1/11:kimartham pṛthak grahaṇam svarādīnām kriyate na cādiṣu eva paṭhyeran |
2/11:cādīnām vai asattvavacanānām nipātasañjñā svarādīnām punaḥ sattvavacanānām asattvavacanānām ca |
3/11:atha kimartham ubhe sañjñe kriyete na nipātsañjñā eva syāt |
4/11:na evam śakyam |
5/11:nipātaḥ ekāc anāṅ iti pragṛhyasañjñā uktā |
6/11:sā svarādīnām api ekācām prasajyeta |
7/11:evam tarhi avyayasañjñā eva astu |
8/11:tat ca aśakyam |
9/11:vakṣyati etat : avyaye nañkunipātānām iti |
10/11:tat garīyasā nyāsena parigaṇanam kartavyam syāt |
11/11:tasmāt pṛthak grahaṇam kartavyam ubhe ca sañjñe kartavye |

svarādīni śabdarūpāṇi nipātāśca avyayasaṃjñāni bhavanti. svar, antar, prātar, ete antaudāttāḥ paṭhyante. punarādyudāttaḥ. sanutar, uccais, nīcais, śanais, ṛdhak, ārāt, ṛte, yugapat, pṛthak, ete 'pi sanutarprabhṛtayo 'ntodāttāḥ paṭhyante. hyas, śvas, divā, rātrau, sāyam, ciram, manāk, īṣat, joṣam, tūṣṇīm, bahis, āvis, avas, adhas, samayā, nikaṣā, svayam, mṛṣā, naktam, nañ, hetau, addhā, iddhā, sāmi, ete 'pi hyasprabhṛtayo 'ntodāttāḥ paṭhyante. vatvadantam avyayasaṃjñaṃ bhavati. brāhmaṇavat. kṣatriyavat. san, sanāt, sanat, tiras, ete ādyudāttāḥ paṭhyante. antarā'yamantodāttaḥ. antareṇa, jyok, kam, śam, sanā, sahasā, vinā, nānā, svasti, svadhā, alam, vaṣaṭ, anyat, asti, upāṃśu, kṣamā, vihāyasā, doṣā, mudhā, mithyā. ktvātosuṅkasunaḥ, kṛnmakārāntaḥ, sandhyakṣarāntaḥ, avyayībhāvaśca. purā, mitho, mithas, prabāhukam, āryahalam, abhīkṣṇam, sākam, sārdham, samama, namas, hiruk, tasilādiḥ taddhita edhācparyantaḥ, śastasī, kṛtvasuc, suc, āsthālau, cvyarthāśca, am, ām, pratān, praṣān, svarādiḥ. nipātā vakṣyanteprāgrīśvarānnipātāḥ 1-4-56 iti. ca, vā, ha, aha, eva, evam ityādayaḥ. avyayapradeśāḥ avyayādāpsupaḥ 2-4-82 ityevam ādayaḥ. avyayam ityanvarthasaṃjñā. sadṛśaṃ triṣu liṅgeṣu sarvāsu ca vibhaktiṣu. vacaneṣu ca sarveṣu yanna vyeti tadavyayam.

svarādinipātam avyayam 1.1.37 svarādīni śabdarūpāṇi nipātāśca avyayasaṃjñāni bhavanti. svar, antar, prātar, ete antaudāttāḥ paṭhyante. punarādyudāttaḥ. sanutar, uccais, nīcais, śanais, ṛdhak, ārāt, ṛte, yugapat, pṛthak, ete 'pi sanutarprabhṛtayo 'ntodāttāḥ paṭhyante. hyas, śvas, divā, rātrau, sāyam, ciram, manāk, īṣat, joṣam, tūṣṇīm, bahis, āvis, avas, adhas, samayā, nikaṣā, svayam, mṛṣā, naktam, nañ, hetau, addhā, iddhā, sāmi, ete 'pi hyasprabhṛtayo 'ntodāttāḥ paṭhyante. vatvadantam avyayasaṃjñaṃ bhavati. brāhmaṇavat. kṣatriyavat. san, sanāt, sanat, tiras, ete ādyudāttāḥ paṭhyante. antarā'yamantodāttaḥ. antareṇa, jyok, kam, śam, sanā, sahasā, vinā, nānā, svasti, svadhā, alam, vaṣaṭ, anyat, asti, upāṃśu, kṣamā, vihāyasā, doṣā, mudhā, mithyā. ktvātosuṅkasunaḥ, kṛnmakārāntaḥ, sandhyakṣarāntaḥ, avyayībhāvaśca. purā, mitho, mithas, prabāhukam, āryahalam, abhīkṣṇam, sākam, sārdham, samama, namas, hiruk, tasilādiḥ taddhita edhācparyantaḥ, śastasī, kṛtvasuc, suc, āsthālau, cvyarthāśca, am, ām, pratān, praṣān, svarādiḥ. nipātā vakṣyanteprāgrīśvarānnipātāḥ 1.4.56 iti. ca, vā, ha, aha, eva, evam ityādayaḥ. avyayapradeśāḥ avyayādāpsupaḥ 2.4.82 ityevam ādayaḥ. avyayam ityanvarthasaṃjñā. sadṛśaṃ triṣu liṅgeṣu sarvāsu ca vibhaktiṣu. vacaneṣu ca sarveṣu yanna vyeti tadavyayam.

svarādinipātamavyayam. , 1.1.36 svarādiṣu svastiśabdo'stiśabdaśca paṭha()te. tatra svastiśabdasya kimarthaḥ pāṭhaḥ? yāvatāstiśabdapāṭhādeva tadantavidhinā svastiśabdasyāpi bhaviṣyati. "grahaṇavatā prātipadikena " (vyā.pa.89) iti tadantavidhi pratiṣedhānna sidhyatītyetat tu nāśaṅkanīyam, "avyayam" iti mahatī saṃjñā kriyate, anvarthasaṃjñā yathā vijñāyetaliṅgakārakasaṃkyāviśeṣānupādānna vyeti= vividhatvaṃ na gacchatītyavyayam. tasyāścopasarjanapratiṣedhaḥ, tadantavidhiśca prayojanam. tasmādanvarthasaṃjñakaraṇādeva tadantasyāpi bhaviṣyati, svastiśabdo'pi na vyetyeva, satyametatevaṃ tvanvarthasaṃjñākaraṇāllabdhastadantavidhirananopada- rśitaḥ. vispaṣṭārthamudāharaṇametat. "tasilādistaddhita edhāc()paryantaḥ" iti. "pañca- myāstasil" 5.3.7 ityata prabhṛti"edhācca" 5.3.46 ityetatparyantaḥ."śastasī" iti. "bahvalpārthācchas kārakādanyatarasyām" 5.4.42 "pratiyoge pañcamyāstasiḥ" 5.4.44 "kṛtvasuc" iti. "saṃkhyāyaḥ kriyābhyāvṛttigaṇane kṛtvasuc" 5.4.17iti. "dvitricatubhryaḥ suc" 5.4.18. "āsthālau" iti. "iṇa āsiḥ" (da.u.9.81) ityuṇā- disūtreṇa iṇo dhātorāsipratyayaḥ. "ayāḥ" ityudāharaṇam. "pratnapūrvavi()omātthāl chandasi" 5.3.111 iti. "cvyarthāśca" iti. abhūtatadbhāve "kṛbhyastiyoge sampadya- katrtari cviḥ" 5.4.50 "vibhāṣā sāti kātrsnye" 5.4.52. "ām" iti. "kime- ttiṅavyayadhādāmvadravyaprakarṣe" 5.4.11. "nipātā vakṣyante" iti. atha kasmāt te svarādiṣu na paṭha()nte? kaḥ purevaṃ guṇo bhavati? avayayasaṃjñāyāṃ nipātagrahaṇaṃ tathā hi kriyāyoge dṛśyate-"svaḥ paśyanti, svarārohanti" iti. tatra yadi cādayo nipātāḥ paṭha()eran, teṣāṃ sattve'pi vatrtamānānāmavyayasaṃjñā prasajyeta. "avyayam" ityanvarthasaṃjñeyam" iti darśayitumāha- "sadṛśam" iti. triṣu liṅgeṣu strīpuṃnapuṃsakeṣu sadṛśaṃ tulyam, liṅgaviśeṣāparigrahālliṅgasāmānyopā- dānācca. "sarvāsu ca vibhaktiṣu" iti. vibhaktinimittatvād vibhaktiḥ. vibhajyate vā prātipadikārtha ābhiriti karmādīni kārakāṇi śaktirūpāṇi vibhaktiśabdenocyante. "vaca- neṣu ca" iti. vacanānyekavacanadvivacanabahuvacanāni. ihābhidheye'bhidhānocārād ekādhikā saṃkhyā gṛhrate "yasmānna vyeti liṅgādisaṃkhyāviśeṣānupādānād vividhaṃ nānātvaṃ na gacchati tasmād avyayam" ityanvarthatā pratipāditā bhavati. prayojanaṃ punarupasarjanapra- tiṣedhaḥ, tadantavidhiścetyuktam. tatropasarajanapratiṣedhaḥ- "atyuccaiḥ, atyuccaisau, atyuccaisaḥ". na hratra yathopadarśitārthānugamaḥ sambhavati. yatra tu sambhavati, tatra tadantasyāvyayasaṃjñā bhavatyeva; yathā- "paramasvaḥ, uttamasvaḥ" iti. atra hi svar? śabda- sya prādhānyālliṅgādiviśesyāsambhavaḥ. pūrvatra tūccaiḥ śabdasya viparyayādvi- paryayaḥ.

svarādayo nipātāścāvyayasaṃjñāḥ syuḥ. svar. antar. prātar. punar. sanutar. uccais. nīcais. śanais. ṛdhak. ṛte. yugapat. ārāt. pṛthak. hyas. śvas. divā. rātrau. sāyam. ciram. manāk. īṣat. joṣam. tūṣṇīm. bahis. avas. samayā. nikaṣā. svayam. vṛthā. naktam. nañ. hetau. iddhā. addhā. sāmi. vat. brāhmaṇavat. kṣatriyavat.. sanā. sanat. sanāt. upadhā. tiras. antarā. antareṇa. jyok. kam. ṣam. sahasā. vinā. nānā. svasti. svadhā. alam. vaṣaṭ. śrauṣaṭ. vauṣaṭ. anyat. asti. upāṃśu. kṣamā. vihāyasā. doṣā. mṛṣā. mithyā. mudhā. purā. mitho. mithas. prāyas. muhus. pravāhukam, pravāhikā. āryahalam. abhīkṣṇam. sākam. sārdham. namas. hiruk. dhik. atha. am. ām. pratām. praśān. pratān. mā. māṅ. ākṛtigaṇo'yam.ॅha. vā. ha. aha. eva. evam. nūnam. śaśvat. yugapat. bhūyas. kūpat. kuvit. net. cet. caṇ. kaccit. yatra. naha. hanta. mākiḥ. mākim. nakiḥ. nakim. māṅ. nañ. yāvat. tāvat. tve. dvai. tvai. rai. śrauṣaṭ. vauṣaṭ. svāhā. svadhā. vaṣaṭ. tum. tathāhi. khalu. kila. atho. atha. suṣṭhu. sma. ādaha. (upasargavibhaktisvarapratirūpakāśca). avadattam. ahaṃyuḥ. astikṣīrā. a. ā. i. ī. u. ū. e. ai. o. au. paśu. śukam. yathākathāca. pāṭ. pyāṭ. aṅga. hai. he. bhoḥ. aye. dya. viṣu. ekapade. yut. ātaḥ. cādirapyākṛtigaṇaḥ..tasilādayaḥ prāk pāśapaḥ. śasprabhṛtayaḥ prāk samāsāntebhyaḥ. am. ām. kṛtvorthāḥ. tasivatī. nānāñau. etadantamapyavyayam..

svarādinipātamavyayam 369, 1.1.36 svarādayo nipātāścāvyayasaṃjñāḥ syuḥ. svar. antar. prātar. punar. sanutar. uccais. nīcais. śanais. ṛdhak. ṛte. yugapat. ārāt. pṛthak. hyas. śvas. divā. rātrau. sāyam. ciram. manāk. īṣat. joṣam. tūṣṇīm. bahis. avas. samayā. nikaṣā. svayam. vṛthā. naktam. nañ. hetau. iddhā. addhā. sāmi. vat. brāhmaṇavat. kṣatriyavat॥ sanā. sanat. sanāt. upadhā. tiras. antarā. antareṇa. jyok. kam. ṣam. sahasā. vinā. nānā. svasti. svadhā. alam. vaṣaṭ. śrauṣaṭ. vauṣaṭ. anyat. asti. upāṃśu. kṣamā. vihāyasā. doṣā. mṛṣā. mithyā. mudhā. purā. mitho. mithas. prāyas. muhus. pravāhukam, pravāhikā. āryahalam. abhīkṣṇam. sākam. sārdham. namas. hiruk. dhik. atha. am. ām. pratām. praśān. pratān. mā. māṅ. ākṛtigaṇo'yam॥ca. vā. ha. aha. eva. evam. nūnam. śaśvat. yugapat. bhūyas. kūpat. kuvit. net. cet. caṇ. kaccit. yatra. naha. hanta. mākiḥ. mākim. nakiḥ. nakim. māṅ. nañ. yāvat. tāvat. tve. dvai. tvai. rai. śrauṣaṭ. vauṣaṭ. svāhā. svadhā. vaṣaṭ. tum. tathāhi. khalu. kila. atho. atha. suṣṭhu. sma. ādaha. (upasargavibhaktisvarapratirūpakāśca). avadattam. ahaṃyuḥ. astikṣīrā. a. ā. i. ī. u. ū. e. ai. o. au. paśu. śukam. yathākathāca. pāṭ. pyāṭ. aṅga. hai. he. bhoḥ. aye. dya. viṣu. ekapade. yut. ātaḥ. cādirapyākṛtigaṇaḥ॥tasilādayaḥ prāk pāśapaḥ. śasprabhṛtayaḥ prāk samāsāntebhyaḥ. am. ām. kṛtvorthāḥ. tasivatī. nānāñau. etadantamapyavyayam॥

svarādinipātamavyayam. svarādayaśca nipātāścetisamāhāradvandvaḥ. nanu cādiṣveva svarādīnpaṭhitvāprakṛtasūtraṃ parityajya `taddhitaścāsarve'tyādi sūtracatuṣṭayamapi `cādayo'sattve'ityāsmādūdhrvaṃ kṛtvā'vyayapradeśeṣu nipātaśabdenaiva vyavahyiyatāmiti cenna, `svasti vācayati'`svaḥ paśyati'`svaḥ patatī'tyādau karmādikārakayogena sattvavācakatvātteṣāṃ nipātasaṃjñā'nāpatteḥ. cādīnāṃ hrasattvavācināmeva nipātasaṃjñā, na tu sattvavācinām. svarādīnāṃ tu sattvavācināmasattavavācināṃ cā'vyayasaṃjñeṣyata iti vyavasthā'nāpatteśca. atha `prāgrī\ufffdārānnipātāḥ'`svarādīni'`cādayo'sattve'iti sūtryatāṃ, tathā hi sati svarādīnāṃ sattvavacanānāmapi nipātasaṃjñā setsyatīti cennaḥ, evaṃ hi sati `nipāta ekājanā'ṅiti pragṛhrasaṃjñā svarādīnāmapyekācāṃ prasajyeta. sto hi svarādiṣu `kimo't'`dakṣiṇadāc'ityādāvekācau taddhitau. kenprabhṛtaya ekācaḥ kṛtpratyayāśca santi. `tasilādistaddhita edhācparyantaḥ'iti sūtrasya, `kṛnmakārasandhyakṣarāntaḥ'iti sūtrasya ca svarādigaṇapapaṭhitvāt. yadyapyatra mūle svarādiṣu gaṇasūtradvayamidaṃ na paṭhitaṃ, tathāpi prācāṃ pāṭha#e tvastītyanupadameva sphuṭīkariṣyate. svarādīnudāharati—svarityādinā. svariti svarge paraloke ca. antariti madhye. prātariti pratyṛṣe. punarityaparthame viśeṣe ca. sanutarityantardhāne.svarādyāḥ pañcaḥ rephāntāḥ. tena svaryāti prātaratretyādāvutvaṃ na bhavati. sāntatve hi syādeva hi syāde doṣaḥ. uccais– mahatiḥ. nīcais—alpe. śanais–kriyāmāndye. ṛdhak–satye'pi. viyogaśīdhrasāmīpyalāghaveṣvityanye. ṛte–varjane. yugapadityekakāle. ārād?dūrasamīpayoḥ. pṛthak–bhinne. hrasya–atīte'hni. \ufffdās–anāgate'hni. divā divase. rātrāviti niśi :sāyamiti niśāmikhe. ciramiti bahukāle. manāk, īṣat– imāvalpe. joṣaṃ–sukhe maune.tūṣṇīmiti maune. bahis avas imau bāhre. samayeti samīpe madhye ca. nikaṣetyantike. svayamiti ātmanetyarthe. vṛtheti vyarthe. naktamiti rātrau. nañiti niṣedhe. hetāviti nimitte. iddheti prakāśye. addheti sphuṭāvadhāraṇayoḥ. tattvātiśayorityanye. sāmītyardhajugupsitayoḥ. vat. `tena tulya' mityādibhirvihato yo vatipratyayaḥ sa iha gṛhrate. tadāha–brāāhṛāṇavat. kṣatriyavaditi. pratyayamātrasya saṃjñāprayojanā'bhāvāpratyayāntamudāhmatam. yastu'upasargācchandasi dhātvarthe' iti vihitaḥ, sa iha na gṛhrate. yadudvato nivato yāsī`tyatra sattvadharmasya liṅgasaṅkhyānvayasya darśanāt. atra vadanti– `taddhitaścāsarvavibhakti'rityatra `tasivatī'iti vatipratyayo'pi parigaṇyate, tacca na kartavyaṃ, svarādipāṭhenaiva gatārthatvāt. svarādiṣu vā vaditi na paṭhanīyamitiṣa sanā, sanat, sanāt,–ete nitye. upadheti bhede. tiras–antardhau tiryagarthe paribhāve ca. antareti madhye vinārthe ca. antareṇeti varjane. jyogiti kālabhūyastve praśne śīghrārthe saṃpratyarthe ca. kamiti vārimūrdhanindāsukheṣu. śamiti sukheṣa sahasetyākasmikā'vimarśayoḥ. vineti varjane. nānetyanekavinārthayoḥ. svastīti maṅgale. svadhā pitṛdāne. alaṃ–bhūṣaṇaparyāptiśaktivāraṇaniṣedheṣu. vaṣaṭ, śrauṣaṭ, vauṣaṭ,–ete havirdāne. anyadityanyārthe. astīti sattāyām. upāṃśu– ityaprakāśoccāraṇarahasyayoḥ. kṣaṇeti kṣāntau. bihāyasetaci viyadarthe. doṣeti rātrauṣa mṛṣā, mithyetyetau vitathe. mudheti vyarthe. ita ūdhrvaṃ `ktvātosunkasunaḥ'`kṛnmakārasandhyakṣarāntaḥ' `avyayībhāvaśca'iti gaṇasūtratrayamaṣṭādhyāyīsthatrisūtryā samānārthakamiha na paṭhitaṃ cedapi prācīnagaṇapāṭhe tadastīti bodhyam. vaiyathryaṃ tu parihariṣyate. puretyavirate cirātīte bhaviṣyadāsanne ca. mitho, mithas–etau rahaḥ sahārthayoḥṣa prāyasiti bāhulye. muhusiti punararthe. prabāhukamiti samānakāle ūdhrvārthe ca. pravāhiketi pāṭhāntaram. āryahalamiti balātkāre. śākaṭāyanastu–āryeti pratibandhe. halamiti pratiṣedhavivādayorityāha. abhīkṣṇamiti paunaḥ punye. sākaṃ, sārdhametau sāhārthe. namas–natau. hirugvarjane. dhik–nindābhatrsanayoḥ. ita udhrvaṃ `tasilādayastaddhitā edhācparyantāḥ'`śastasī'`kṛtvasuc'`suc'`āsthālau'`cvyarthāśce'ti prācīnagaṇapāṭhe'stīti bodhyam. tasilādītyāderayamarthaḥ,–`pañcamyāsta siḥ'`tenaikadik'`tasiśce'tyayamapi tasiḥ. `kriyābhyāvṛttigaṇane kṛtvasuc'. `dvitricatubhryaḥ suc'. `iṇa āsiḥ'ityuṇādisūtreṇa vihita `āsiḥ'. `pratnapūrvavi\ufffdomātthalchandasi'. `saṃpadyakartari cviḥ'. `vibhāṣā sāti kārtsnye'`deye trā ca'ityetadantā api grāhrā iti. am–śaidhye'lpe ca. ām–aṅgīkāre. `amu ca chandasi'`kimettiṅavyaya–'iti `kāspratyayāt– 'ityādibhiśca vihitāvapi amāmau gṛhrate ityeke. prataṃ naya prataraṃ. yayācatarāṃ. kārayāmāsa. pratām—glānau. praśān–samānārthe. pratān–vistāre. mā, māṅ etau niṣedhāśaṅkayoḥ. ākṛtigaṇa iti. tenānye'pi jñeyāḥ. tathā hi–kāmam–svācchandye. prakāmamityatiśaye. bhūya iti punararthe. sāmpratamiti nyāyye. paramiti kintvarthe. sākṣāt–pratyakṣe. sācīti tiryagarthe. satyamityardhāṅgīkāre. maṅkṣu, āśu– etau śaidhye. saṃbat varṣe. avaśyaṃ niścaye. uṣeti rātrau. omityaṅgīkāre brāhṛṇi ca. bhūriti pṛthivyām. bhuvarityantarikṣe. jhaṭiti, jhagiti, tarasā–ete śaindhye. suṣṭhu praśaṃsāyām. duṣṭhu nikṛṣṭe. su pūjāyām. ku iti kutsiteṣadarthayoḥ. añjaseti tattvaśīghrārthayoḥ. mithu iti dvāvityarthe. astamiti vināśe. sthāne iti yukte. varamiti īṣadutkarṣe. sudi śuklapakṣe. vadi kṛṣṇapakṣe ityādi. cādīnudāharati–cetyādinā. ceti samuccayānvācayetaretayogasamāhāreṣu. `vā syādvikalpopamayorivārthe'pi samuccaye'. heti prasiddhau. aheti pūjāyām. evetyavadhāraṇe'navaklṛptau ca. evamityuktaparāmarśe. nūnamiti niścaye tarke ca. śa\ufffdādati paunaḥ punye sahārthe ca. yugapadityekakāle. bhūyase–punararthe ādhikye ca. kūpaditi praśne praśaṃsāyāṃ ca. kuviditi bhūryarthe praśaṃsāyāṃ ca. nediti śaṅkāyāṃ pratiṣedhavicārasamuccayeṣu ca. cediti yadyarthe. caṇ–ayaṃ cedarthe. ṇānubandhastu `nipātairyadyadihantakuvicceccaṇ–'iti viseṣaṇārthaḥ. samuccayādau tvananubandhakaḥ. kacciditīṣṭapraśne. yatreti anavaklṛptyamarṣagarhāścaryeṣu.`nāvakalpayāmi na marṣaye, garhā āścaryaṃ vā yatra bhavān vṛṣalaṃ yājayet'. naheti pratyārambhe. hanteti harṣe viṣāde'nukampāyāṃ vākyārambhe ca. mākiḥ, mākiṃ, nakiriti trayo'pi varjane. māṅnañau svarādiṣūktau. iha pāṭhastu nipātatvārthaḥ, tenādyudāttatvaṃ phalaṃ sidhyatīti kecit. tadasat. phiṭsvareṇā'pīṣṭasiddheḥ. anye tvāhuḥ– sattvavacanānāmapyavyayasaṃjñārthaṃ svarādipāṭha iti. tadapyasat. lakṣmīvācakasyāpi māśabdasyā'vyayatvāpatteḥ. tasmādubhayatra pāṭhaścintyaprayojanaḥ. yāvattāvadetau sākalyā'vadhimānāvadhāraṇeṣu. sākalye–yāvatkāryaṃ tāvatkṛtam. avadhau–yāvadgantavyaṃ tāvattiṣṭha. māne—yāvaddattaṃ tāvadbhuktam. avadhāraṇe–yāvadamatraṃ tāvadbrāāhṛṇānāmantrayasva. tvai–viśeṣavitarkayoḥ. dvai–vitarke. nvai–iti. pāṭhāntaram. rai dāne anādare ca. rai karoti. dadātītyarthaḥ. tvaṃ rai kiṃ kariṣyasi. śrauṣaṭ, voṣaṭ–etau havirdāne. svāhā devatābhyo dāne. svadheti pitṛbhyaḥ. śrauṣaḍādīnāmanekācāmubhayatra pāṭhaḥ svarabhedārthaḥ. tumiti tuṅkāre. `guru tuṅkṛtya huṅkṛtya'. tathāhīti nidarśane. khalu iti niṣedhavākyālaṅkāraniścayeṣu. kileti vārtāyāmalīke ca. atho atheti maṅgalānantarārambhapraśnakārtsnyādhikārapratijñāsamuccayeṣu. ayaṃ svarādāvapi. tena maṅgalavācakasya sattvārthatve'pyavyayatvaṃ sidhyati. ataeva śrīharṣaḥ–udasya kumbharatha śātakumbhajāścatuṣkacārutviṣi vedikodari. yathākulācāramathā'vanīndrajāṃ purandhravirgaḥ snapayāmbabhūva tām'iti. atra hi `atha snapayāṃbabhūve'tyasya maṅgalasnapanaṃ cakāretyarthaḥ. nipātastu svarūpeṇaivaḥ maṅgalaṃ mṛdaṅgadhvanivat. suṣṭhu– svarabhedārthapāṭhaḥ. smetyatīte pājapūraṇe ca. ādahetyupakramahiṃsākutsaneṣu. `ādaha svadhāmanni'tyatra tu padakārā `ā'diti pṛthak padaṃ paṭhanti. avadattamiti. iha avasyānupasargatvāt `aca upasargāttaḥ'iti na bhavati. ahamiti subantapratirūpakamahaṅkāre. evaṃ `geye kena vinītau vā'miti. yuvāmityarthaḥ. subantapratirūpakamavyayam. astīti tu tiṅantapratirūpakam. evaṃ `tvāmasmi vācmī'tyatrā'smītyahamarthe tiṅantapratirūpakam. āhetyuvācetyarthe. āseti babhūvaetyarthe. —ityādi bodhyam. ahaṃyuriti. `ahaṃśubhamoryus'. yadi tu `tvāhau sau'iti maparyantasyā'hādeśe śeṣalope ca kṛte niṣpanno yo'haṃśabdastasmādyaspratyayaḥ kriyate tarhi supo luki asmadyusiti sthite madīya ityatreva maparyantasya mādeśe sati `madyu'riti syāditi bhāvaḥ. astikṣīreti. tiṅantatve tu bahuvrīhisamāso['yaṃ]nopapadyata it bhāvaḥ. a iti saṃbodhane'dhikṣepe niṣedhe ca. ā iti vākyasmaraṇayoḥ. `i'saṃbodhanajugupsāvismayeṣu. ī u ū e ai o au saṃbodhane. paśu samyagarthe. `paśu manyamānāḥ'. śukaṃ—śaidhye. yathākathācetyānādare. pāṭprabhṛtayaḥ sapta saṃbodhane. dyeti hiṃsāpratilobhyapādapuraṇeṣu. viṣu–nānārthe. ekapade—ityakasmādityarthe. yut–kutsāyām. āta iti— ito'pītyarthe. ākṛtigaṇa iti. tadyathā–yattaditi hetau. āhosvidvikalpe. sīma— sarvatobhāve. śukam–atiśaye. anukaṃ vitarke. śambaṭ–antaḥkaraṇe ābhimukhye ca. va pādapūraṇe ivārthe ca. diṣṭa\ufffdetyānande. caṭu cāṭu priyavākye. humiti bhatrsane. iveti sādṛśye. adyatve iti idānīmityarthe ityādi. atra svarādicādyorākṛtigaṇatvā'viśeṣe'pi yeṣāṃ nipātasvara iṣṭaste cādiṣu, anye tu svarādiṣu, svaradvayabhājastūṅayatrabodhyaḥ.

svarādinipātamavyayam 398, 1.1.36 svarādinipātamavyayam. svarādayaśca nipātāścetisamāhāradvandvaḥ. nanu cādiṣveva svarādīnpaṭhitvāprakṛtasūtraṃ parityajya "taddhitaścāsarve"tyādi sūtracatuṣṭayamapi "cādayo'sattve"ityāsmādūdhrvaṃ kṛtvā'vyayapradeśeṣu nipātaśabdenaiva vyavahyiyatāmiti cenna, "svasti vācayati""svaḥ paśyati""svaḥ patatī"tyādau karmādikārakayogena sattvavācakatvātteṣāṃ nipātasaṃjñā'nāpatteḥ. cādīnāṃ hrasattvavācināmeva nipātasaṃjñā, na tu sattvavācinām. svarādīnāṃ tu sattvavācināmasattavavācināṃ cā'vyayasaṃjñeṣyata iti vyavasthā'nāpatteśca. atha "prāgrī()ārānnipātāḥ""svarādīni""cādayo'sattve"iti sūtryatāṃ, tathā hi sati svarādīnāṃ sattvavacanānāmapi nipātasaṃjñā setsyatīti cennaḥ, evaṃ hi sati "nipāta ekājanā"ṅiti pragṛhrasaṃjñā svarādīnāmapyekācāṃ prasajyeta. sto hi svarādiṣu "kimo't""dakṣiṇadācityādāvekācau taddhitau. kenprabhṛtaya ekācaḥ kṛtpratyayāśca santi. "tasilādistaddhita edhācparyantaḥ"iti sūtrasya, "kṛnmakārasandhyakṣarāntaḥ"iti sūtrasya ca svarādigaṇapapaṭhitvāt. yadyapyatra mūle svarādiṣu gaṇasūtradvayamidaṃ na paṭhitaṃ, tathāpi prācāṃ pāṭha#e tvastītyanupadameva sphuṭīkariṣyate. svarādīnudāharati---svarityādinā. svariti svarge paraloke ca. antariti madhye. prātariti pratyṛṣe. punarityaparthame viśeṣe ca. sanutarityantardhāne.svarādyāḥ pañcaḥ rephāntāḥ. tena svaryāti prātaratretyādāvutvaṃ na bhavati. sāntatve hi syādeva hi syāde doṣaḥ. uccais--mahatiḥ. nīcais---alpe. śanais--kriyāmāndye. ṛdhak--satye'pi. viyogaśīdhrasāmīpyalāghaveṣvityanye. ṛte--varjane. yugapadityekakāle. ārād()dūrasamīpayoḥ. pṛthak--bhinne. hrasya--atīte'hni. ()ās--anāgate'hni. divā divase. rātrāviti niśi :sāyamiti niśāmikhe. ciramiti bahukāle. manāk, īṣat--imāvalpe. joṣaṃ--sukhe maune.tūṣṇīmiti maune. bahis avas imau bāhre. samayeti samīpe madhye ca. nikaṣetyantike. svayamiti ātmanetyarthe. vṛtheti vyarthe. naktamiti rātrau. nañiti niṣedhe. hetāviti nimitte. iddheti prakāśye. addheti sphuṭāvadhāraṇayoḥ. tattvātiśayorityanye. sāmītyardhajugupsitayoḥ. vat. "tena tulya" mityādibhirvihato yo vatipratyayaḥ sa iha gṛhrate. tadāha--brāāhṛāṇavat. kṣatriyavaditi. pratyayamātrasya saṃjñāprayojanā'bhāvāpratyayāntamudāhmatam. yastu"upasargācchandasi dhātvarthe" iti vihitaḥ, sa iha na gṛhrate. yadudvato nivato yāsī"tyatra sattvadharmasya liṅgasaṅkhyānvayasya darśanāt. atra vadanti--"taddhitaścāsarvavibhakti"rityatra "tasivatī"iti vatipratyayo'pi parigaṇyate, tacca na kartavyaṃ, svarādipāṭhenaiva gatārthatvāt. svarādiṣu vā vaditi na paṭhanīyamitiṣa sanā, sanat, sanāt,--ete nitye. upadheti bhede. tiras--antardhau tiryagarthe paribhāve ca. antareti madhye vinārthe ca. antareṇeti varjane. jyogiti kālabhūyastve praśne śīghrārthe saṃpratyarthe ca. kamiti vārimūrdhanindāsukheṣu. śamiti sukheṣa sahasetyākasmikā'vimarśayoḥ. vineti varjane. nānetyanekavinārthayoḥ. svastīti maṅgale. svadhā pitṛdāne. alaṃ--bhūṣaṇaparyāptiśaktivāraṇaniṣedheṣu. vaṣaṭ, śrauṣaṭ, vauṣaṭ,--ete havirdāne. anyadityanyārthe. astīti sattāyām. upāṃśu--ityaprakāśoccāraṇarahasyayoḥ. kṣaṇeti kṣāntau. bihāyasetaci viyadarthe. doṣeti rātrauṣa mṛṣā, mithyetyetau vitathe. mudheti vyarthe. ita ūdhrvaṃ "ktvātosunkasunaḥ""kṛnmakārasandhyakṣarāntaḥ" "avyayībhāvaśca"iti gaṇasūtratrayamaṣṭādhyāyīsthatrisūtryā samānārthakamiha na paṭhitaṃ cedapi prācīnagaṇapāṭhe tadastīti bodhyam. vaiyathryaṃ tu parihariṣyate. puretyavirate cirātīte bhaviṣyadāsanne ca. mitho, mithas--etau rahaḥ sahārthayoḥṣa prāyasiti bāhulye. muhusiti punararthe. prabāhukamiti samānakāle ūdhrvārthe ca. pravāhiketi pāṭhāntaram. āryahalamiti balātkāre. śākaṭāyanastu--āryeti pratibandhe. halamiti pratiṣedhavivādayorityāha. abhīkṣṇamiti paunaḥ punye. sākaṃ, sārdhametau sāhārthe. namas--natau. hirugvarjane. dhik--nindābhatrsanayoḥ. ita udhrvaṃ "tasilādayastaddhitā edhācparyantāḥ""śastasī""kṛtvasuc""suc"āsthālau""cvyarthāśce"ti prācīnagaṇapāṭhe'stīti bodhyam. tasilādītyāderayamarthaḥ,--"pañcamyāsta siḥ""tenaikadik""tasiśce"tyayamapi tasiḥ. "kriyābhyāvṛttigaṇane kṛtvasuc". "dvitricatubhryaḥ suc". "iṇa āsiḥ"ityuṇādisūtreṇa vihita "āsiḥ". "pratnapūrvavi()omātthalchandasi". "saṃpadyakartari cviḥ". "vibhāṣā sāti kārtsnye""deye trā ca"ityetadantā api grāhrā iti. am--śaidhye'lpe ca. ām--aṅgīkāre. "amu ca chandasi""kimettiṅavyaya--"iti "kāspratyayāt--"ityādibhiśca vihitāvapi amāmau gṛhrate ityeke. prataṃ naya prataraṃ. yayācatarāṃ. kārayāmāsa. pratām---glānau. praśān--samānārthe. pratān--vistāre. mā, māṅ etau niṣedhāśaṅkayoḥ. ākṛtigaṇa iti. tenānye'pi jñeyāḥ. tathā hi--kāmam--svācchandye. prakāmamityatiśaye. bhūya iti punararthe. sāmpratamiti nyāyye. paramiti kintvarthe. sākṣāt--pratyakṣe. sācīti tiryagarthe. satyamityardhāṅgīkāre. maṅkṣu, āśu--etau śaidhye. saṃbat varṣe. avaśyaṃ niścaye. uṣeti rātrau. omityaṅgīkāre brāhṛṇi ca. bhūriti pṛthivyām. bhuvarityantarikṣe. jhaṭiti, jhagiti, tarasā--ete śaindhye. suṣṭhu praśaṃsāyām. duṣṭhu nikṛṣṭe. su pūjāyām. ku iti kutsiteṣadarthayoḥ. añjaseti tattvaśīghrārthayoḥ. mithu iti dvāvityarthe. astamiti vināśe. sthāne iti yukte. varamiti īṣadutkarṣe. sudi śuklapakṣe. vadi kṛṣṇapakṣe ityādi. cādīnudāharati--cetyādinā. ceti samuccayānvācayetaretayogasamāhāreṣu. "vā syādvikalpopamayorivārthe'pi samuccaye". heti prasiddhau. aheti pūjāyām. evetyavadhāraṇe'navaklṛptau ca. evamityuktaparāmarśe. nūnamiti niścaye tarke ca. śa()ādati paunaḥ punye sahārthe ca. yugapadityekakāle. bhūyase--punararthe ādhikye ca. kūpaditi praśne praśaṃsāyāṃ ca. kuviditi bhūryarthe praśaṃsāyāṃ ca. nediti śaṅkāyāṃ pratiṣedhavicārasamuccayeṣu ca. cediti yadyarthe. caṇ--ayaṃ cedarthe. ṇānubandhastu "nipātairyadyadihantakuvicceccaṇ--"iti viseṣaṇārthaḥ. samuccayādau tvananubandhakaḥ. kacciditīṣṭapraśne. yatreti anavaklṛptyamarṣagarhāścaryeṣu."nāvakalpayāmi na marṣaye, garhā āścaryaṃ vā yatra bhavān vṛṣalaṃ yājayet". naheti pratyārambhe. hanteti harṣe viṣāde'nukampāyāṃ vākyārambhe ca. mākiḥ, mākiṃ, nakiriti trayo'pi varjane. māṅnañau svarādiṣūktau. iha pāṭhastu nipātatvārthaḥ, tenādyudāttatvaṃ phalaṃ sidhyatīti kecit. tadasat. phiṭsvareṇā'pīṣṭasiddheḥ. anye tvāhuḥ--sattvavacanānāmapyavyayasaṃjñārthaṃ svarādipāṭha iti. tadapyasat. lakṣmīvācakasyāpi māśabdasyā'vyayatvāpatteḥ. tasmādubhayatra pāṭhaścintyaprayojanaḥ. yāvattāvadetau sākalyā'vadhimānāvadhāraṇeṣu. sākalye--yāvatkāryaṃ tāvatkṛtam. avadhau--yāvadgantavyaṃ tāvattiṣṭha. māne---yāvaddattaṃ tāvadbhuktam. avadhāraṇe--yāvadamatraṃ tāvadbrāāhṛṇānāmantrayasva. tvai--viśeṣavitarkayoḥ. dvai--vitarke. nvai--iti. pāṭhāntaram. rai dāne anādare ca. rai karoti. dadātītyarthaḥ. tvaṃ rai kiṃ kariṣyasi. śrauṣaṭ, voṣaṭ--etau havirdāne. svāhā devatābhyo dāne. svadheti pitṛbhyaḥ. śrauṣaḍādīnāmanekācāmubhayatra pāṭhaḥ svarabhedārthaḥ. tumiti tuṅkāre. "guru tuṅkṛtya huṅkṛtya". tathāhīti nidarśane. khalu iti niṣedhavākyālaṅkāraniścayeṣu. kileti vārtāyāmalīke ca. atho atheti maṅgalānantarārambhapraśnakārtsnyādhikārapratijñāsamuccayeṣu. ayaṃ svarādāvapi. tena maṅgalavācakasya sattvārthatve'pyavyayatvaṃ sidhyati. ataeva śrīharṣaḥ--udasya kumbharatha śātakumbhajāścatuṣkacārutviṣi vedikodari. yathākulācāramathā'vanīndrajāṃ purandhravirgaḥ snapayāmbabhūva tāmiti. atra hi "atha snapayāṃbabhūve"tyasya maṅgalasnapanaṃ cakāretyarthaḥ. nipātastu svarūpeṇaivaḥ maṅgalaṃ mṛdaṅgadhvanivat. suṣṭhu--svarabhedārthapāṭhaḥ. smetyatīte pājapūraṇe ca. ādahetyupakramahiṃsākutsaneṣu. "ādaha svadhāmanni"tyatra tu padakārā "ā"diti pṛthak padaṃ paṭhanti. avadattamiti. iha avasyānupasargatvāt "aca upasargāttaḥ"iti na bhavati. ahamiti subantapratirūpakamahaṅkāre. evaṃ "geye kena vinītau vā"miti. yuvāmityarthaḥ. subantapratirūpakamavyayam. astīti tu tiṅantapratirūpakam. evaṃ "tvāmasmi vācmī"tyatrā'smītyahamarthe tiṅantapratirūpakam. āhetyuvācetyarthe. āseti babhūvaetyarthe. ---ityādi bodhyam. ahaṃyuriti. "ahaṃśubhamoryus". yadi tu "tvāhau sau"iti maparyantasyā'hādeśe śeṣalope ca kṛte niṣpanno yo'haṃśabdastasmādyaspratyayaḥ kriyate tarhi supo luki asmadyusiti sthite madīya ityatreva maparyantasya mādeśe sati "madyu"riti syāditi bhāvaḥ. astikṣīreti. tiṅantatve tu bahuvrīhisamāso['yaṃ]nopapadyata it bhāvaḥ. a iti saṃbodhane'dhikṣepe niṣedhe ca. ā iti vākyasmaraṇayoḥ. "i"saṃbodhanajugupsāvismayeṣu. ī u ū e ai o au saṃbodhane. paśu samyagarthe. "paśu manyamānāḥ". śukaṃ---śaidhye. yathākathācetyānādare. pāṭprabhṛtayaḥ sapta saṃbodhane. dyeti hiṃsāpratilobhyapādapuraṇeṣu. viṣu--nānārthe. ekapade---ityakasmādityarthe. yut--kutsāyām. āta iti---ito'pītyarthe. ākṛtigaṇa iti. tadyathā--yattaditi hetau. āhosvidvikalpe. sīma---sarvatobhāve. śukam--atiśaye. anukaṃ vitarke. śambaṭ--antaḥkaraṇe ābhimukhye ca. va pādapūraṇe ivārthe ca. diṣṭa()etyānande. caṭu cāṭu priyavākye. humiti bhatrsane. iveti sādṛśye. adyatve iti idānīmityarthe ityādi. atra svarādicādyorākṛtigaṇatvā'viśeṣe'pi yeṣāṃ nipātasvara iṣṭaste cādiṣu, anye tu svarādiṣu, svaradvayabhājastūṅayatrabodhyaḥ.