Kāśikāvṛttī1:
vāraṇārthānām dhātūnām prayoge ya īpsito 'rthaḥ tat kārakam apādānasaṃjñaṃ bhava
See More
vāraṇārthānām dhātūnām prayoge ya īpsito 'rthaḥ tat kārakam apādānasaṃjñaṃ bhavati.
pravṛttivighāto vāranam. yavebhyo gā vārayati. yavebhyo gā nivartayati. īpsitaḥ iti
kim? yavebhyo gā vārayati kṣetre.
Kāśikāvṛttī2:
vāraṇārthānām īpsitaḥ 1.4.27 vāraṇārthānām dhātūnām prayoge ya īpsito 'rthaḥ ta
See More
vāraṇārthānām īpsitaḥ 1.4.27 vāraṇārthānām dhātūnām prayoge ya īpsito 'rthaḥ tat kārakam apādānasaṃjñaṃ bhavati. pravṛttivighāto vāranam. yavebhyo gā vārayati. yavebhyo gā nivartayati. īpsitaḥ iti kim? yavebhyo gā vārayati kṣetre.
Nyāsa2:
vāraṇārthānāmīpsitaḥ. , 1.4.27 vāraṇamartho yeṣāṃ te vāraṇārthāḥ. "yavebhyo
See More
vāraṇārthānāmīpsitaḥ. , 1.4.27 vāraṇamartho yeṣāṃ te vāraṇārthāḥ. "yavebhyo gā vārayati" iti. "gāḥ" iti gavāmīpsitatamatvena vivakṣitatvātkarmasaṃjñā, gośabdācchasa, "auto'mśasoḥ" 6.1.90 ityāttvam, rutve kṛte "bhobhagoadhoapūrvasya" 8.3.17 iti yatvam, "hali sarveṣām" 8.3.22 iti yalopaḥ. "vārayati" iti. "vṛñ āvaraṇe" (dhā.pā.1813), curādiṇic. "nivartayati" iti. "vṛtu vartane" (dhā.pā. 758), hetumaṇṇic.
"yavebhyo gā vārayati kṣetre" iti. atra kṣetrasyānīpsitasya na bhavati saṃjñā; īpsitagrahaṇam. nanu cātra paratvādaradhikaraṇasaṃjñayaiva bādhitatvādapādānasaṃjñāyāḥ, kṣetrasyāpādānasaṃjñā na bhaviṣyatītyato na kartavyamīpsitagrahaṇamiti, etannāśaṅkanīyam; uktottaratvāt॥
Bālamanoramā1:
vāraṇārthānāmīpsitaḥ. pravṛttivimukhīkaraṇaṃ vāraṇam. yavebhya iti. yaveṣu
prav Sū #582
See More
vāraṇārthānāmīpsitaḥ. pravṛttivimukhīkaraṇaṃ vāraṇam. yavebhya iti. yaveṣu
pravartitukāmāṃ gāṃ pravṛttivimukhīkarotītyarthaḥ. saṃyogapūrvakaviśleṣā'bhāvāt
`dhruvamapāye' ityaprāptāvidaṃ vacanam. tatra yavānāṃ svakīyatayā saṃrakṣaṇīyatvena
īpsitatvādapādānatvaṃ, natu goḥ, tasyāḥ parakīyatvenānīpsitatvāt, vāraṇīyatayā
īpsitatvāvyāghātācca. tathāca `tathāyuktaṃ ce'ti goḥ karmatvāddvitīyā. yadā tu
yavāḥ parakīyāḥ, gaustu svakīyā, tadā vāraṇamasaṃbhāvitameva. vastutastu yavānāṃ
parakīyatve'pi tadvināśādadharmaḥ syāt, yavasvāmī gāmapahmatya badhnīyāt, gosvāminaṃ
ca yavasvāmī daṇḍayet, ato yavānāṃ rakṣitumiṣṭatvādīpsitatvādapādānatvamastyeva.
gostu svakīyatve'pi bādhakanivṛttyai vārayitumiṣṭatamatvātkarmatvam. naca
gorīpsitatamatve'pi īpsitatvasyāpi sattvādapādānatvaṃ kiṃ na syāditi vācyam,
īpsitatamatve `vāraṇārthānā'mityapādānatvaṃ bādhitvā `karturīpsitatama'miti
karmatvasyaiva paratvātprāpteḥ. naca `vāraṇārthānāmīpsitaḥ' ityapādānatvasya
`karturīpsatatama'miti karmatvāpavādatvaṃ śaṅkyaṃ, `karturīpsitatama'miti karmatvaṃ hi
īpsitatamamātraviṣayam. vāraṇārthānāmityapādānatvaṃ tu īpsitaviṣayam. tasya prakṛte
īpsiteṣu yaveṣu parakīyeṣu sāvakāśatvānna `karturīpsatatama'miti karmatvāpavādatvam.
ataḥ paratvādgoḥ svakīyāyāḥ parakīyayavāpekṣayā īpsitatamatvātkarmatvameva. naca
`agnermāṇavakaṃ pravṛttivimukhīkarotīti hi tadarthaḥ. tatrāgnisparśe māṇavakasya
dāhaprasaṅgāttadviṣayapravṛkattivimukhīkaraṇātmakavāraṇakriyayā''ptumiṣṭatamatvena
vārayiturīpsitatamatvānmāṇavakasya karmatvam. agnestu
vāraṇakriyepsitatamamāṇavakīyasparśakriyayā āptumiṣṭatamatve'pi
vārayiturīpsitatatvādapādānatvam. etena tayoḥ pṛthaggrahaṇena. etāvataiva hariṃ bhajati,
grāmaṃ gacchaṃstṛṇaṃ spṛśati, viṣaṃ bhuṅkte ityādisarvalakṣyasaṅgrahāditi
nirastam. kartṛvyāpārajanyaphalāśrayaḥ karmetyuktau hi `vāraṇārthānā'miti
sūtramasyāpavādaḥ syāt, viśeṣavihitatvāt. tathāca māṇavaksaya karmatvaṃ na syāt.
nacāgnau `bākaṇārthānā'miti sāvakāśamiti vācyaṃ, vārayatehrratra
sparśaphalakapravṛttivighaṭanamarthaḥ. taccānyato nayanādirūpam. tādṛśavyāpāraprayojyaphalaṃ
māmavakakartṛkasparśaphalakapravṛttivirahaḥ. tatra svarśāśo'gniniṣṭhaḥ māṇavakaniṣṭhaśca,
saṃyogarūpasya sparśasya dviniṣṭhatvāt. pravṛttivirahaśca viṣayatayā'gniniṣṭhaḥ,
āśrayatayā māṇavakaniṣṭhaśca. tathāca kartṛvyāpāraprayojyaphalāśrayatvalakṣaṇakarmatvasya
paratvādubhayatrāpi prāptau `vāraṇārthānā'mityapādānatvaṃ niravakāśatvādapavādaḥ
syāditi māṇavakādapi pañcamī syāt, tadbādhanārtha `karturīpsitatamaṃ
karme'tyārabdhavyam. evaṃca īpsitamātre'gnau sāvakāśasyāpādānatvasya
paratvādīpsitatame māṇavake bādhaḥ sidhyati. `karturīpsitatama'mityārabdhe ca
dreṣyodāsīnasaṅgrahārthaṃ `tathāyukta'mityapyārabdhavyamityāstāṃ tāvat. bhāṣye
tu buddhikalpitasaṃyogaviśleṣakṛtamapādānatvāmāśritya pratyākhyātamidaṃ sūtram.
Bālamanoramā2:
vāraṇārthānāmīpsitaḥ 582, 1.4.27 vāraṇārthānāmīpsitaḥ. pravṛttivimukhīkaraṇaṃ vā
See More
vāraṇārthānāmīpsitaḥ 582, 1.4.27 vāraṇārthānāmīpsitaḥ. pravṛttivimukhīkaraṇaṃ vāraṇam. yavebhya iti. yaveṣu pravartitukāmāṃ gāṃ pravṛttivimukhīkarotītyarthaḥ. saṃyogapūrvakaviśleṣā'bhāvāt "dhruvamapāye" ityaprāptāvidaṃ vacanam. tatra yavānāṃ svakīyatayā saṃrakṣaṇīyatvena īpsitatvādapādānatvaṃ, natu goḥ, tasyāḥ parakīyatvenānīpsitatvāt, vāraṇīyatayā īpsitatvāvyāghātācca. tathāca "tathāyuktaṃ ce"ti goḥ karmatvāddvitīyā. yadā tu yavāḥ parakīyāḥ, gaustu svakīyā, tadā vāraṇamasaṃbhāvitameva. vastutastu yavānāṃ parakīyatve'pi tadvināśādadharmaḥ syāt, yavasvāmī gāmapahmatya badhnīyāt, gosvāminaṃ ca yavasvāmī daṇḍayet, ato yavānāṃ rakṣitumiṣṭatvādīpsitatvādapādānatvamastyeva. gostu svakīyatve'pi bādhakanivṛttyai vārayitumiṣṭatamatvātkarmatvam. naca gorīpsitatamatve'pi īpsitatvasyāpi sattvādapādānatvaṃ kiṃ na syāditi vācyam, īpsitatamatve "vāraṇārthānā"mityapādānatvaṃ bādhitvā "karturīpsitatama"miti karmatvasyaiva paratvātprāpteḥ. naca "vāraṇārthānāmīpsitaḥ" ityapādānatvasya "karturīpsatatama"miti karmatvāpavādatvaṃ śaṅkyaṃ, "karturīpsitatama"miti karmatvaṃ hi īpsitatamamātraviṣayam. vāraṇārthānāmityapādānatvaṃ tu īpsitaviṣayam. tasya prakṛte īpsiteṣu yaveṣu parakīyeṣu sāvakāśatvānna "karturīpsatatama"miti karmatvāpavādatvam. ataḥ paratvādgoḥ svakīyāyāḥ parakīyayavāpekṣayā īpsitatamatvātkarmatvameva. naca "agnermāṇavakaṃ pravṛttivimukhīkarotīti hi tadarthaḥ. tatrāgnisparśe māṇavakasya dāhaprasaṅgāttadviṣayapravṛkattivimukhīkaraṇātmakavāraṇakriyayā''ptumiṣṭatamatvena vārayiturīpsitatamatvānmāṇavakasya karmatvam. agnestu vāraṇakriyepsitatamamāṇavakīyasparśakriyayā āptumiṣṭatamatve'pi vārayiturīpsitatatvādapādānatvam. etena tayoḥ pṛthaggrahaṇena. etāvataiva hariṃ bhajati, grāmaṃ gacchaṃstṛṇaṃ spṛśati, viṣaṃ bhuṅkte ityādisarvalakṣyasaṅgrahāditi nirastam. kartṛvyāpārajanyaphalāśrayaḥ karmetyuktau hi "vāraṇārthānā"miti sūtramasyāpavādaḥ syāt, viśeṣavihitatvāt. tathāca māṇavaksaya karmatvaṃ na syāt. nacāgnau "bākaṇārthānā"miti sāvakāśamiti vācyaṃ, vārayatehrratra sparśaphalakapravṛttivighaṭanamarthaḥ. taccānyato nayanādirūpam. tādṛśavyāpāraprayojyaphalaṃ māmavakakartṛkasparśaphalakapravṛttivirahaḥ. tatra svarśāśo'gniniṣṭhaḥ māṇavakaniṣṭhaśca, saṃyogarūpasya sparśasya dviniṣṭhatvāt. pravṛttivirahaśca viṣayatayā'gniniṣṭhaḥ, āśrayatayā māṇavakaniṣṭhaśca. tathāca kartṛvyāpāraprayojyaphalāśrayatvalakṣaṇakarmatvasya paratvādubhayatrāpi prāptau "vāraṇārthānā"mityapādānatvaṃ niravakāśatvādapavādaḥ syāditi māṇavakādapi pañcamī syāt, tadbādhanārtha "karturīpsitatamaṃ karme"tyārabdhavyam. evaṃca īpsitamātre'gnau sāvakāśasyāpādānatvasya paratvādīpsitatame māṇavake bādhaḥ sidhyati. "karturīpsitatama"mityārabdhe ca dreṣyodāsīnasaṅgrahārthaṃ "tathāyukta"mityapyārabdhavyamityāstāṃ tāvat. bhāṣye tu buddhikalpitasaṃyogaviśleṣakṛtamapādānatvāmāśritya pratyākhyātamidaṃ sūtram.
Tattvabodhinī1:
vāraṇārthā. yavebhya iti. yavasaṃyogātprāgeva gāṃ nivārayatīti `dhruvamapāye—
& Sū #522
See More
vāraṇārthā. yavebhya iti. yavasaṃyogātprāgeva gāṃ nivārayatīti `dhruvamapāye—
'ityanenā'siddhāvayamārambhaḥ. buddhiparikalpitā'pāyamaṅgīkurvāto bhāṣyakārasya mate tu
vaiyathryametasya sphuṭameva. gāṃ vārayatīti. `vṛñ varaṇe' curādiḥ. `gā'mityatra
īpsitatvaprayuktā'pādānasaṃjñā na bhavati.īpsitatamatvavivakṣāyāṃ
paratvātkarmasaṃjñāpravṛtteḥ. nanvevamīpsitagrahaṇameva vyarthaṃ, kṣetre
vārayatītyatra paratvādadhikaraṇasaṃjñāpravṛtteḥ. satyama. adhikaraṇasya śeṣatvavivakṣāyāmidaṃ
pratyudāharaṇamiti pūrvoktarītyā padaprayojanasyehāpi kalpayituṃ śakyatvāt.
Tattvabodhinī2:
vāraṇārthānāmīpsitaḥ 522, 1.4.27 vāraṇārthā. yavebhya iti. yavasaṃyogātprāgeva g
See More
vāraṇārthānāmīpsitaḥ 522, 1.4.27 vāraṇārthā. yavebhya iti. yavasaṃyogātprāgeva gāṃ nivārayatīti "dhruvamapāye---"ityanenā'siddhāvayamārambhaḥ. buddhiparikalpitā'pāyamaṅgīkurvāto bhāṣyakārasya mate tu vaiyathryametasya sphuṭameva. gāṃ vārayatīti. "vṛñ varaṇe" curādiḥ. "gā"mityatra īpsitatvaprayuktā'pādānasaṃjñā na bhavati.īpsitatamatvavivakṣāyāṃ paratvātkarmasaṃjñāpravṛtteḥ. nanvevamīpsitagrahaṇameva vyarthaṃ, kṣetre vārayatītyatra paratvādadhikaraṇasaṃjñāpravṛtteḥ. satyama. adhikaraṇasya śeṣatvavivakṣāyāmidaṃ pratyudāharaṇamiti pūrvoktarītyā padaprayojanasyehāpi kalpayituṃ śakyatvāt.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents