Kāśikāvṛttī1:
ik yo yaṇaḥ sthāne bhūto bhāvī vā tasya saṃprasāraṇam ityeṣā saṃjñā bhavati. yaj
See More
ik yo yaṇaḥ sthāne bhūto bhāvī vā tasya saṃprasāraṇam ityeṣā saṃjñā bhavati. yaji ṣṭam.
vap uptam. graha gṛhītam. kecidubhayathā sūtram idaṃ vyācakṣate vākyārthaḥ saṃjñī,
varṇaśca iti. igyaṇaḥ yo vākyārthaḥ sthānyādeśasambandhalakṣaṇaḥ sa samprasāraṇasaṃjño
bhavati, yaṇsthānika igvarṇaḥ sa samprasāraṇasaṃjño bhavati iti. tatra vidhau vākyārtha
upatiṣṭhate ṣyaṅaḥ samprasāraṇaṃ putrapatyos tatpuruṣe 6-1-13 vasoḥ samprasāraṇam
6-4-131 iti. anuvāde varṇaḥ samprasāraṇāc ca 6-1-108 iti.
saṅkhyātānudeśādiha na bhavati adhitarām iti. dyubhyām ityatra diva ut 6-1-131
iti taparakaraṇād dīrgho na bhavati. samprasāraṇapradeśāḥ vasoḥ samprasāraṇam 6-4-131
ityevam ādayaḥ.
Kāśikāvṛttī2:
igyaṇaḥ samprasāraṇam 1.1.45 ik yo yaṇaḥ sthāne bhūto bhāvī vā tasya saṃprasāra
See More
igyaṇaḥ samprasāraṇam 1.1.45 ik yo yaṇaḥ sthāne bhūto bhāvī vā tasya saṃprasāraṇam ityeṣā saṃjñā bhavati. yaji ṣṭam. vap uptam. graha gṛhītam. kecidubhayathā sūtram idaṃ vyācakṣate vākyārthaḥ saṃjñī, varṇaśca iti. igyaṇaḥ yo vākyārthaḥ sthānyādeśasambandhalakṣaṇaḥ sa samprasāraṇasaṃjño bhavati, yaṇsthānika igvarṇaḥ sa samprasāraṇasaṃjño bhavati iti. tatra vidhau vākyārtha upatiṣṭhate ṣyaṅaḥ samprasāraṇaṃ putrapatyos tatpuruṣe 6.1.13 vasoḥ samprasāraṇam 6.4.131 iti. anuvāde varṇaḥ samprasāraṇāc ca 6.1.104 iti. saṅkhyātānudeśādiha na bhavati adhitarām iti. dyubhyām ityatra diva ut 6.1.127 iti taparakaraṇād dīrgho na bhavati. samprasāraṇapradeśāḥ vasoḥ samprasāraṇam 6.4.131 ityevam ādayaḥ.
Nyāsa2:
igyaṇaḥ samprasāraṇam. , 1.1.44 "bhūtaḥ"iti. yatra śāstrāntareṇa vihit
See More
igyaṇaḥ samprasāraṇam. , 1.1.44 "bhūtaḥ"iti. yatra śāstrāntareṇa vihito bhūtavibhaktyā kāryāntarārthamanūdya-te, yathā- "samprasāraṇasya" 6.1.134 "saprasāraṇācca" 6.1.104iti, tatra
bhūtaḥ. "bhāvī vā" iti. yatra bhāvyamānavibhaktyā vidhānārthaṃ nirdiśyate, yathā "ṣyaṅaḥ
samprasāraṇam" 6.1.13 "vasoḥ samprasāraṇam" 6.4.131 iti, tatra bhāvī. atra hi
ṣyaṅaḥ sthāniko vasusthānikaśceṅaḥ nāsti yasya saṃjñā sūtrasya śāṭakaṃ vaya" iti. sa ig yaṇaḥ sthāne bhavati, yasya bhūtasya samprasāraṇamityeṣā saṃjñā bhavatīti. "iṣṭam, uptam" iti. "vacisvapiyajādīnāṃ kiti" 6.1.15 ita samprasāraṇam. "gṛhītamityatrāpi
"grahijyāvayi"6.1.16 ityādinā samprasāraṇam. "graho'liṭi dīrghaḥ" 7.2.37.
"kecit" ityādinā ye bhāvinīṃ saṃjñāṃ nāśrayanti tanmataṃ darśayati. kathaṃ punarekasya
sūtrasyaitadarthadvayamekena vākyena labhyate? tantreṇa, āvṛttyā vā. nanu ca saṃjñāvidhauśabdasyaiva grahaṇaṃ prasidhdamityuktam, tato yuktaṃ varṇasyaiva saṃjñitvam, arthasyatatu katham? yathā "naveti vibhāṣā" (1॥44) iti sūtra iti cet? na yuktam; tatretikaraṇa-
syārthanirdeśārthasya prayogāt, iha tu sa nāstītyayuktam. ihāpi tantrasyāvṛ-
ttervā nyāyasyāśritatvād yuktameva. asya ca sūtrārthadvayasya vibhaktiviśeṣani-rdeśo liṅgam. yadayaṃ "ṣyaḍaḥ samprasāraṇam" (6 1.13) ityādau vidhivākye
bhāṣyamānavibhak()tyā nirdeśaṃ karoti tato jñāyate-"vākyārthaḥ saṃjñī" iti. yataśca
"samprasāraṇasya" 6.3.138 ityādau bhūtavibhak()tyā nirdeśaṃ karoti tato'vasīyate-
"varṇa" iti. tasmād yuktaṃ vākyārthasyāpi saṃjñitvam. kirūpo'sau vākyārthaḥ? ityāha-"sthānyadeśaḥ" ityādi. tatretyādinā anantarayoḥ sūtrārthayorviṣayavibhāgaṃ
darśayati--vidhau varṇo na sambhavatīti. "ṣyaḍaḥ samprasāraṇam" (6 1.13) ityādau
vidhivākye prathamaḥ sūtrārtha upatiṣṭhate. anavāde tu "samprasāraṇasya"6.3.138
ityādau vihitatvādvidheyasya prathamo'kiñcitkara iti dvitīyaḥ. "aduhitarām" iti.
atra yaṇaḥ sthānikatvādikaḥ samprasāraṇasaṃjñayā bhāṣyam. tasyāṃ ca satyāṃ "halaḥ"
6.4.2 iti dīrghatvaṃ prasajyetīti codyamapākarttumāha-"saṃkhyayātānudeśātityādīha sthānino yaṇaścatvāraḥ iko'pyādeśāścatvāra eva, tena saṃkhyātānudeśena bhavitavyam
"yathāsaṃkhyamanudeśaḥ" 1.3.10 ityādinā. tataśca yakārasya sthāne ya ivarṇastasyaiva
samprasāramasaṃjñā bhavati. na ceha yakārasya sthāna ivarṇaḥ. kiṃ tarhi? lakārasya.
tat kutastasyāḥ prasaṅgaḥ? "druha prapūraṇe" (dhā. pā. 1014), laṅa, "karmavat karmaṇā
tulyakriyaḥ" 3.1.87 ityatideśe karmakartayasminepadam, iṭ. "na duhasnunamāṃ yakciṇau" 3.1.89 iti yaki pratiṣiddhe śap. tasyādāditvālluk. aduhi iti sthite
"tiṅaśca" 5.3.56 iti tarap. "kimettiṅavyayaghādāmvadravyaprakarṣe"(5 4.11)
ityām. tarapa ihopanyāso'ṅgasaṃjñārthaḥ.
Laghusiddhāntakaumudī1:
yaṇaḥ sthāne prayujyamāno ya ik sa saṃprasāraṇasaṃjñaḥ syāt.. Sū #257
Laghusiddhāntakaumudī2:
igyaṇaḥ saṃprasāraṇam 257, 1.1.44 yaṇaḥ sthāne prayujyamāno ya ik sa saṃprasāraṇ
See More
igyaṇaḥ saṃprasāraṇam 257, 1.1.44 yaṇaḥ sthāne prayujyamāno ya ik sa saṃprasāraṇasaṃjñaḥ syāt॥
Bālamanoramā1:
vi\ufffdāvāgam, vi\ufffdāvāhau iti suṭi rūpāṇi sugamatvādupekṣya śasādāvaci
saṃp
See More
vi\ufffdāvāgam, vi\ufffdāvāhau iti suṭi rūpāṇi sugamatvādupekṣya śasādāvaci
saṃprasāraṇakāryaṃ vakṣyan saṃprasaraṇasaṃjñā darśayati–igyaṇaḥ yaṇaḥ sthāne iti.
vyākhyānātsthānārthalābhaḥ. `ṣaṣṭhī sthāneyoge'ti tu neha bhavati, anuvāde
paribhāṣāmanupasthiteḥ. ṣaṣṭhīśrutau sarvatra vyākhyānādeva sthānārthalābhasaṃbhavāt
`ṣaṣṭhīsthāneyogā' ityeta`nnirdiśyamānasyādeśā bhavantī'tyetadarthamiti bhāṣye
siddhāntitatvācca. saṃprasāraṇasaṃjña iti. tataśca `vasoḥ saṃprasāraṇaṃ'
`vacisvapiyajādīnā'mityādau saṃprasāraṇaśrutau yaṇ?sthānika igupasthito bhavati.
tatrāntaratamyādyasya ikāraḥ, vakārasya ukāraḥ, rephasya ṛkāraḥ lasya lṛkāra iti jñeyam.
Bālamanoramā2:
igyaṇaḥ saṃprasāraṇam , 1.1.44 vi()āvāgam, vi()āvāhau iti suṭi rūpāṇi sugamatvād
See More
igyaṇaḥ saṃprasāraṇam , 1.1.44 vi()āvāgam, vi()āvāhau iti suṭi rūpāṇi sugamatvādupekṣya śasādāvaci saṃprasāraṇakāryaṃ vakṣyan saṃprasaraṇasaṃjñā darśayati--igyaṇaḥ yaṇaḥ sthāne iti. vyākhyānātsthānārthalābhaḥ. "ṣaṣṭhī sthāneyoge"ti tu neha bhavati, anuvāde paribhāṣāmanupasthiteḥ. ṣaṣṭhīśrutau sarvatra vyākhyānādeva sthānārthalābhasaṃbhavāt "ṣaṣṭhīsthāneyogā" ityeta"nnirdiśyamānasyādeśā bhavantī"tyetadarthamiti bhāṣye siddhāntitatvācca. saṃprasāraṇasaṃjña iti. tataśca "vasoḥ saṃprasāraṇaṃ" "vacisvapiyajādīnā"mityādau saṃprasāraṇaśrutau yaṇ()sthānika igupasthito bhavati. tatrāntaratamyādyasya ikāraḥ, vakārasya ukāraḥ, rephasya ṛkāraḥ lasya lṛkāra iti jñeyam.
Tattvabodhinī1:
igyaṇaḥ. yaṇaḥ sthāne iti. vidhipradeśeṣu
sūtrasāṭakavadbhāvisaṃjñāśrayaṇānnāny Sū #288
See More
igyaṇaḥ. yaṇaḥ sthāne iti. vidhipradeśeṣu
sūtrasāṭakavadbhāvisaṃjñāśrayaṇānnānyonyāśrayaḥ. nanu yaṇsthānikasyekaḥ
saṃprasāraṇatve `aduhitacarā'mityatra laṅo lakārasya sthāne uttamapuruṣaikavacanamiṭ, tasya
yaṇsthānikatvena saṃprasāraṇasaṃjñāyāṃ satyāṃ `halaḥ'iti dīrghaḥ syāt, tarapaṃ prati
laṅntasyā'ṅgatvāditi cet. atra kaiyaṭaḥ—
yathāsaṅkhyasambandhātsamprasāraṇasañjñā'tra na bhavatīti. nanvanuvāde
paribhāṣāṇāmanupasthānātkathamiha yathāsaṅkhyatvalābhaḥ. nacaivaṃ sthāneyogo'pi na labhyeteti
vācyam, `ṣaṣṭhī sthāneyoge'tyatraitatsūtramanuvatrtaya vyākhyāyāṃ tallabhāt.
atrāhuḥ–tantrāvṛttyādyāśrayaṇena `samprasāraṇasye'ti sūtre
tadbhāvitagrahaṇādaduhikarāmityatra `halaḥ'iti laṅaḥ sthāmikasyeṭaḥ saṃprasāraṇasya dīrgho na
bhavati, laṅsthānikasyeṭaḥ saṃprasāraṇaśabdenā'bhāvitatvātṣa. nanvevamapyakṣadyuvau
akṣadyuva ityādāvūṭhaḥ saṃprasāraṇasaṃjñāyāṃ `saṃprasāraṇācce'ti pūrvarūpaṃ syāditi
cenna, `saṃprasāraṇapūrvatve samānāṅgagrahaṇaṃ kartavya'miti
vārtikakṛtoktatvādvārṇādāṅgasya balīyastvādvā uvaṅeva syāt. atra navyāḥ–
`ṣyaṅaḥ saṃprasāraṇa'mityādividhipradeśeṣveva `yaṇ i'giti paṭhitvā
saṃprasāraṇasaṃjñāsūtraṃ tyuktaṃ śakyamityāhuḥ.
Tattvabodhinī2:
igyaṇaḥ saṃprasāraṇam 288, 1.1.44 igyaṇaḥ. yaṇaḥ sthāne iti. vidhipradeśeṣu sūtr
See More
igyaṇaḥ saṃprasāraṇam 288, 1.1.44 igyaṇaḥ. yaṇaḥ sthāne iti. vidhipradeśeṣu sūtrasāṭakavadbhāvisaṃjñāśrayaṇānnānyonyāśrayaḥ. nanu yaṇsthānikasyekaḥ saṃprasāraṇatve "aduhitacarā"mityatra laṅo lakārasya sthāne uttamapuruṣaikavacanamiṭ, tasya yaṇsthānikatvena saṃprasāraṇasaṃjñāyāṃ satyāṃ "halaḥ"iti dīrghaḥ syāt, tarapaṃ prati laṅntasyā'ṅgatvāditi cet. atra kaiyaṭaḥ---yathāsaṅkhyasambandhātsamprasāraṇasañjñā'tra na bhavatīti. nanvanuvāde paribhāṣāṇāmanupasthānātkathamiha yathāsaṅkhyatvalābhaḥ. nacaivaṃ sthāneyogo'pi na labhyeteti vācyam, "ṣaṣṭhī sthāneyoge"tyatraitatsūtramanuvatrtaya vyākhyāyāṃ tallabhāt. atrāhuḥ--tantrāvṛttyādyāśrayaṇena "samprasāraṇasye"ti sūtre tadbhāvitagrahaṇādaduhikarāmityatra "halaḥ"iti laṅaḥ sthāmikasyeṭaḥ saṃprasāraṇasya dīrgho na bhavati, laṅsthānikasyeṭaḥ saṃprasāraṇaśabdenā'bhāvitatvātṣa. nanvevamapyakṣadyuvau akṣadyuva ityādāvūṭhaḥ saṃprasāraṇasaṃjñāyāṃ "saṃprasāraṇācce"ti pūrvarūpaṃ syāditi cenna, "saṃprasāraṇapūrvatve samānāṅgagrahaṇaṃ kartavya"miti vārtikakṛtoktatvādvārṇādāṅgasya balīyastvādvā uvaṅeva syāt. atra navyāḥ--"ṣyaṅaḥ saṃprasāraṇa"mityādividhipradeśeṣveva "yaṇ i"giti paṭhitvā saṃprasāraṇasaṃjñāsūtraṃ tyuktaṃ śakyamityāhuḥ.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents