1/35:upasargagrahaṇam kartavyam |
2/35:iha mā bhūt |
3/35:anu krīḍati māṇavakam |
4/35:samaḥ akūjane |*
5/35:samaḥ akūjane iti vaktavyam |
6/35:iha mā bhūt |
7/35:saṅkrīḍanti śakaṭāni |
8/35:āgameḥ kṣamāyām |*
9/35:āgameḥ kṣamāyām upasaṅkhyanam kartavyam |
10/35:āgamayasva tāvat māṇavka |
11/35:śikṣeḥ jijñāsāyām |*
12/35:śikṣeḥ jijñāsāyām upasaṅkhyanam kartavyam |
13/35:vidyāsu śikṣate |
14/35:dhanuṣi śikṣate |
15/35:kirateḥ harṣajīvikākulāyakaraṇeṣu |*
16/35:kirateḥ harṣajīvikākulāyakaraṇeṣu upasaṅkhyanam kartavyam |
17/35:apaskirate vṛṣabhaḥ hṛṣṭaḥ |
18/35:apaskirate kukkuṭaḥ bhakṣārthī |
19/35:apaskirate śvā āśrayārthī |
20/35:harateḥ gatatācchīlye |*
21/35:harateḥ gatatācchīlye upasaṅkhyanam kartavyam |
22/35:paitṛkam aśvāḥ anuharante |
23/35:mātṛkam gāvaḥ anuharante |
24/35:āṅi nupracchyoḥ |*
25/35:āṅi nupracchyoḥ upasaṅkhyanam kartavyam |
26/35:ānute śṛgālaḥ |
27/35:āpṛcchate gurum |
28/35:āśiṣi nāthaḥ |*
29/35:āśiṣi nāthaḥ upasaṅkhyanam kartavyam |
30/35:sarpiṣaḥ nāthate |
31/35:madhunaḥ nāthate |
32/35:śapaḥ upalambhane |*
33/35:śapaḥ upalambhane upasaṅkhyanam kartavyam |
34/35:devadattāya śapate |
35/35:yajñadattāya śapate |

krīḍṛ vihāre, etasmādanu sam pari ityevaṃ pūrvādāṅpūrvāc cā'tmanepadaṃ bhavati. anukrīḍate. saṅkrīḍate. parikrīḍate. āṅaḥ khalvapi, ākrīḍate. samā sāhacaryādanvādirupasargo gṛhyate, tena iha karmapravacanīyaprayoge na bhavati, māṇavakamanu krīḍati. samo 'kūjane iti vaktavyam. saṅkrīḍanti śakaṭāni. āgameḥ kṣamāyām ātmanepadaṃ vaktavyam. kṣamā upekṣā, kālaharaṇam iti yāvat. āgamayasva tāvanmāṇavakam. śikṣerjijñāsāyām. vidyāsu śikṣate. āśiṣi nāthaḥ. sarpiṣo nāthate. madhuno nāthate. āśiṣi iti kim? māṇavakamanunāthati. haratergatatācchīlye. paitṛkamaśvā anuharante. mātṛkaṃ gāvo 'nuharante. gatatācchīlye iti kim? māturanuharati. kiraterharṣajīvikākulāyakaraṇeṣviti vaktavyam. apaskirate vṛṣabho hṛṣṭaḥ. jīvikāyām apaskirate kukkuṭo bhakṣārthī. kulāyakaraṇe apaskirate śvā āśrayārthī. harṣādiṣu iti kim? apakirati kusumam. āṅi nupracchyorupasaṅkhyānam. ānute sṛgālaḥ. āpṛcchate gurum. śapa upalambhana iti vaktavyam. vācā śarīrasparśanam upalambhanam. devadattāya śapate. yajñadattāya śapate. upalambhane iti kim? śapati.

krīḍo 'nusaṃparibhyaś ca 1.3.21 krīḍṛ vihāre, etasmādanu sam pari ityevaṃ pūrvādāṅpūrvāc cā'tmanepadaṃ bhavati. anukrīḍate. saṅkrīḍate. parikrīḍate. āṅaḥ khalvapi, ākrīḍate. samā sāhacaryādanvādirupasargo gṛhyate, tena iha karmapravacanīyaprayoge na bhavati, māṇavakamanu krīḍati. samo 'kūjane iti vaktavyam. saṅkrīḍanti śakaṭāni. āgameḥ kṣamāyām ātmanepadaṃ vaktavyam. kṣamā upekṣā, kālaharaṇam iti yāvat. āgamayasva tāvanmāṇavakam. śikṣerjijñāsāyām. vidyāsu śikṣate. āśiṣi nāthaḥ. sarpiṣo nāthate. madhuno nāthate. āśiṣi iti kim? māṇavakamanunāthati. haratergatatācchīlye. paitṛkamaśvā anuharante. mātṛkaṃ gāvo 'nuharante. gatatācchīlye iti kim? māturanuharati. kiraterharṣajīvikākulāyakaraṇeṣviti vaktavyam. apaskirate vṛṣabho hṛṣṭaḥ. jīvikāyām apaskirate kukkuṭo bhakṣārthī. kulāyakaraṇe apaskirate śvā āśrayārthī. harṣādiṣu iti kim? apakirati kusumam. āṅi nupracchyorupasaṅkhyānam. ānute sṛgālaḥ. āpṛcchate gurum. śapa upalambhana iti vaktavyam. vācā śarīrasparśanam upalambhanam. devadattāya śapate. yajñadattāya śapate. upalambhane iti kim? śapati.

krīḍo'nusaṃparibhyaśca. , 1.3.21 "samā sāhacaryāt" iti. yadyapyanvādirupasargatvaṃ vyabhicarati, samśabdastu na vyabhicarati, atastatsāhacaryādanvādirupasarga eva gṛhrate. "māṇavakamanukrīḍati" iti. māṇavakena saha krauḍatītyarthaḥ. "tṛtīyārthe" 1.4.84 ityanuśabdasya karmapravacanīyasaṃjñā. "āgameḥ" iti. āṅapūrvasya gameṇryantasya grahaṇam. "kṣamā upekṣā kālaharaṇ" iti. kālapratipādanaṃ pratīkṣaṇamityarthaḥ. "āgamayasva" iti. "janījṛṣvanasurañjau'mantāśca" (ga.sū.dhā.pā. 817) iti mitsaṃjñāyām "mitāṃ hyasvaḥ" 6.4.92 iti hyasvatvam. loṇmadhyamapuruṣaikavacanam, "thāsaḥ se" 3.4.80 "savābhyāṃ vāmau" 3.4.91 iti vādeśaḥ. "śikṣeḥ" iti. śakiḥ sannanto gṛhrate."vidyāsu śikṣate" iti. vidyāṃ jijñāsituṃ ghaṭata ityarthaḥ. śakeḥ san, "sani mīmāghurabhalabha" 7.4.54 ityādinesbhāvaḥ. "atra lopo'bhyāsasya" 7.4.58 ityabhyāsasya lopaḥ. "skoḥ saṃyogādyorante ca " 8.2.29 iti sakāralopaḥ, śikṣa iti sthite laṭ. yastu "śikṣa vidyopādāne" (dhā.pā.605) iti paṭha()te, tato'nadāttettvādātmanepadaṃ siddhameva. "āśiṣi nāthaḥ" iti. gatestācchīlyaṃ gatitācchīlyam. tācchīlyam = tatsvabhāvatā. "paitṛkama()āā anuharante, mātṛkaṃ gāvo'nuharante" iti. pitṛvanmātṛvad()gamanameṣāṃ svabhāva ityarthaḥ. "māturanuharati, pituranuharati" iti. māturākāraṃ piturākāramanukarotītyarthaḥ. mātṛsadṛśaḥ,pitṛsadṛśaḥ ityarthaḥ. paitṛkamiti piturāgatamiti "ṛtaṣṭhañ" 4.3.78, "isusuktāntāt kaḥ" 7.3.51. māturanuharatītyatra gatitācchīlyaṃ na vivakṣitam. "kirateḥ" ityādi. "kṛ vikṣepe" (dhā.pā. 1409) asya vikṣepa evārthaḥ. harṣādayastasya viṣayabhūtāḥ. atra harṣo vikṣepasya kāraṇam, jīvikākulāyakaraṇañca tatphalam. eteṣvevārtheṣu kiraterātmanepadaṃ bhavati. "apaskirate" iti. "apāccatuṣpācchakuniṣvālekhane" 6.1.137 suṭ. "ānute" iti. "ṇu stutau" (dhā.pā.1035), adādiḥ. ayañcātrotkaṇṭhāpūrvakaśabdena vartate. "āpṛcchate" iti. "praccha jñīpsāyām" (dhā.pā.1413) taudādikaḥ, grahrādinā 6.1.16 samprasāraṇam. "vācā śarīrasparśanamupalambhanam" iti. śapathaviśeṣaḥ. tathā hi-- devadattasya śarīraṃ spṛśāmīti śapathaṃ kurvāṇo devadattāya śapata iti prayujyate. "ślāghahnuṅasthāśapām"1.4.34 ityādinā samapradānasaṃjñāyām, devadattāyeti sampradāne caturthī. śapatītyākrośatītyarthaḥ. "samo'kūjane" (vā.34) ityādigranthasya śapa upalambhanaparyantasya yo'rthaḥ sa iha cakāreṇānuktasamuccayārthenopāttaḥ, tasyaivārthasya cakāropāttasya spaṣṭīkaraṇāyāsya granthasyopanyāsaḥ kṛtaḥ॥

krīḍo'nu. cādāṅa iti. tathā ca anu sama pari āṅ ebhyaḥ parasmāt krīḍadhātorātmanepadamityarthaḥ. `anoḥ karmaparvacanīyānne'ti vārtikam. tadidaṃ nyāyasiddhamityāha– upasargeṇa sameti. `samo'kūjane' iti vārtikam. samaḥ parasmādakūjane vidyamānāt krīḍerātmanepadamityarthaḥ. kūjane tu saṃkrīḍati cakramiti. kūjatītyarthaḥ. āgameḥ kṣamāyāmiti. `ātmanepada'miti śeṣaḥ. vartikamidam. ṇyantasyedaṃ grahaṇamiti. bhāṣye ṇyantasyaivodāharaṇāditi bhāvaḥ. āgamayasva tāvaditi. kaṃcitkālaṃ sahasvetyarthaḥ. āṅupasargavaśādgamadhātuḥ kṣamāyāṃ vartate. `hantyarthāśce'ti curādigaṇasūtreṇa svārthe ṇic. curāderākṛtigaṇatvādvā. mā tvariṣṭhā iti. phalitārthakathanam. `śikṣerjijñāsāyā'mitaypi vārtikam. dhunuṣi śikṣate iti. vaiṣayike ādhāre sapmatī. śakiḥ sannantaḥ. `sani mīmā' iti is. abhyāsalopaśca. tadāha- - dhanurviṣaye ityādi. `sikṣa vidyopādāne' ityasya tu neha grahaṇam, anudāttettvādeva siddheriti bhāvaḥ. kathamiti. bhūbhṛtāṃ patiṃ kimu na nāthase = na yācase ityarthaḥ. āśiṣo'pratīteḥ kathamātmanepadamityarthaḥ. nādhase iti pāṭha\ufffdmiti. tavargacaturthānto'yam. `āśiṣi nāthaḥ' iti niyamastu tavargadvitīyāntasyaiveti bhāvaḥ. `haratergate'tyādi vārtikam. `ātmanepada'miti śeṣaḥ. gataṃ prakāra iti. vṛttamityarthaḥ. tācchīlyaṃ = svabhāvānusaraṇam. gatitācchīlyamiti yāvat. gateti pāṭhe bhāve ktaḥ. paitṛkama\ufffdāā iti. paitṛkaṃ vṛtta\ufffdāāḥ svabhāvādanusarantītyarthaḥ. mātṛkaṃ gāva iti. `anuharante' ityanuṣajyate. māturanuharatīti. anukarotītyarthaḥ. atra sādṛśyamātraṃ vivakṣitaṃ, na tu gatitācchīlyamiti bhāvaḥ. kirateriti vārtikam. harṣaḥ = pramodaḥ, jīvikā jīvanopāyo, bhakṣaṇam, kulāyakaraṇam = āśrayasaṃmpattiḥ, eṣu kṛ?dhātorātmanepadamityarthaḥ. nanu kadhātorvikṣepārthakasya kathameṣu vṛttirityata āha- - harṣādayo viṣayā iti. dhātvarthatvā'bhāve'pi padāntarasamabhivyāhāragamyā ityarthaḥ. tatreti. teṣu harṣādiṣvityarthaḥ. kāraṇamiti. tathā ca harṣamūlakatvaṃ vikṣepasya labhyate iti bhāvaḥ. itare iti. jīvikākulāyakaraṇe vikṣepasya sādhye iti labhyate. harṣādīnāmevaṃ vidhaviṣayatve satyevātmanepadamiti phalitam, bhāṣye tathaivodāhmatatvāditi bhāvaḥ.

krīḍo'nusaṃparibhyaśca 512, 1.3.21 krīḍo'nu. cādāṅa iti. tathā ca anu sama pari āṅ ebhyaḥ parasmāt krīḍadhātorātmanepadamityarthaḥ. "anoḥ karmaparvacanīyānne"ti vārtikam. tadidaṃ nyāyasiddhamityāha-- upasargeṇa sameti. "samo'kūjane" iti vārtikam. samaḥ parasmādakūjane vidyamānāt krīḍerātmanepadamityarthaḥ. kūjane tu saṃkrīḍati cakramiti. kūjatītyarthaḥ. āgameḥ kṣamāyāmiti. "ātmanepada"miti śeṣaḥ. vartikamidam. ṇyantasyedaṃ grahaṇamiti. bhāṣye ṇyantasyaivodāharaṇāditi bhāvaḥ. āgamayasva tāvaditi. kaṃcitkālaṃ sahasvetyarthaḥ. āṅupasargavaśādgamadhātuḥ kṣamāyāṃ vartate. "hantyarthāśce"ti curādigaṇasūtreṇa svārthe ṇic. curāderākṛtigaṇatvādvā. mā tvariṣṭhā iti. phalitārthakathanam. "śikṣerjijñāsāyā"mitaypi vārtikam. dhunuṣi śikṣate iti. vaiṣayike ādhāre sapmatī. śakiḥ sannantaḥ. "sani mīmā" iti is. abhyāsalopaśca. tadāha-- dhanurviṣaye ityādi. "sikṣa vidyopādāne" ityasya tu neha grahaṇam, anudāttettvādeva siddheriti bhāvaḥ. kathamiti. bhūbhṛtāṃ patiṃ kimu na nāthase = na yācase ityarthaḥ. āśiṣo'pratīteḥ kathamātmanepadamityarthaḥ. nādhase iti pāṭha()miti. tavargacaturthānto'yam. "āśiṣi nāthaḥ" iti niyamastu tavargadvitīyāntasyaiveti bhāvaḥ. "haratergate"tyādi vārtikam. "ātmanepada"miti śeṣaḥ. gataṃ prakāra iti. vṛttamityarthaḥ. tācchīlyaṃ = svabhāvānusaraṇam. gatitācchīlyamiti yāvat. gateti pāṭhe bhāve ktaḥ. paitṛkama()āā iti. paitṛkaṃ vṛtta()āāḥ svabhāvādanusarantītyarthaḥ. mātṛkaṃ gāva iti. "anuharante" ityanuṣajyate. māturanuharatīti. anukarotītyarthaḥ. atra sādṛśyamātraṃ vivakṣitaṃ, na tu gatitācchīlyamiti bhāvaḥ. kirateriti vārtikam. harṣaḥ = pramodaḥ, jīvikā jīvanopāyo, bhakṣaṇam, kulāyakaraṇam = āśrayasaṃmpattiḥ, eṣu kṛ()dhātorātmanepadamityarthaḥ. nanu kadhātorvikṣepārthakasya kathameṣu vṛttirityata āha-- harṣādayo viṣayā iti. dhātvarthatvā'bhāve'pi padāntarasamabhivyāhāragamyā ityarthaḥ. tatreti. teṣu harṣādiṣvityarthaḥ. kāraṇamiti. tathā ca harṣamūlakatvaṃ vikṣepasya labhyate iti bhāvaḥ. itare iti. jīvikākulāyakaraṇe vikṣepasya sādhye iti labhyate. harṣādīnāmevaṃ vidhaviṣayatve satyevātmanepadamiti phalitam, bhāṣye tathaivodāhmatatvāditi bhāvaḥ.

*śikṣerjijñāsāyāmiti. `śikṣa vidyopādāne' ityasya neha grahaṇamanudāttettvādevātmanepadasiddheḥ, kiṃ tu śakeḥ sannantasyeti dhvanayati- - dhanurviṣaya ityādinā. niyamārthamiti. nāthateranudāttettvaṃ tu `anudāttetaśca halāde'riti yuci nāthana iti rūpasiddhyarthamiti bhāvaḥ. māturanuharatīti. sādṛśyamātramatra vivakṣitaṃ , na tu prakāratācchīlyam.

krīḍo'nusaṃparibhyaśca 438, 1.3.21 *śikṣerjijñāsāyāmiti. "śikṣa vidyopādāne" ityasya neha grahaṇamanudāttettvādevātmanepadasiddheḥ, kiṃ tu śakeḥ sannantasyeti dhvanayati-- dhanurviṣaya ityādinā. niyamārthamiti. nāthateranudāttettvaṃ tu "anudāttetaśca halāde"riti yuci nāthana iti rūpasiddhyarthamiti bhāvaḥ. māturanuharatīti. sādṛśyamātramatra vivakṣitaṃ , na tu prakāratācchīlyam.