1/79:idam vicāryate abhāvaḥ avasānalakṣaṇam syād virāmaḥ vā iti |
2/79:kaḥ ca atra viśeṣaḥ |
3/79:abhāve avasānalakṣaṇe uparyabhāvavacanam | abhāveāvasānalakṣaṇe uparyabhāvagrahaṇam kartavyam |*
4/79:upari yaḥ abhāvaḥ iti vaktavyam |
5/79:purastāt api hi śabdasya abhāvaḥ tatra mā bhūt iti |
6/79:kim ca syāt |
7/79:rasaḥ rathaḥ |
8/79:kharavasānayorvisarjanīyaḥ iti visarjanīyaḥ prasajyeta |
9/79:astu tarhi virāmaḥ |
10/79:virāme virāmavacanam |*
11/79:yasya virāmaḥ virāmagrahaṇam tena kartavyam |
12/79:nanu ca yasya api abhāvaḥ tena api abhāvagrahaṇam kartavyam |
13/79:parārtham mama bhaviṣyati |
14/79:abhāvaḥ lopaḥ |
15/79:tataḥ avasānam ca iti |
16/79:mama api tarhi virāmagrahaṇam parārtham bhaviṣyati |
17/79:virāmaḥ lopaḥ avasānam ca iti |
18/79:upari yaḥ virāmaḥ iti vaktavyam |
19/79:purastāt api śabdasya virāmaḥ tatra mā bhūt iti |
20/79:kim ca syāt |
21/79:rasaḥ rathaḥ |
22/79:kharavasānayorvisarjanīyaḥ iti visarjanīyaḥ prasajyeta |
23/79:ārambhapūrvakaḥ mama virāmaḥ |
24/79:atha vā na idam avasānalakṣaṇam vicāryate |
25/79:kim tarhi |
26/79:sañjñī |
27/79:abhāvaḥ vasānasañjñī syāt virāmaḥ vā iti |
28/79:kaḥ ca atra viśeṣaḥ |
29/79:abhāve avasānasañjñini uparyabhāvavacanam |*
30/79:abhāve avasānasañjñin yuparyabhāvagrahaṇam kartavyam |
31/79:upari yaḥ bhāvaḥ iti vaktavyam |
32/79:purastāt api hi śabdasya abhāvaḥ tatra mā bhūt iti |
33/79:kim ca syāt |
34/79:rasaḥ rathaḥ |
35/79:kharavasānayorvisarjanīyaḥ iti visarjanīyaḥ prasajyeta |
36/79:astu tarhi virāmaḥ avāsanam |
37/79:virāme virāmavacanam |*
38/79:yasya virāmaḥ tena virāmagrahaṇam kartavyam |
39/79:nanu ca yasya api abhāvaḥ tena api abhāvagrahaṇam kartavyam |
40/79:parārtham mama bhaviṣyati |
41/79:abhāvaḥ lopaḥ |
42/79:tataḥ avasānam ca iti |
43/79:mama api tarhi virāmagrahaṇam parārtham bhaviṣyati |
44/79:virāmaḥ lopaḥ avasānam ca iti |
45/79:upari yaḥ virāmaḥ iti vaktavyam |
46/79:nanu ca yasya api abhāvaḥ tena api abhāvagrahaṇam kartavyam |
47/79:parārtham mama bhaviṣyati |
48/79:abhāvaḥ lopaḥ |
49/79:tataḥ avasānam ca iti |
50/79:mama api tarhi virāmagrahaṇam parārtham bhaviṣyati |
51/79:virāmaḥ lopaḥ avasānam ca iti |
52/79:upari yaḥ virāmaḥ iti vaktavyam |
53/79:nanu ca uktam ārambhapūrvakaḥ iti |
54/79:na avaśyam ayam ramiḥ pravṛttau eva vartate |
55/79:kim tarhi |
56/79:apravṛttau api |
57/79:tat yathā |
58/79:uparatāni asmin kule vratāni |
59/79:uparataḥ svādhyāyaḥ iti |
60/79:na ca tatra svādhyāyaḥ bhūtapūrvaḥ bhavati na api vratāni |
61/79:bhāvāvirāmabhāvitvāt śabdasya vasānalakṣaṇam na |*
62/79:bhāvāvirāmabhāvitvāt śabdasya avasānalakṣaṇam na upapadyate |
63/79:kim idam bhāvāvirāmabhāvitvāt iti |
64/79:bhāvasya avirāmaḥ bhāvāvirāmaḥ bhāvāvirāmeṇa bhavati iti bhāvāvirāmabhāvī bhāvāvirāmabhāvinaḥ bhāvo bhāvāvirāmabhāvitvam |
65/79:aparaḥ āha |
66/79:bhāvabhāvitvādavirāmabhāvitvāt ca śabdasya avasānalakṣaṇam na upapadyate iti |
67/79:tatparaḥ iti vā varṇasya avasānam | virāmaparaḥ varṇaḥ vasānasañjñaḥ bhavati iti vaktavyam |*
68/79:varṇaḥ antyaḥ vā avasānam |*
69/79:atha vā vyaktam eva paṭhitavyam antyaḥ varṇaḥ vasānasañjñaḥ bhavati iti |
70/79:tat tarhi vaktavyam |
71/79:na vaktavyam |
72/79:saṃhitāvasānayoḥ lokaviditatvāt siddham |*
73/79:samhitā avasānam iti lokaviditau etau arthau |
74/79:evam hi kaḥ cit kam cid adhīyānam āha : śannodevīyam samhitayā adhīṣva iti |
75/79:saḥ tatra paramasannikarṣam adhīte |
76/79:aparaḥ āha : kena vasyasi iti |
77/79:saḥ āha : akāreṇa ikāreṇa ukāreṇa iti |
78/79:evam etau lokaviditatau arthau |
79/79:tayoḥ lokaviditatvāt siddham iti |

viratiḥ virāmaḥ. viramyate 'nena iti vā virāmaḥ. so 'vasānasaṃjño bhavati. dadhiṃ. madhuṃ. vṛkṣaḥ. plakṣaḥ. avasānapradeśāḥ kharavasānayor visarjanīyaḥ 8-3-15 ityevam ādayaḥ. iti śrījayādityaviracitāyāṃ kāśikāyāṃ vṛttau prathamādhyāyasya caturthaḥ pādaḥ. dvittiyo 'dhyayaḥ prathamaḥ pādaḥ

virāmo'vasānam. viramyate asminniti virāmaḥ. sāmīpike'dhikaraṇe ghañ. viramaṇaṃ- kriyāyā abhāvaḥ, sa ca śabdaśāstraprastāvādvarṇānāmuccāraṇā'bhāvātmaka iti labhyate. tathā ca `yasminvarṇe uccārite sati avyavahitāttarakāle varṇāntarāṇāmuccāraṇā'bhāvaḥ so'ntyavarṇo'vasānasaṃjñaka' ityarthaḥ phalati. tadabhipretya vyācaṣṭe–varṇānāmiti. yasminnuccārite sati varṇāntarāṇāmuccāraṇā'bhāvaḥ so'ntyavarṇo'vasānasaṃjñaka ityadyāhāreṇa vivaraṇaṃ yojyam. yadvā varṇānāmuccāraṇā'bhāvo virāmaḥ. bhāve ghañ. sa ca kiñcidvarṇoccāraṇottarakālika eva gṛhrate , vyākhyānāt. asmin pakṣe `kiñcidvarṇoccāraṇottaraṃ varṇāntarāṇāmuccāraṇābhāvo'vasāna'miti vivaraṇayojanā. tatra prathamapakṣe kharavasānayorityatra khari parato rephasya visargaḥ, avasāne tu `rephe sthāninī'ti yojyam. khapavasānayorityekāpi saptamī viṣayabhedādbhidyate. dvitīyapakṣe tu abhāvasyāpi buddhikṛtaṃ paratvaṃ bodhyam.

virāmo'vasānam. viramaṇaṃ virāmaḥ. bhāṃveghañ. śabdānusāsanaprastāvādāha-varṇānāmiti. saṃjñāpradeśāḥ-vāvasāne' ityādayaḥ. abhāvasyāpi buddhikṛtaṃ paurvāparyamastyeva, yathoccaritapradhvaṃsināṃ nityavibhūnāṃ vā varṇānām. yadvā viramyate'neneti virāmaḥ, bāhulakātkaraṇe ghañ. yaduccāraṇottaraṃ varṇāntaraṃ noccāryate so'ntyavarṇo'vasānasaṃjña ityarthaḥ. a\ufffdsmastu pakṣe `kharavasānayoḥ' ityekāpi saptamī viṣayabhedādbhidyate-khari pare rephasya visargaḥ, avasāne ca rephe sthāninīti.