Kāśikāvṛttī1:
gatyarthānāṃ dhātūnāṃ ceṣtākriyāṇāṃ parispandakriyāṇāṃ karmaṇi kārake 'dhvavarji
See More
gatyarthānāṃ dhātūnāṃ ceṣtākriyāṇāṃ parispandakriyāṇāṃ karmaṇi kārake 'dhvavarjite
dvitīyācaturthyau bhavataḥ. grāmaṃ gacchati, grāmāya gacchati. grāmaṃ vrajati, grāmāya
vrajati. gatyarthagrahaṇaṃ kim? odanam pacati. karmaṇi iti kim? aśvena vrajati.
deṣṭāyam iti kim? manasā pāṭaliputraṃ gacchati. anadhvani iti kim? adhvānaṃ gacchati.
adhvanītyarthagrahanam. panthānaṃ gacchati. mārgaṃ gacchati. āsthitapratiṣedhaścāyaṃ
vijñeyaḥ. āsthitaḥ samprāptaḥ, ākrānta ucyate. yatra tu utpathena panthānaṃ gacchati,
tatra bhavitavyam eva caturthyā, pathe gacchati iti. dvitīyāgrahanaṃ kim? na catrthyeva
viklpyeta, apavādaviṣaye 'pi yathā syāt. grāmam gantā grāmāya gantā.
kṛdyogalakṣaṇā ṣaṣṭhī na bhavati.
Kāśikāvṛttī2:
gatyarthakarmaṇi dvitīyācaturthyau ceṣṭāyām anadhvani 2.3.12 gatyarthānāṃ dhātū
See More
gatyarthakarmaṇi dvitīyācaturthyau ceṣṭāyām anadhvani 2.3.12 gatyarthānāṃ dhātūnāṃ ceṣtākriyāṇāṃ parispandakriyāṇāṃ karmaṇi kārake 'dhvavarjite dvitīyācaturthyau bhavataḥ. grāmaṃ gacchati, grāmāya gacchati. grāmaṃ vrajati, grāmāya vrajati. gatyarthagrahaṇaṃ kim? odanam pacati. karmaṇi iti kim? aśvena vrajati. deṣṭāyam iti kim? manasā pāṭaliputraṃ gacchati. anadhvani iti kim? adhvānaṃ gacchati. adhvanītyarthagrahanam. panthānaṃ gacchati. mārgaṃ gacchati. āsthitapratiṣedhaścāyaṃ vijñeyaḥ. āsthitaḥ samprāptaḥ, ākrānta ucyate. yatra tu utpathena panthānaṃ gacchati, tatra bhavitavyam eva caturthyā, pathe gacchati iti. dvitīyāgrahanaṃ kim? na catrthyeva viklpyeta, apavādaviṣaye 'pi yathā syāt. grāmam gantā grāmāya gantā. kṛdyogalakṣaṇā ṣaṣṭhī na bhavati.
Nyāsa2:
gatyarthakarmaṇi dvitīyācatuthryau ceṣṭāyāmanadhvani. , 2.3.12 yadi kriyāmātrami
See More
gatyarthakarmaṇi dvitīyācatuthryau ceṣṭāyāmanadhvani. , 2.3.12 yadi kriyāmātramiha ceṣṭāśabdenocyate tadā ceṣṭāgrahaṇamapārthakam. sarvo hi dhātuḥ kriyāvacanaḥ. tasmādviśeṣaṇaṃ pādānasāmathryāt parispandavacano'yaṃ ceṣṭāśabdo vijñāyate, ityāha-- "parispandakriyāṇām" iti. parispandaḥ = śarīravyāpāraḥ, sā kriyā yeṣāṃ te tathoktāḥ.
"adhvanītyarthagrahaṇam" iti. arthapradhānatvannirdeśasya, saptamīnirdeśācca. yadīha svarūpagrahaṇaṃ syāt "anadhvanaḥ" iti kuryāt. "āsthitapratiṣedhaścāyaṃ {vijñeyaḥ- kāśikā.} vijñāyate iti. yena deśaviśeṣeṇa prāpyaṃ grāmādikaṃ prāpyate sa deśaviśeṣo loke'dhveti rūḍhaḥ. kena ca prāpyaṃ prāpyate? yaḥ panthā ākrāntastena. tasmāt tasyaivāyaṃ pratiṣedhaḥ. yadā tu sa evotpathena prāpyate tadā tasya patho'dhvavyapadeśo na bhavatīti bhavatyeva tatra caturthī. "dvitīyāgrahaṇaṃ kim" iti. karmaṇi kārake caturthyāṃ vikalpitāyāṃ pakṣe nyāyaprāptaiva dvitīyeti bhāvaḥ. tat kriyate bādhakabādhanārtham. "apavādaviṣaye'pi yathā syāt" iti. athārthagrahaṇaṃ kimartham, na gatikarmaṇītyevocyeta, yāvatā gatirartha eva? naitadasti; yā gatirgaminaiva śabdāntarasannidhānādyanapekṣatayocyate tatra yathā syāt. pādaviharaṇātmikā ca yā gatiḥ pradhānabhūtā tasyā evagrahaṇaṃ yathā syādityevamartham. teneha na bhavati-- striyaṃ gacchati, ajāṃ grāmaṃ nayati. atra hi gamemam̐thunamathaḥ strīśabdasannidhānādgamyate, na tu gameḥ kevalāt. nayateśca prāpaṇamevārthaḥ pradānabhūtaḥ, tadviśeṣaṇantu prādavihaṇamapradhānam. yadyevam,grāmaṃ gamayati grāmāya gamayatīti ṇante guṇabhūtatvādgamarna sidhyati, gameratra preṣaṇādhyeṣaṇādiko hrarthaḥ prādhānyamanugacchati, naiṣa doṣaḥ ; na hratra grāmo ṇyantasya karma, kiṃ tarhi? gamereva॥
Bālamanoramā1:
gatyartha. śārīraparispandaḥ-ceṣṭā. manaseti. atra śārīraceṣṭāyā abhāvānna
dvit Sū #577
See More
gatyartha. śārīraparispandaḥ-ceṣṭā. manaseti. atra śārīraceṣṭāyā abhāvānna
dvitīyācatuthryau, kintu dvitīyaiveti bhāvaḥ. `āsthitapratiṣedho vaktavyaḥ' iti
vārtikamarthataḥ saṅgṛhṇāti-gantrā'dhiṣṭhite iti. gantrākrānte adhvanyeva
anadhvanītyayaṃ niṣedha ityarthaḥ. yathā-panthānaṃ gacchatīti. panthānaṃ prāpnotītyarthaḥ.
atra pathaḥ prāptyāśrayatvena gantrādhiṣṭhitvānniṣedhaḥ. asya vārtikasya
prayojanamāha-yadā tviti. utpathāditi. amārgādityarthaḥ. lyablope pañcamī.
ujjayinīṃ prāptuṃ prasthito mohāttanmārgātpracyuto mārgāntaraṃ praviṣṭaḥ.
taṃ parityajya punarujjayinīmārga ākramitumiṣyate, tadā'nadhvanīti
niṣedhā'bhāvāccatuthryapi bhavatyevetyarthaḥ. tādṛśaṃ lakṣyaṃ darśayati–utpathena pathe
gacchatīti. `utpathene'tyanantaraṃ `gantumaśakta' iti śeṣaḥ. utpathena ujjayinīṃ
prāptumaśakta utpathaṃ parityajya ujjayinīmārgaṃ praveṣṭuṃ tadīyaṃ
mārgamanusaratītyarthaḥ. atra ujjayinīmārgasya gantrādhiṣṭhitatvā'bhāvādanadhvanīti
niṣedho na bhavati, ataścaturthī bhavati, pakṣe dvitīyā ceti bhāvaḥ. iti caturthī.
Bālamanoramā2:
gatyarthakarmaṇi dvitīyācatuthryau ceṣṭāyāmanadhvani 577, 2.3.12 gatyartha. śārī
See More
gatyarthakarmaṇi dvitīyācatuthryau ceṣṭāyāmanadhvani 577, 2.3.12 gatyartha. śārīraparispandaḥ-ceṣṭā. manaseti. atra śārīraceṣṭāyā abhāvānna dvitīyācatuthryau, kintu dvitīyaiveti bhāvaḥ. "āsthitapratiṣedho vaktavyaḥ" iti vārtikamarthataḥ saṅgṛhṇāti-gantrā'dhiṣṭhite iti. gantrākrānte adhvanyeva anadhvanītyayaṃ niṣedha ityarthaḥ. yathā-panthānaṃ gacchatīti. panthānaṃ prāpnotītyarthaḥ. atra pathaḥ prāptyāśrayatvena gantrādhiṣṭhitvānniṣedhaḥ. asya vārtikasya prayojanamāha-yadā tviti. utpathāditi. amārgādityarthaḥ. lyablope pañcamī. ujjayinīṃ prāptuṃ prasthito mohāttanmārgātpracyuto mārgāntaraṃ praviṣṭaḥ. taṃ parityajya punarujjayinīmārga ākramitumiṣyate, tadā'nadhvanīti niṣedhā'bhāvāccatuthryapi bhavatyevetyarthaḥ. tādṛśaṃ lakṣyaṃ darśayati--utpathena pathe gacchatīti. "utpathene"tyanantaraṃ "gantumaśakta" iti śeṣaḥ. utpathena ujjayinīṃ prāptumaśakta utpathaṃ parityajya ujjayinīmārgaṃ praveṣṭuṃ tadīyaṃ mārgamanusaratītyarthaḥ. atra ujjayinīmārgasya gantrādhiṣṭhitatvā'bhāvādanadhvanīti niṣedho na bhavati, ataścaturthī bhavati, pakṣe dvitīyā ceti bhāvaḥ. iti caturthī.
Tattvabodhinī1:
gatyarthakarmaṇi. gatyartheti kim?. odanaṃ pacati. karmaṇīti kim?. a\ufffdona
v Sū #518
See More
gatyarthakarmaṇi. gatyartheti kim?. odanaṃ pacati. karmaṇīti kim?. a\ufffdona
vrajati. `anadhvani' ityatrādhvanīti na svarūpagrahaṇam. tathā hi sati `anadhvanaḥ'
ityevā'vakṣyat. kiṃ tvarthagrahaṇaṃ, saptamīnirdeśāt, karmaṇītyanena
sāmānādhikaraṇyāt. arthesyaiva hi karmatvaṃ saṃbhavati na śabdasvarūpasya, tenā'dhvavacināṃ
sarveṣāmeva niṣedhaḥ. tathā ca vārtikam—adhvanyarthagrahaṇamiti. gantrādhiṣṭhita eveti.
`āsthitapratiṣedho vaktavyaḥ' iti vārtikāditi bhāvaḥ. āsthitaḥ–saṃprāptaḥ. panthānāṃ
gacchatītyatra hi panthāḥ prāpta eveti na pakṣe caturthī. yadā tvaprāptatvena
vivakṣā tadā pakṣe bhavatyeva sā. iha anadhvanītyapanīya `asaṃprāpte' iti pūryate. tena
`striyaṃ gacchatī'tyatra strī prāptaiveti na caturthī. atra vyācakṣate–`ajāṃ
nayati grāma'mityatra tu na bhavatyeva caturthī, agatyarthatvāt. ākṣepādinā hratra
pratīyate gatirna tvasau nayaterarthaḥ, prāpaṇavācitvāditi. `gatyarthakarmaṇi [caturthī]
vā' iti vaktavye dvitīyāgrahaṇamapavādaviṣaye'pi dvitīyā yathā syādityetadarthaṃ, tena
`grāmaṃ gante' tyatra kṛdyogalakṣaṇā ṣaṣṭhī na bhavatīti vṛttikṛtoktam. iti
caturthī.
Tattvabodhinī2:
gatyarthakarmaṇi dvitīyācatuthryau ceṣṭāyāmanadhvani 518, 2.3.12 gatyarthakarmaṇ
See More
gatyarthakarmaṇi dvitīyācatuthryau ceṣṭāyāmanadhvani 518, 2.3.12 gatyarthakarmaṇi. gatyartheti kim(). odanaṃ pacati. karmaṇīti kim(). a()ona vrajati. "anadhvani" ityatrādhvanīti na svarūpagrahaṇam. tathā hi sati "anadhvanaḥ" ityevā'vakṣyat. kiṃ tvarthagrahaṇaṃ, saptamīnirdeśāt, karmaṇītyanena sāmānādhikaraṇyāt. arthesyaiva hi karmatvaṃ saṃbhavati na śabdasvarūpasya, tenā'dhvavacināṃ sarveṣāmeva niṣedhaḥ. tathā ca vārtikam---adhvanyarthagrahaṇamiti. gantrādhiṣṭhita eveti. "āsthitapratiṣedho vaktavyaḥ" iti vārtikāditi bhāvaḥ. āsthitaḥ--saṃprāptaḥ. panthānāṃ gacchatītyatra hi panthāḥ prāpta eveti na pakṣe caturthī. yadā tvaprāptatvena vivakṣā tadā pakṣe bhavatyeva sā. iha anadhvanītyapanīya "asaṃprāpte" iti pūryate. tena "striyaṃ gacchatī"tyatra strī prāptaiveti na caturthī. atra vyācakṣate--"ajāṃ nayati grāma"mityatra tu na bhavatyeva caturthī, agatyarthatvāt. ākṣepādinā hratra pratīyate gatirna tvasau nayaterarthaḥ, prāpaṇavācitvāditi. "gatyarthakarmaṇi [caturthī] vā" iti vaktavye dvitīyāgrahaṇamapavādaviṣaye'pi dvitīyā yathā syādityetadarthaṃ, tena "grāmaṃ gante" tyatra kṛdyogalakṣaṇā ṣaṣṭhī na bhavatīti vṛttikṛtoktam. iti caturthī.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents