Kāśikāvṛttī1: dvandve iti vartate. alpāctaraṃ śabdarūpaṃ dvandve samāse pūrvaṃ prayoktavyam.
p See More
dvandve iti vartate. alpāctaraṃ śabdarūpaṃ dvandve samāse pūrvaṃ prayoktavyam.
plakṣaśca nyagrodhśca plakṣanyagrodhau. dhavakhadirapalāśāḥ. bahuṣvaniyamaḥ
śaṅkhadundubhivīṇāḥ, vīṇāśaṅkhadundubhayaḥ. ṛtunakṣtrāṇāmānupūrvyeṇa samānakṣarānāṃ
pūrvanipāto vaktavyaḥ. hemantaśiśiravasantāḥ. citrāsvātī. kṛttikārohiṇyau.
samānākṣarāṇām iti kim? grīṣmavasantau. laghvakṣaraṃ pūrvaṃ nipatati iti vaktavyam.
kuśakāśam. śaraśādam. abhyarhitaṃ ca pūrvaṃ nipatati iti vaktavyam. mātāpitarau.
śraddhamedhe. dīkṣātapasī. varṇānāmānupūrvyeṇa pūrvanipātaḥ.
brāhmaṇakṣatriyaviṭśūdrāḥ. samānākṣarāṇām ityatra na asti. bhrātuśca jyāyasaḥ
pūrvanipāto vaktavyaḥ. yudhaṣṭhirārjunau. saṅkhyāyā alpīyasyāḥ pūrvanipāto
vaktavyaḥ. dvitrāḥ. tricaturāḥ. navatiśatam.
Kāśikāvṛttī2: alpāctaram 2.2.34 dvandve iti vartate. alpāctaraṃ śabdarūpaṃ dvandve samāse pūr See More
alpāctaram 2.2.34 dvandve iti vartate. alpāctaraṃ śabdarūpaṃ dvandve samāse pūrvaṃ prayoktavyam. plakṣaśca nyagrodhśca plakṣanyagrodhau. dhavakhadirapalāśāḥ. bahuṣvaniyamaḥ śaṅkhadundubhivīṇāḥ, vīṇāśaṅkhadundubhayaḥ. ṛtunakṣtrāṇāmānupūrvyeṇa samānakṣarānāṃ pūrvanipāto vaktavyaḥ. hemantaśiśiravasantāḥ. citrāsvātī. kṛttikārohiṇyau. samānākṣarāṇām iti kim? grīṣmavasantau. laghvakṣaraṃ pūrvaṃ nipatati iti vaktavyam. kuśakāśam. śaraśādam. abhyarhitaṃ ca pūrvaṃ nipatati iti vaktavyam. mātāpitarau. śraddhamedhe. dīkṣātapasī. varṇānāmānupūrvyeṇa pūrvanipātaḥ. brāhmaṇakṣatriyaviṭśūdrāḥ. samānākṣarāṇām ityatra na asti. bhrātuśca jyāyasaḥ pūrvanipāto vaktavyaḥ. yudhaṣṭhirārjunau. saṅkhyāyā alpīyasyāḥ pūrvanipāto vaktavyaḥ. dvitrāḥ. tricaturāḥ. navatiśatam.
Nyāsa2: alpāctaram. , 2.2.34 "ṛtunakṣatrāṇām" ityādi. ṛtūnāmānupūvrya prādurbh See More
alpāctaram. , 2.2.34 "ṛtunakṣatrāṇām" ityādi. ṛtūnāmānupūvrya prādurbhāvakṛtam, nakṣatrāṇāmudayakṛtam. ṛtunakṣatrāṇāmityatraiva varṇagrahaṇaṃ kasmānna kṛtamiti paryanuyogadoṣamāśaṅkyāha-- "samānākṣarāṇām" ityādi. asamānākṣarāṇāmapi varṇānāmānupūvryeṇa pūrvanipāta iṣyata iti pṛthagvacanam. ānupūvryañca varṇānāṃ janmakṛtamiti lokavyavahāre prasiddham. prasiddhiśca śrutikṛtā. śrutau hi paṭha()te "mukhate brāāhṛṇamasṛjat, bāhubhyāṃ rājanayam, ūrubhyāṃ vaiśyam, padbhyāṃ śūdram" iti. "saṃkhyāyā alpīyasyāḥ" iti dvandve ceti vaktavyam. "dvitrāḥ,tricaturāḥ" iti bahuvrīhiḥ. "navatiśatam" iti dvandvaḥ॥
Laghusiddhāntakaumudī1: śivakeśavau.. Sū #992
Laghusiddhāntakaumudī2: alpāctaram 992, 2.2.34 śivakeśavau॥
Bālamanoramā1: alpāctaram. alpaḥ=alpasaṅkhyo'cyasya tadalpāc, tadevā'lpāctaram. ata eva
nipāta Sū #895 See More
alpāctaram. alpaḥ=alpasaṅkhyo'cyasya tadalpāc, tadevā'lpāctaram. ata eva
nipātanātsvārthe tarap, kutlā'bhāvaśca. alpasaṅkhyā'ckaṃ padaṃ dvandve pūrvaṃ
prayojyamityarthaḥ. śivakeśavāviti. hariharayoranyatarotkarṣavādasya pāṣaṇjavādatvāditi
bhāvaḥ. yadi tu `dvivacanavibhajya' ityādiśayārthe tarapsyāt, tadā `dhavakhadirapalāśā'
ityatra bahuṣu na syāditi prāñcaḥ. śabdenduśekhare tu prakarṣārthaka evāyaṃ tarabiti
sthitam. \r\nṛtunakṣatrāṇāmiti ṣa samānasaṅkhyā'ckānām ṛtūnāṃ nakṣatrāṇāṃ ca
dvandve ānupūvryeṇa=krameṇa pūrvanipāto vaktavya ityarthaḥ. hemantaśiśirabasantā
iti. trayāṇāmṛtūnāmānupūrvyaṃ lokaprasiddham. evaṃ kṛttikādinakṣatrāṇāmapi.
grīṣmavasantāviti. viṣamākṣaratvānna vasantasya pūrvanipātaḥ, kiṃtu
alpāctvādgrīṣmasya pūrvanipātaḥ.
taddvandve pūrvaṃ prayojyamiti vaktavyamityarthaḥ. kuśakāśamiti.
samāhāradvandvo'yam. \r\nabhyarhitaṃ ceti. śreṣṭhaḥ pūrvaṃ prayojya iti
vaktavyamityarthaḥ. tāpasaparvatāviti. parvatasya sthāvarajanmatayā tāpasasya tadapekṣayā
abhyarhitatvaṃ bodhyam. bhāṣye tu mātāpitarāvityudāhmatam. `garbhadhāraṇapoṣābhyāṃ
piturmātā garīyasī'tyādismṛteriti tadāśayaḥ.
krameṇa pūrvanipātaḥ. `brāhṛkṣatriyaviṭchūdvā varṇāḥ' ityamaraḥ. teṣāmānupūrvyaṃ
tu `prajāpatirakāmayata prajāyeyeti, sa mukhatastrivṛttaṃ
niramibhīte'tyāditaittirīyabrāāhṛṇādisiddham.
jyeṣṭhabhrātuḥ pūrvanipāta ityarthaḥ. `atra `dvandve ghi' `ajādyadanta'miti
vidhidvayam `alpāctaraṃ' `laghvakṣaraṃ pūrvam', `ṛtunakṣatrāṇām', `abhyarhitaṃ ca'
`bhrātujryāyasaḥ' iti vidhibhiḥ paratvādbādhyate. bhāṣye tu `sarvata evābhyarhitaṃ
pūrvaṃ nipatatī'ti matāntaraṃ sthitam.
Bālamanoramā2: alpāctaram 895, 2.2.34 alpāctaram. alpaḥ=alpasaṅkhyo'cyasya tadalpāc, tadevā'lpā See More
alpāctaram 895, 2.2.34 alpāctaram. alpaḥ=alpasaṅkhyo'cyasya tadalpāc, tadevā'lpāctaram. ata eva nipātanātsvārthe tarap, kutlā'bhāvaśca. alpasaṅkhyā'ckaṃ padaṃ dvandve pūrvaṃ prayojyamityarthaḥ. śivakeśavāviti. hariharayoranyatarotkarṣavādasya pāṣaṇjavādatvāditi bhāvaḥ. yadi tu "dvivacanavibhajya" ityādiśayārthe tarapsyāt, tadā "dhavakhadirapalāśā" ityatra bahuṣu na syāditi prāñcaḥ. śabdenduśekhare tu prakarṣārthaka evāyaṃ tarabiti sthitam. ṛtunakṣatrāṇāmiti ṣa samānasaṅkhyā'ckānām ṛtūnāṃ nakṣatrāṇāṃ ca dvandve ānupūvryeṇa=krameṇa pūrvanipāto vaktavya ityarthaḥ. hemantaśiśirabasantā iti. trayāṇāmṛtūnāmānupūrvyaṃ lokaprasiddham. evaṃ kṛttikādinakṣatrāṇāmapi. grīṣmavasantāviti. viṣamākṣaratvānna vasantasya pūrvanipātaḥ, kiṃtu alpāctvādgrīṣmasya pūrvanipātaḥ. laghvakṣaraṃ pūrvaṃ. laghu akṣaramac yasya taddvandve pūrvaṃ prayojyamiti vaktavyamityarthaḥ. kuśakāśamiti. samāhāradvandvo'yam. abhyarhitaṃ ceti. śreṣṭhaḥ pūrvaṃ prayojya iti vaktavyamityarthaḥ. tāpasaparvatāviti. parvatasya sthāvarajanmatayā tāpasasya tadapekṣayā abhyarhitatvaṃ bodhyam. bhāṣye tu mātāpitarāvityudāhmatam. "garbhadhāraṇapoṣābhyāṃ piturmātā garīyasī"tyādismṛteriti tadāśayaḥ.varṇānāmānupūvryeṇeti. eṣāṃ krameṇa pūrvanipātaḥ. "brāhṛkṣatriyaviṭchūdvā varṇāḥ" ityamaraḥ. teṣāmānupūrvyaṃ tu "prajāpatirakāmayata prajāyeyeti, sa mukhatastrivṛttaṃ niramibhīte"tyāditaittirīyabrāāhṛṇādisiddham. bhrātujryāyasa iti. jyeṣṭhabhrātuḥ pūrvanipāta ityarthaḥ. "atra "dvandve ghi" "ajādyadanta"miti vidhidvayam "alpāctaraṃ" "laghvakṣaraṃ pūrvam", "ṛtunakṣatrāṇām", "abhyarhitaṃ ca" "bhrātujryāyasaḥ" iti vidhibhiḥ paratvādbādhyate. bhāṣye tu "sarvata evābhyarhitaṃ pūrvaṃ nipatatī"ti matāntaraṃ sthitam.
Tattvabodhinī1: alpāctaram. ataeva nipātanātsvārthe tarap, kutvacutvayorabhāvaśca. yadi tu
prak Sū #772 See More
alpāctaram. ataeva nipātanātsvārthe tarap, kutvacutvayorabhāvaśca. yadi tu
prakarṣe tarap syāttadādvayereva niyamaḥ syāt, dvivacanāntopapadatvaviṣaya eva tarapo
vidhānāt.tataśca `dharavadirapalāśā'ityādau bahuṣu niyamo na syāt. ṛtukṣatrāṇāmiti.
ṛtūnāmānupūrvyaṃ prādurbhāvakṛtaṃ, nakṣatrāṇāṃ tūdayakṛtam.\r\nabhyarhitaṃ ca.
abhyarhitaṃ ca. `vāsudevārjunābhyāṃ vuni'ti nirdeśenedaṃ jñāpyata iti caturthe
bhāṣyam. `alpāctaram' `ajādyadanta'miti sūtrābhyāmarjunasya pūrvanipāte
prāpte tamakurvan jñāpayati `sarvato'bhyahitaṃ pūrva'miti tatraiva sūtre
vakṣyate.
indraputratvādviṣṇoraṃśatvācchūratvādvā'bhyarhitatvamarjune'pyastīti na tena
niyamaḥ sidhyatīti bhāvaḥ.
Tattvabodhinī2: alpāctaram 772, 2.2.34 alpāctaram. ataeva nipātanātsvārthe tarap, kutvacutvayora See More
alpāctaram 772, 2.2.34 alpāctaram. ataeva nipātanātsvārthe tarap, kutvacutvayorabhāvaśca. yadi tu prakarṣe tarap syāttadādvayereva niyamaḥ syāt, dvivacanāntopapadatvaviṣaya eva tarapo vidhānāt.tataśca "dharavadirapalāśā"ityādau bahuṣu niyamo na syāt. ṛtukṣatrāṇāmiti. ṛtūnāmānupūrvyaṃ prādurbhāvakṛtaṃ, nakṣatrāṇāṃ tūdayakṛtam.abhyarhitaṃ ca. abhyarhitaṃ ca. "vāsudevārjunābhyāṃ vuni"ti nirdeśenedaṃ jñāpyata iti caturthe bhāṣyam. "alpāctaram" "ajādyadanta"miti sūtrābhyāmarjunasya pūrvanipāte prāpte tamakurvan jñāpayati "sarvato'bhyahitaṃ pūrva"miti tatraiva sūtre vakṣyate.bhrātujryāyasaḥ. yudhiṣṭhirārjunāviti. indraputratvādviṣṇoraṃśatvācchūratvādvā'bhyarhitatvamarjune'pyastīti na tena niyamaḥ sidhyatīti bhāvaḥ.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents