāvityatra pūrvapade īkāranivṛttiprasaṅgaḥ. kukkuṭamayūryau, adrdhapippalītyādau tu pūrvapade strīpratyaya utpadyeta. kiṃ tu ṣaṣṭhīdvivacanamityāśayenāha--etayoriti. dvandvatatpuruṣārthayorityarthaḥ. evaṃ cānuprayoge'pi tadeva liṅgaṃ siddham. upameye ṣaṣṭha()bhyupagamādvatirapi ṣaṣṭha()ntādevetyāśayenāha--parapadasyeveti. bhāṣye tu "liṅgamaśiṣyaṃ, lokāśrayatvālliṅgasye"ti pratyākhyātamidaṃ sūtram. a()smaśca pratyākhyāne tulyanyāyatvālliṅganuśāsanaṃ sarvameva pratyākhyātaṃ, tathāpi tatprauḍhivādamātram. anyathā vyākaraṇasyaiva vaiyathryāprasaṅgāt.dviguprāptāpannālaṃpūrvagatisamāseṣu pratiṣedho vācyaḥ. gatisamāseṣviti. gatigrahaṇaṃ prādīnāmupalakṣaṇaṃ prādīnāmulakṣaṇaṃ, mukhyasya gaterasaṃbhavādityāśayenodāharati---niṣkauśāmbiriti. atantramiti. atra ca liṅgaṃ "pūrvava"dgrahaṇam. anyathā nipātanādeva siddhe kiṃ teneti bhāvaḥ. iha samāsārthasya vā pūrvavalliṅgātideśaḥ, uttarapadārthasya vā, ubhayathāpya()āvaḍavau śobhanāvityanuprayoge'pi puṃstvaṃ sidhyati. nanu samāsārthasya puṃstve'pi svāśrayastrītvasyā'nivartanāṭṭāpaḥ śravaṇaprasaṅgaḥ. na cātideśavaiyathryaṃ, śasi natvapravṛttyā, anuprayoge puṃliṅgatvalābhena ca tatsārthakyāditi cedatrāhuḥ--ihaiva nipātanāt, "a()āvaḍavapūrvāparādharottarāṇā"mityatra nipātanādvā ṭāpo nivṛttiriti.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents