1/22:kim udāharaṇam |
2/22:viṣam bhakṣayati iti |
3/22:na etat asti |
4/22:pūrveṇa api etat sidhyati |
5/22:na sidhyati |
6/22:kartuḥ īpsitatamam karma iti ucyate kasya ca nāma viṣabhakṣaṇam īpsitam syāt |
7/22:viṣabhakṣaṇam api kasya cit īpsitam bhavati |
8/22:katham |
9/22:iha yaḥ eṣaḥ manuṣyaḥ duḥkhārtaḥ bhavati saḥ anyāni duḥkhāni anuniśamya viṣabhakṣaṇam eva jyāyaḥ manyate |
10/22:ātaḥ ca īpsitam yat tat bhakṣayati |
11/22:yat tarthi anyat kariṣyāmi iti anyat karoti tat udāharaṇam |
12/22:kim punaḥ tat |
13/22:grāmāntaram ayam gacchan caurān paśyati ahim laṅghayati kaṇṭakān mṛdnāti |
14/22:iha īpsitasya api karmasañjñā ārabhyate anīpsitasya api |
15/22:yat idānīm na eva īpsitamam na api anīpsitam tatra katham bhavitavyam |
16/22:grāmāntaram ayam gacchan vṛkṣamūlāni upasarpati kuḍyamūlāni upasarpati iti |
17/22:atra api siddham |
18/22:katham |
19/22:anīpsitam iti na ayam prasajyapratiṣedhaḥ īpsitam na iti |
20/22:kim tarhi |
21/22:paryudāsaḥ ayam yat anyat īpsitāt tat anīpsitam iti |
22/22:anyat ca etat īpsitāt yat na eva īpsitam na api anīpsitam iti |

yena prakāreṇa karturīpsitatamaṃ kriyayā yujyate, tena eva cet prakārena yadanīpsitaṃ yuktaṃ bhavati, tasya karmasaṃjñā vidhīyate. īpsitādanyat sarvam anīpsitam, dveṣyama, itarac ca. viṣaṃ bhakṣayati. caurān paśyati. grāmaṃ gacchan vṛkṣamūlānyupasarpati.

tathāyuktaṃ ca anīpsitam 1.4.50 yena prakāreṇa karturīpsitatamaṃ kriyayā yujyate, tena eva cet prakārena yadanīpsitaṃ yuktaṃ bhavati, tasya karmasaṃjñā vidhīyate. īpsitādanyat sarvam anīpsitam, dveṣyama, itarac ca. viṣaṃ bhakṣayati. caurān paśyati. grāmaṃ gacchan vṛkṣamūlānyupasarpati.

tathāyuktaṃ cānīpsitam , 1.4.50 cakāro'vadhāraṇe. ata eva vṛttāvāha-- "tenaiva" iti. "anīpsitam" iti. yadyapyayaṃ prasajyapratiṣedhaḥ syāt, tadā grāmaṃ gacchan vṛkṣamūlānyupasarpatītyādau vṛkṣamūlādīnāṃ karmasaṃjñā na syāt. tathā hi-- prasajyapratiṣedhe satyanena yogenānīpsitasyaiva karmasaṃjñā vidhīyate; vṛkṣamūlāni ca na tāvadīptitāni, pūrvamanabhisandhāya pravṛtteḥ; nāpyanīpsitāni, apratikūlatvāt; tataścānīpsitasya karmasaṃjñā vidhīyamānā teṣamīpsitādanyatvenānīpsitānna syāt. paryudāse tu satyanena yonenepsitādanyasya karmasaṃjñā vidhīyate. bhavanti ca yathoktaprakaraṇāni vṛkṣamūlānīpsitādanyāni; atasteṣāmapi karmasaṃjñā sidhyatītyetadālocya paryudāso'yamiti darśayitumāha-- "īpsitādanyat" ityādi. kiṃ punastadityāha-- "dveṣyam" ityādi. dveṣyam = pratikūlam, yathā-- viṣacaurādi. itaradapratikūlam, yathā -- uktaprakārāṇi vṛkṣamūlāni. "bhakṣayati" iti. "bhakṣa adane" (dhā.pā. 1557) caurādikaḥ॥

krītātkaraṇapūrvāt. prātipadikādityanuvṛttamata ityanuvṛttena krītādityanena ca viśeṣyate, tadanta vidhiḥ. tadāha–krītāntādityādinā. karaṇamādiryasyeti vigrahaḥ. prātipadikaśabdo viśeṣyaṃ, tena karaṇāderiti puṃstvamupapannam. vastrakrītīti. nanu vastreṇa krīteti ṭābantena vigrahe kartṛkaraṇe kṛtā bahula'miti samāsātmakaṃ prātipadikamādantameva, na tvadantamiti kathamatra ṅīṣiti cet, satyam–samāsasya tāvadalaukikavigrahavākyaṃ prakṛtiḥ. vastra bhis krīta iti sthite `gatikārakopapadānāṃ kṛdbhiḥ saha samāsavacanaṃ prāk subutpatteḥ' iti paribhāṣayā subutpatteḥ prāgeva krītaśabdena samāse `supo dhātu' iti subluki vastrakrīteti prātipadikasya adantatvaṃ nirbādhamiti bhāvaḥ. etacca `puṃyogādākhyāyā'miti sūtre bhāṣye spaṣṭam. dhanakrītetyatrāpi ṅīṣ syādityata āha-kvacinneti. `kartṛkaraṇe kṛtā bahula'miti bahulagrahaṇena `gatikārakopapadānā'mityasya kvacidapravṛttyavagamādiha subantena samāsaḥ. tatra ca supaḥ prāgevāntaraṅgatvāṭṭāpi sati tataḥ supi ṭābantaprakṛtikasubantena samāse subluki dhanakrātīśabdasya adantatvā'bhāvānna ṅīṣityarthaḥ. evaṃ ca `ata' supi ṭābantaprakṛtikasubantena samāse subluki dhanakrītāśabdasya adantatvā'bhāvānna ṅīṣityarthaḥ. evaṃ ca `ata' ityanuvṛtteretatprayojanamityuktaṃ bhavati. etacca `upapadamatiṅi'tyatra kaiyaṭe spaṣṭam. karaṇapūrvārta kim ?. sukītā nacaivamapi vastreṇa krīteti vākyānṅīṣprasaṅgaḥ, krīteti prātipadikasya karaṇapūrvātvāt, adantatvācceti vācyaṃ, karaṇapūrvāditi hi krītāntasya prātipadikasya viśeṣaṇaṃ, natu krītaśabdasya. karaṇaṃ pūrvaṃ yasminniti bahuvrīhiḥ. karaṇaśabdātmakapūrvāyavāt krītāntasamāsaprātipadikādityarthaḥ. etadarthameva pūrvagrahaṇam. anyathā `krītātkaraṇā'dityevāvakṣyadityalam.

tathā yuktaṃ cānīpsitam 530, 1.4.50 tathāyuktaṃ. "tathā"śabdasya sādṛśyavācakasya pratiyogasāpekṣatvādāha-īpsitatabhavaditi. pūrvasūtre saṃnihitatvādīpsitatamameva sādṛśyapratiyogīti bhāvaḥ. kriyayeti. kriyājanyaphalayuktamityarthaḥ. pūrvasūtre īpsitatamasya karmatvamuktam. dveṣyopekṣyasaṃgrahārthamidaṃ vacanam. tatra upekṣyamudāharati-grāmaṃ gacchaṃstṛṇaṃ spṛśatīti. saṃyogānukūlavyāpāraḥ spṛśerarthaḥ. atra spṛśyamānasya tṛṇasya īpsitatamatvā'bhāve'pi "gaṅgāṃ spṛśatī"tyādau spṛśyamānasyepsitatamasya gaṅgāderiva kriyājanyasaṃyogātmakaphalāśrayatvātkarmatvamiti bhāvaḥ. dveṣyamudāharati--viṣaṃ bhuṅkta iti. yadā kaścidbalavatā vairiṇā nigṛhramāṇo viṣaṃ bhuṅkte tadedamudāharaṇam. bhujerhi mukhe prakṣiptasya galavivarapraveśānukūlaḥ hanucalanādivyāpāro'rthaḥ. viṣasya dveṣyatayā īpsitatamatvā'bhāve'pi odanaṃ bhūṅkte ityādau bhujyamānasya īpsitatamasya odanāderiva kriyājanyagalavivarapraveśātmakaphalāśrayatvātkarmatvamiti bhāvaḥ. naca "dhātūpasthāpyaphalaśāli karme"tyevāstu, kimīpsitā'nīpsitayoḥ pṛthaggrahaṇeneti vācyam, "agnermāṇavakaṃ vārayatī"tyatra hi "vāraṇārthānāmīpsitaḥ" iti māṇavakasyāpa#ādānatvaṃ prāptaṃ tannivṛttyarthaṃ "kartturīpsitatama"miti vaktavyameva. evaṃca dveṣyodāsīnasaṃgrahārthaṃ "tathāyuktaṃ ce"ti sūtramāvaśyakamityāstāṃ tāvat.

krītāt. iha prakaraṇe `ataḥ'ityanuvartate, `prātipadikā'diti ca, tadāha– adantāditi. `prātipadikā'diti śeṣaḥ. vastrakrītīti. `vastra bhiskrīte'ti sthite prāktubutpatteḥ `kartṛkaraṇe'iti samāse'dantatvānṅīṣ. kvacinneti. `kartṛkaraṇe kṛtā bahula'miti bahulagrahaṇāt `gatikārakopapade'ti vakṣyamāṇasya kvacidapravṛttau subantena samāsaḥ. tatra supaḥ prāgevāntaraṅgatvāṭṭāp, tato'dantatvā'bhāvānna ṅīṣiti bhāvaḥ. karaṇapūrvāditi kim?. gavā krītāa\ufffdona krītetyādivigrahe mā bhūt. pūrvaśabdo hravayavavacanaḥ, samāsaprātipadikaṃ cānyapadārthaḥ. karaṇaṃ pūrvaṃ yasmin? prātipadike tadidaṃ karaṇapūrvaṃ, tasmādityarthaḥ.

tathā yuktaṃ cānīpsitam 477, 1.4.50 īpsitatamavaditi. sūtre caśabdo'piśabdārthe vartata iti dhvanayannāha--anīpsitamapīti. īpsitādanyadanīpsitamiti paryudāso'yaṃ, tena yadupekṣyaṃ, yacca dveṣyaṃ, taddvayamapīha gṛhrata ityāśayenādyamudāharati---grāmaṃ gacchan tṛṇaṃ spṛśatīti. yathā spṛśyamānasya grāmāderīpsitasya kriyāyogastajjanyasaṃyogādiphalādhāratvāt, tathaivānīpsitasya tṛṇāderapīti bhāvaḥ. iha hi grāmaṃ gacchatastṛṇasparśanaṃ nāntarīyakaṃ, tṛṇasyā'nīpsitatvāt. yadā tu tṛṇamapīpsitatamaṃ bhavati tadā pūrveṇaiva siddham. upekṣyaṃ ca--nopekṣābuddhiviṣayaḥ, nadī kūlaṃ kaṣatītyacetane tadasambhavāt. kintu yatrepsādveṣayorabhāvastadupekṣyamiti vivakṣitam. viṣamiti. atra viṣaṃ heyamapyodanavadbhujinā sambandhātkarma. nanu ya eva puruṣo vyādhyādinā pīḍa()māne maraṇameva śreyo manyate tasya viṣamapūpsitame. yo'pi bhrāntyā bhuṅkte tasyāpi guḍādivadbuddyā vyavasīyamānaṃ viṣamīpsitameva. kathamanyathā pravarteta. tasmādidamudāharaṇamayuktameveti cet. atrāhuḥ--yadā kaścinmaraṇakātaro'pi vairiṇā nigṛhramāṇo viṣaṃ bhuṅkte tadedamudāharaṇamiti. anīpsitagrahaṇaṃ spaṣṭapratipattyarthaṃ, "tathā yuktam-----"sūtradvayakathana#eneti cet. atrāhuḥ--"agrermāṇavakaṃ vārayatī"tyatra "vāraṇārthānāmīpsitaḥ"iti sūtreṇa māṇavakasyāpādānatvaṃ prāptaṃ tadbādhanāya "karturūpsitatama"miti vaktavyameva. evañca dveṣyodāsīnayoḥ saṅgrahārthaṃ "tathā yūktam----"ityapi āvaśyakameveti.