Kāśikāvṛttī1: na bahuvrīhau 1-1-29 iti pratiṣedhaṃ vakṣyati. tasmin nitye pratiṣedhe prāpte
vi See More
na bahuvrīhau 1-1-29 iti pratiṣedhaṃ vakṣyati. tasmin nitye pratiṣedhe prāpte
vibhāṣeyam ārabhyate. diśāṃ samāsaḥ dikṣamāsaḥ. digupadiṣṭe samāse bahuvrīhau vibhāṣā
sarvādīni sarvanāmasaṃjñāni bhavanti. uttarapūrvasyai, uttarapūrvāyai.
dikṣiṇapūrvasyai, dakṣiṇapūrvāyai. diggrahaṇaṃ kim? na bahuvrīhau 1-1-29 iti
pratiṣedhaṃ vakṣyati, tatra na jñāyate kva vibhāṣā, kva pratiṣedhaḥ iti. diggrahaṇe
punaḥ kriyamāṇe jñāyate digupadiṣṭasamāse vibhāṣā, anyatra pratiṣedhaḥ iti.
samāsagrahaṇaṃ kim? samāsa eva yo bahuvrīhiḥ, tatra vibhāṣā yathā syāt. bahuvrīhivad
bhāvena yo bahuvrīhiḥ, tatra mā bhūt. dakṣiṇadakṣiṇasyai dehi. bahuvrīhau iti kim?
dvandve vibhāṣā mā bhūt. dakṣiṇauttarapūrvāṇām iti dvandve ca 1-1-32 it
nityaṃ pratiṣedho bhavati.
Kāśikāvṛttī2: vibhāṣā dikṣamāse bahuvrīhau 1.1.28 na bahuvrīhau 1.1.28 iti pratiṣedhaṃ vakṣya See More
vibhāṣā dikṣamāse bahuvrīhau 1.1.28 na bahuvrīhau 1.1.28 iti pratiṣedhaṃ vakṣyati. tasmin nitye pratiṣedhe prāpte vibhāṣeyam ārabhyate. diśāṃ samāsaḥ dikṣamāsaḥ. digupadiṣṭe samāse bahuvrīhau vibhāṣā sarvādīni sarvanāmasaṃjñāni bhavanti. uttarapūrvasyai, uttarapūrvāyai. dikṣiṇapūrvasyai, dakṣiṇapūrvāyai. diggrahaṇaṃ kim? na bahuvrīhau 1.1.28 iti pratiṣedhaṃ vakṣyati, tatra na jñāyate kva vibhāṣā, kva pratiṣedhaḥ iti. diggrahaṇe punaḥ kriyamāṇe jñāyate digupadiṣṭasamāse vibhāṣā, anyatra pratiṣedhaḥ iti. samāsagrahaṇaṃ kim? samāsa eva yo bahuvrīhiḥ, tatra vibhāṣā yathā syāt. bahuvrīhivad bhāvena yo bahuvrīhiḥ, tatra mā bhūt. dakṣiṇadakṣiṇasyai dehi. bahuvrīhau iti kim? dvandve vibhāṣā mā bhūt. dakṣiṇauttarapūrvāṇām iti dvandve ca 1.1.31 it nityaṃ pratiṣedho bhavati.
Nyāsa2: vibhāṣā diksamāse bahuvrīhau. , 1.1.27 "digupadiṣṭe" iti. diśāmupadiṣṭ See More
vibhāṣā diksamāse bahuvrīhau. , 1.1.27 "digupadiṣṭe" iti. diśāmupadiṣṭa ukto digupadiṣṭaḥ. sa punaḥ
"diṅanāmānyantarāle" 2.2.26 iti yaḥ samāsastasyātra grahaṇam. sa punarlakṣaṇapratipadoktaparibhāṣayā labhyate. pratipadoktasamāsāśrayaṇaṃ tu yā pūrvā dik sottarā'syonmu-
gdhasya, "asmai pūrvottarāya dehi" ityatrā mā bhūt. "uttarapūrvasmai" iti.
uttarasyāśca pūrvasyāśca diśoryadantarālamiti pūrvoktena sūtreṇa bahuvrīhiḥ,
"sarvanāmno vṛttimātre pūrvapadasya puṃvadbhāvaḥ" (jai.pa.vṛ.103) iti pūrvapadasya
puṃvadbhāvaḥ, caturthyekavacanam, "sarvanāmnaḥ syāḍ()ḍhrasvaśca" 7.3.114 iti yāṭ,
"āṭaśca" 6.1.87 iti vṛddhiḥ.
"samāsagrahaṇaṃ kim" iti. yāvatā na bahuvrīhiḥ samāsatvaṃ vyabhicaratyeva, tato'
pārthakaṃ viseṣaṇamityabhiprāyaḥ. "samāsa eva yo bahuvrīhi" iti. yasyātideśena bahuvrīhivadbhāvo na vidhīyate sa veditavyaḥ samāsa eva bahuvrīhiriti. sa punaryaḥ samāsādhikāre vihitaḥ. "bahuvrīhivadbhāvena" iti. yasyātideśikaṃ bahuvrīhitvaṃ sa bahuvrīhivadbhāvena
bahuvrīhiḥ. "dakṣiṇadakṣiṇasyai" iti. "ekaṃ bahuvrīhivat" 7.1.9 ityato bahuvrīhivaditi vatrtamāne "ābādhe ca" 8.1.10 iti dakṣiṇāśabdasya dvirvacanam. bahuvrīhi-
vadbhāvācca subluk. ayaṃ bahuvrīhivadbhāvena bahuvrīhiriti vibhāṣā na pravatrtate.
yo'pi "na bahuvrīhau" 1.1.28 iti vakṣyamāṇaḥ pratiṣedhaḥ so'pīha na bhavati; tatrāpi
samāsādhikārāta. "dakṣiṇottarapūrvāṇām" iti. atra "dvandve ca" 1.1.30 iti nitya eva pratiṣedho bhavati, tena pakṣe suṇna bhavati. yadyevam, "sarvanāmno vṛttimātre" (
jai.pa.vṛ103) iti puṃvadbhāvo'tra na syāt; naitadasti; avayavasyādvandvatvāt. nanu vinā'pi bahuvrīhigrahaṇenātra "dvandve ca"1.1.30 iti pratiṣedhena bhāvyameva;
tadapārthakaṃ bahuvrīhigrahaṇam, naitadasti; yo hi digdvandvo na bhavati sa tasya viṣayaḥ
syāt. digdvandve tvasati bahuvrīhigrahaṇe eṣaiva vibhāṣā syāt. tasmādbahuvrī-
higrahaṇaṃ katrtavyam? na katrtavyam. kasmānna bhavati? "dakṣiṇottarapūrvāṇām"
ityatra pratipadoktasamāsasyeha grahaṇāt. evaṃ tarhruttarārthaṃ bahuvrīhigrahaṇam. "na vahuvrīhau" 1.1.28 ityatrāsya prayojanaṃ vakṣyati. vṛttikārasya
tveṣo'bhiprāyaḥ- "uttarārthamavaśyakatrtavyam, taduttarārthaṃ kṛtamihāpi spaṣṭārthaṃ bhaviṣyati" iti.
Laghusiddhāntakaumudī1: sarvanāmatā vā. uttarapūrvasyai, uttarapūrvāyai. tīyasyeti vā sarvanāmasaṃjñā.
Sū #222 See More
sarvanāmatā vā. uttarapūrvasyai, uttarapūrvāyai. tīyasyeti vā sarvanāmasaṃjñā.
dvitīyasyai, dvitīyāyai.. evaṃ tṛtīyā.. ambārtheti hrasvaḥ. he amba. he akka.
he alla.. jarā. jarasau ityādi. pakṣe ramāvat.. gopāḥ, viśvapāvat.. matīḥ. matyā..
Laghusiddhāntakaumudī2: vibhāṣā diksamāse bahuvrīhau 222, 1.1.27 sarvanāmatā vā. uttarapūrvasyai, uttara See More
vibhāṣā diksamāse bahuvrīhau 222, 1.1.27 sarvanāmatā vā. uttarapūrvasyai, uttarapūrvāyai. tīyasyeti vā sarvanāmasaṃjñā. dvitīyasyai, dvitīyāyai॥ evaṃ tṛtīyā॥ ambārtheti hrasvaḥ. he amba. he akka. he alla॥ jarā. jarasau ityādi. pakṣe ramāvat॥ gopāḥ, viśvapāvat॥ matīḥ. matyā॥
Bālamanoramā1: tatra viśeṣaṃ darśayitumāha–vibhāṣā diksamāse. `sarvādīnī'tyataḥ
`sarvanām Sū #290 See More
tatra viśeṣaṃ darśayitumāha–vibhāṣā diksamāse. `sarvādīnī'tyataḥ
`sarvanāma'grahaṇamanuvartate. tadāha–atreti. diksamāse ityarthaḥ. `na bahuvrīhau'
ityalaukikavigrahavākye nityaniṣedhe prāpte vikalpārthamiti kecit.
gauṇatvādaprāpte vibhāṣeyamityanye. sarvanāmatvapakṣe udāharati–uttarapūrvasyai iti.
syāḍḍhrasvau. uttarapūrvāyai iti. sarvanāmatvā'bhāvapakṣe yāṭ. uttarapūrvāyāḥ-
uttarapūrvasyāḥ. uttarapūrvāsām–uttrapūrvāṇām. uttarapūrvasyām–
uttarapūrvāyām. `sarvanāmno vṛttimātre puṃvadbhāvaḥ' iti
mātragrahaṇātsaṃpratyasarvanāmatve'pi pūrvapadasya puṃvattvam. nanūttarā digiti
gatvā mohavaśātpūrvā dik yasyāḥ sā uttarapūrvā. `anekamanyapadārtha' iti
bahuvrīhiḥ. atrāpi dikśabdaghaṭitasamāsatvātsarvanāmatāvikalpe uttarapūrvasyai–
uttarapūrvāyai iti rūpadvayaṃ syāt. syāḍāgamastu neṣyate. tatrāha–diṅnāmānīti.
`diṅnāmānyantarāle' iti bahuvrīhiḥ pratipadokto diksamāsaḥ, dikśabdamuccāryaṃ
vihitatvāt. natu `anekamanyapadārthe ' iti bahuvrīhirapi. tataśca
lakṣaṇapratipadoktaparibhāṣayā na tasyeha grahaṇamityarthaḥ. yottareti. uttarāśabdasya
pūrvāśabdasya ca sāmānādhikaraṇyaṃ dyotayituṃ yattacchabdau. sāmānādhikaraṇyā'bhāve
`anekamanyapadārthe' iti buhuvrīherasaṃbhavāt, `bahuvrīhiḥ samānādhikaraṇānāṃ vaktavya)'
iti vacanāt. unmugdhāyā iti. tena pūrvottarayorvirodhātkathaṃ sāmānādikaraṇyamiti
śaṅkā nirastā. nanu `vibhāṣā diksamāse' ityevāstu, bahuvrīhigrahaṇaṃ na kartavyaṃ,
pratipadoktatvena `diṅnāmānī'ti bahuvrīhereva grahaṇasiddherityata āha–
bahuvrīhigrahaṇaṃ spaṣṭārthaṃmiti. bāhrāyai ityartha iti.
`antaramavakāśāvadhiparidhānāntardhibhedatādarthye.
chidrātmīyavinābahiravasaramadhye'ntarātmani ce'ti kośāt. arthāntaraparatvena tu
sarvanāmatvā'bhāvānna syāditi bhāvaḥ. apurītyukteriti. `antaraṃ bahiryogeti
gaṇasūtre' iti śeṣaḥ.
Bālamanoramā2: vibhāṣā diksamāse bahuvrīhau 290, 1.1.27 tatra viśeṣaṃ darśayitumāha--vibhāṣā di See More
vibhāṣā diksamāse bahuvrīhau 290, 1.1.27 tatra viśeṣaṃ darśayitumāha--vibhāṣā diksamāse. "sarvādīnī"tyataḥ "sarvanāma"grahaṇamanuvartate. tadāha--atreti. diksamāse ityarthaḥ. "na bahuvrīhau" ityalaukikavigrahavākye nityaniṣedhe prāpte vikalpārthamiti kecit. gauṇatvādaprāpte vibhāṣeyamityanye. sarvanāmatvapakṣe udāharati--uttarapūrvasyai iti. syāḍḍhrasvau. uttarapūrvāyai iti. sarvanāmatvā'bhāvapakṣe yāṭ. uttarapūrvāyāḥ-uttarapūrvasyāḥ. uttarapūrvāsām--uttrapūrvāṇām. uttarapūrvasyām--uttarapūrvāyām. "sarvanāmno vṛttimātre puṃvadbhāvaḥ" iti mātragrahaṇātsaṃpratyasarvanāmatve'pi pūrvapadasya puṃvattvam. nanūttarā digiti gatvā mohavaśātpūrvā dik yasyāḥ sā uttarapūrvā. "anekamanyapadārtha" iti bahuvrīhiḥ. atrāpi dikśabdaghaṭitasamāsatvātsarvanāmatāvikalpe uttarapūrvasyai--uttarapūrvāyai iti rūpadvayaṃ syāt. syāḍāgamastu neṣyate. tatrāha--diṅnāmānīti. "diṅnāmānyantarāle" iti bahuvrīhiḥ pratipadokto diksamāsaḥ, dikśabdamuccāryaṃ vihitatvāt. natu "anekamanyapadārthe " iti bahuvrīhirapi. tataśca lakṣaṇapratipadoktaparibhāṣayā na tasyeha grahaṇamityarthaḥ. yottareti. uttarāśabdasya pūrvāśabdasya ca sāmānādhikaraṇyaṃ dyotayituṃ yattacchabdau. sāmānādhikaraṇyā'bhāve "anekamanyapadārthe" iti buhuvrīherasaṃbhavāt, "bahuvrīhiḥ samānādhikaraṇānāṃ vaktavya)" iti vacanāt. unmugdhāyā iti. tena pūrvottarayorvirodhātkathaṃ sāmānādikaraṇyamiti śaṅkā nirastā. nanu "vibhāṣā diksamāse" ityevāstu, bahuvrīhigrahaṇaṃ na kartavyaṃ, pratipadoktatvena "diṅnāmānī"ti bahuvrīhereva grahaṇasiddherityata āha--bahuvrīhigrahaṇaṃ spaṣṭārthaṃmiti. bāhrāyai ityartha iti. "antaramavakāśāvadhiparidhānāntardhibhedatādarthye. chidrātmīyavinābahiravasaramadhye'ntarātmani ce"ti kośāt. arthāntaraparatvena tu sarvanāmatvā'bhāvānna syāditi bhāvaḥ. apurītyukteriti. "antaraṃ bahiryogeti gaṇasūtre" iti śeṣaḥ.
Tattvabodhinī1: vabhāṣā diksamāse. gauṇatvādaprāpte vibhāṣeyaṃ, na tu `na bahuvrīhā039;viti n Sū #252 See More
vabhāṣā diksamāse. gauṇatvādaprāpte vibhāṣeyaṃ, na tu `na bahuvrīhā'viti niṣedhe
prāpte iti bhramitavyam. taṃsyā'laukikaprakriyāvākyāntargatasarvādiviṣayatvādasya
ca samāsaviṣayatvāt. spaṣṭārthamiti. pratipadoksamāsavidhāyake `diṅāmānī'ti sūtre
`śeṣo bahuvrīhi'rityato `bahuvrīhi'rityadhikārāditi bhāvaḥ.
Tattvabodhinī2: bibhāṣā diksamāse bahurvīhau 252, 1.1.27 vabhāṣā diksamāse. gauṇatvādaprāpte vib See More
bibhāṣā diksamāse bahurvīhau 252, 1.1.27 vabhāṣā diksamāse. gauṇatvādaprāpte vibhāṣeyaṃ, na tu "na bahuvrīhā"viti niṣedhe prāpte iti bhramitavyam. taṃsyā'laukikaprakriyāvākyāntargatasarvādiviṣayatvādasya ca samāsaviṣayatvāt. spaṣṭārthamiti. pratipadoksamāsavidhāyake "diṅāmānī"ti sūtre "śeṣo bahuvrīhi"rityato "bahuvrīhi"rityadhikārāditi bhāvaḥ.
1.Source: Arsha Vidya Gurukulam
2.Source: Sanskrit Documents