deva देव
Definition: देव a. (-वी f.) [दिव्-अच्] 1 Divine, celestial; Bg.11. 11; Ms.12.117. -2 Shining; यज्ञस्य देवमृत्विजम् Rv.1.1.1. -3 Fit to be worshipped or honoured. -वः 1 A god, deity; एको देवः केशवो वा शिवो वा Bh.3.12. -2 (a) The god of rain, an epithet of Indra; as in द्वादश वर्षाणि देवो न ववर्ष; अवर्षयद्देवः Rām.1.9.18; काले च देशे च प्रववर्ष देवः Bu. Ch.2.7. (b) A cloud. -3 A divine man, Brāhmaṇa, as in भूदेव. -4 A king, ruler, as in मनुष्यदेव; तां देवसमितिं (अभ्या- गच्छत्) Mb.3.13.22. -5 A title affixed to the names of Bārhmaṇas; as in गोविन्ददेव, पुरुषोत्तमदेव &c. -6 (In dramas) A title of honour used in addressing a king, ('My lord', 'Your majesty'); ततश्च देव Ve.4; यथाज्ञापयति देवः &c. -7 Quicksilver. -8 The Supreme Spirit; हित्वा च देहं प्रविशन्ति देवं दिवौकसो द्यामिव पार्थ सांख्याः Mb.12.31.112. -9 A fool -1 A child. -11 A man following any particular business. -12 A lover. -13 Emulation. -14 Sport, play. -15 A husband's brother (cf. देवृ, देवर). -16 A lancer. -वम् An organ of sense; देवानां प्रभवो देवो मनसश्च त्रिलोककृत् Mb.14.41.3. [cf. L. deus; Gr. deos.]. -Comp. -अंशः a partial incarnation of god. -अगारः, -रम् a temple. -अङ्गना a celestial damsel, an apsaras. -अतिदेवः, -अधिदेवः 1 the highest god. -2 an epithet of (1) Śiva. (2) Buddha. (3) Viṣṇu. देवातिदेवो भगवान् प्रसूतिरंशे हरिर्यस्य जगत्प्रणेता Hariv. -अधिपः 1 an epithet of Indra. -2 the supreme god. -अनीकम् an army of celestials. -अनुचरः, -अनुयायिन् m. an attendant or follower of a god; निशम्य देवानुचरस्य वाचं मनुष्यदेवः पुनरप्युवाच R.2.52. -अन्धस् n., अन्नम् 1 the food of gods, divine food, ambrosia. -2 food that has been first offered to an idol; see Ms.5.7 and Kull. thereon. -अभीष्ट a. 1 liked by or dear to gods. -2 sacred or dedicated to a deity. (-ष्टा) piper betel. -अरण्यम् the garden of gods, the Nandana garden; अलमुद्द्योतयामासुर्देवारण्यमिवर्तवः R.1.8. -अरिः a demon. -अर्चनम्, -ना 1 the worship of gods. -2 idolatry. -अर्पणम् 1 an offering to the god. -2 the Veda; पृथग्- भूतानि चान्यानि यानि देवार्पणानि च Mb.13.86.17 (see com.). -आवसथः a temple. -अश्वः an epithet of उच्चैःश्रवस्, the horse of Indra. -आक्रीडः 'the garden of the gods', Nandana garden. -आजीवः, -आजीविन् m. an attendant upon an idol. -2 a low Brāhmaṇa subsisting by attendance upon an idol and upon the offerings made to it. -आत्मन् a. 1 consecrated, holy, sacred. -2 of a divine nature. (-m.) 1 the divine soul; ते ध्यानयोगानुगता$ पश्यन् देवात्मशक्तिं स्वगुणैर्निगूढाम् Śvet. Up.1.3. -2 the holy fig-tree. -आयतनम् a temple; Ms.4.46; न देवा- यतनं गच्छेत् कदाचिद् वा$प्रदक्षिणम् । न पीडयेद् वा वस्त्राणि न देवा- यतनेष्वपि ॥ Kūrma P. -आयुधम् 1 a divine weapon. -2 rainbow. -आयुष्म् the life-time of a god. -आलयः 1 heaven. -2 a temple. -आवासः 1 heaven. -2 the holy fig-tree (अश्वत्थ). -3 a temple. -4 the Sumeru mountain. -आहारः nectar, ambrosia. -इज् a. (nom. sing. देवेट्-ड्) worshipping the gods. -इज्यः an epithet of Bṛihaspati, preceptor of the gods. -इज्जः 1 an epithet of Indra. -2 of Śiva. -इष्ट a. dear to gods. (-ष्टः) bdellium. (-ष्टा) the wild lime tree. -ईशः an epithet of (1) Indra. (2) Śiva. (3) Viṣṇu. (4) Brahman. (-शी) Name of Durgā also of Devakī mother of Kṛiṣṇa. -ईश्वरः Name of (1) Śiva. (2) Indra. -उद्यानम् 1 divine garden. -2 The Nandana garden. -3 a garden near a temple. -ऋषिः (देवर्षिः) 1 a deified saint, divine sage such as अत्रि, भृगु, पुलस्त्य, अङ्गिरस् &c.; एवंवादिनि देवर्षौ Ku.6.84 (i. e. अङ्गिरस्); अथ देवऋषी राजन् संपरेतं नृपात्मजम् Bhāg.; आब्रह्मभुवनाल्लोका देवर्षिपितृमानवाः । तृप्यन्तु पितरः सर्वे मातृमातामहा- दयाः Tarpaṇamantra. -2 an epithet of Narada; देवर्षीणां च नारदः Bg.1.13.26. -ओकस् n. the mountain Meru or Sumeru. -कन्या a celestial damsel, a nymph; also देवकन्यका. -कर्दमाः sandal, aloe wood, camphor, saffron pounded together and made into a paste. -कर्मन् n., -कार्यम् 1 a religious act or rite, divine command; अनुष्ठितदेवकार्यम् R.12.13. -2 the worship of gods. -काष्ठम् the Devadāru tree. -किरी Name of a Rāgiṇī; ललिता मालती गौरी नाटी देवकिरी तथा । मेघरागस्य रागिण्यो भवन्तीमाः सुमध्यमाः ॥ -कुटम् a temple. -कुण़्डम् a natural spring. -कुलम् 1 a temple. -2 a race of gods. -3 a group of gods. -कुल्या the celestial Ganges. -कुसुमम् cloves; एलां च देवकुसुमं त्वक्पत्रं देवदारु च Śiva. B.3.14. -खातम्, -खातकम् 1 a natural hollow among mountains. -2 a natural pond or reservoir; Ms.4.23. -3 a pond near a temple. ˚बिल a cavern, chasm. -गणः a class of gods. -गणिका an apsaras; q. v. -गतिः the path of देवलोक; अनुज्ञातश्च रामेण ययौ देवगतिं मुनिः A. Rām. 2.1.4. -गन्धर्वः an epithet of Nārada. (-र्वम्) a particular mode of singing. -गर्जनम् thunder. -गर्भः see हिरण्यगर्भ; Rām.2.4.23. -गायनः a celestial chorister, a Gandharva. -गान्धारी Name of a Rāgiṇī गान्धारी देवगान्धारी मालवी श्रीश्च सारवी । रामकीर्यपि रागिण्यः श्रीरागस्य प्रिया इमाः ॥ -गिरिः 1 Name of a mountain; cf. Me.44. -2 Name of a town (Daulatabad). -गिरी f. Name of a Rāgiṇī. -गुरुः 1 an epithet of Kaśyapa (the father of gods). -2 of Bṛihaspati (the preceptor of gods). -गुही an epithet of Sarasvatī or of a place situated on it. -गुह्यम् 1 a secret only known by gods. -2 death. -गृहम् 1 a temple. -2 the place of a king. -3 a planetary sphere. -ग्रहः a class of demons who causes harmless madness. -चरितम् the course of action or practices of the gods; न देवचरितं चरेत्. -चर्या the worship or service of gods.-चिकित्सकौ (du.) Aśvins, the twin physicians of gods. -छन्दः a pearl-necklace having 81, 1 or 18 strings; शतमष्टयुतं हारो देवच्छन्दो ह्यशीतिरेकयुता Bṛi. S.81.32. -जनः the gods collectively. ˚विद्या the science of music, dance, other arts &c.; Ch. Up.7.1.2. -जातम् a class of gods. -जामिः f. a sister of the gods; देवजामीनां पुत्रो$सि Av. 6.46.1. -तरुः 1 the holy fig-tree. -2 one of the trees of paradise. (i. e. मन्दार, पारिजात, सन्तान, कल्प and हरि- चन्दन); पञ्चैते देवतरवो मन्दारः पारिजातकः । सन्तानः कल्पवृक्षश्च पुंसि वा हरिचन्दनम् ॥ Ak. -3 the tree in a village (चैत्यवृक्ष) where the villagers usually meet (Mar. पार). -तर्पणम् offerings of water, part of the सन्ध्या ceremony. -ताडः 1 fire. -2 an epithet of Rāhu. -तातः 1 a sacrifice. -2 Name of Kaśyapa. -तातिः 1 a god. -2 divine service; स नो यक्षद् देवताता यजीयान् Rv.3.19.1. -तीर्थम् 1 the right moment for the worship of gods. -2 the tips of the fingers sacred to gods. -दत्त a. 1 god-given, granted by the gods. -2 given to the gods (as a village, &c.). (-त्तः) 1 Name of the conch-shell of Arjuna; देवदत्तं धनञ्जयः (दध्मौ) Bg.1.15. -2 a certain person (used in speaking of men indefinitely); मुक्तस्ततो यदि बन्धाद्देवदत्त उपाच्छिनत्ति Bhāg.5.14.24; देवदत्तः पचति, पिनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते &c. -3 one of the vital airs exhaled in yawning; देवदत्तो विजृम्भणे. ˚अग्रजः Name of Buddha. -दर्शन a. visiting the gods. (-नः) Name of Nārada; यथा प्राह नारदो देवदर्शनः Bhāg.2.8.1. -दारु m., n. a species of pine; गङ्गाप्रवाहोक्षित- देवदारु Ku.1.54; R.2.36. -दासः a servant or attendant upon a temple. (-सी) 1 a female in the service of gods or a temple. -2 a courtezan (employed as a dancer in a temple). -3 the wild citron tree. -दीपः the eye. -दुन्दुभिः 1 divine drum; देवदुन्दुभिनिर्घोषो पुष्पवृष्टिश्च खात् पतन् Rām. -2 the holy basil with red flowers. -3 an epithet of Indra. -दूतः a divine envoy or messenger, an angel. -देवः 1 an epithet of Brahman; Rām.1.43.1. -2 of Śiva; अयाचितारं न हि देवदेवमद्रिः सुतां ग्राहयितुं शशाक Ku.1.52. -3 of Viṣṇu; Bg.1.15. -4 of Gaṇeśa; दृष्टप्रभावो वरदो देवदेवो विनायकः Ks.2.55. -दैवत्य a. destined for the god; Ms.2.189. -द्रोणी a procession with idols. -धर्मः a religious duty or office. -धानी the city of Indra; तां देवधानीं स वरुथिनीपतिर्बहिः समन्ताद्रुरुधे पृतन्यया Bhāg. 8.15.23. -धान्यम् a kind of grass-grain (Mar. देवभात). -धिष्ण्यम् a chariot of the gods (विमान); Bhāg.1. 82.7. -नक्षत्रम् Name of the first 14 नक्षत्रs in the southern quarter (opp. to यमनक्षत्रम्). -नदी 1 the Ganges. -2 any holy river; Ms.2.17. -नन्दिन् m. Name of the doorkeeper of Indra. -2 Name of a grammarian. -नागरी Name of the character in which Sanskrit is usually written. -नाथः Śiva. -निकायः 1 'residence of gods', paradise, heaven; तं तुष्टुवुर्देवनिकायकेतवः Bhāg.1.27.25. -2 a host or assembly of gods; Ms.1.36. -निन्दकः a blasphemer, unbeliever, heretic, atheist. -निन्दा heresy, atheism. -निर्माल्यम् 1 a garland remaining from a sacrifice. -निर्मित a. 'god-created', natural. -पतिः an epithet of Indra. -पादाः 'the royal feet or presence', an honorific term for a king; देवपादाः प्रमाणम्. -पथः 1 'heavenly passage', heaven, firmament दिव्यो देवपथो ह्येष नात्र गच्छन्ति मानुषाः Mb. -2 the milky way. -पशुः any animal consecrated to a deity. -पात्रम् an epithet of Agni. -पुर्, -पुरी f. an epithet of Amarāvatī, the city of Indra. -पुरोहितः 1 a domestic priest of the gods. -2 the planet Jupiter (बृहस्पति). -पुष्पम् cloves. -पूज्यः an epithet of Bṛihaspati. -प्रतिकृतिः f., -प्रतिमा an idol, the image of a deity. -प्रश्नः 'consulting deities', astrology, fortune-telling. -प्रसूत a. good-produced (water); Av.6. 1.2. -प्रियः 'dear to the gods', an epithet of Śiva; (देवानांप्रियः an irreg. comp. meaning1 a goat. -2 a fool, idiot like a brute breast, as in ते$प्यतात्पर्यज्ञा देवानांप्रियाः K. P. -3 an ascetic, who renounces the world). -बलिः an oblation to the gods. -बाहुः 1 Name of a king in the Yadu race. -2 Name of a sage; देवबाहुः शतधनुः कृतवर्मेति तत्सुताः Bhāg. -ब्रह्मन् m. an epithet of Nārada. -ब्राह्मणः 1 a Brāhmaṇa who lives on the proceeds of a temple. -2 a venerable Brāhmaṇa. -भक्तिः worship or service of the gods. -भवनम् 1 the heaven. -2> a temple. -3 the holy fig-tree. -भागः the northern hemisphere. -भ m. a god; (-f.) heaven. -भूमिः f. heaven; पितुः प्रदेशा- स्तव देवभूमयः Ku.5.45. -भूतिः f. an epithet of the Ganges. -भूयम् divinity, godhead; विदितमेव भवतां ...... परां निर्वृतिमुपेत्य देवभूयं गताः सर्वे न पूर्वपुरुषा इति Rām. Champū. -भृत् m. an epithet of 1 Viṣṇu. -2 of Indra. -भोगः Pleasure of the gods, heavenly joy; अन्नन्ति दिव्यान् दिवि देवभोगान् Bg.9.2. -भोज्यम् nectar. -मणिः 1 the jewel of Viṣṇu called कौस्तुभ. -2 the sun. -3 a curl of hair on a horse's neck; आवर्तिनः शुभफल- प्रदशुक्तियुक्ताः संपन्नदेवमणयो भृतरन्ध्रभागाः (अश्वाः) Śi.5.4; N.1.58. -मधु n. divine honey; असौ वा आदित्यो देवमधु Ch. Up.3.1.1. -मातृ f. Name of Aditi, mother of gods. -मातृक a. 'having the god of rain or clouds as foster-mother', watered only by the clouds, depending on rain-water and not on irrigation, deprived of every other kind of water (as a country); देशो नद्यम्बुवृष्ट्यम्बु- संपन्नव्रीहिपालितः । स्यान्नदीमातृको देवमातृकश्च यथाक्रमम् ॥ Ak.; cf. also वितन्वति क्षेममदेवमातृकाः (i. e. नदीमातृकाः) चिराय तस्मिन् कुरवश्चकासते Ki.1. 17. -मानकः the jewel of Viṣṇu called कौस्तुभ. -माया the Māyā of gods; ते दुस्तराम- तितरन्ति च देवमायाम् Bhāg. -मार्गः the air or sky. -मासः the eighth month of pregnancy. -मुनिः a divine sage. -यजनम् 1 a sacrificial place, a place where a sacrifice is performed; ततस्ते देवयजनं ब्राह्मणाः स्वर्णलाङ्गलैः (कृष्ट्वा) Bhāg.1.74.12. देवयजनसंभवे सीते U.4. -2 a place of worship; मण्डलं देवयजनं दीक्षासंस्कार आत्मनः Bhāg.12.11.17. -यजि a. making oblations to gods. -यज्ञः a sacrifice to the superior gods made by oblations to fire, or through fire to the gods; (one of the five daily sacrifices of a Brāhmaṇa; see Ms.3.81,85 and पञ्चयज्ञ also). -यज्यम्, -यज्या a sacrifice. -यात्रा 'an idolprocession,' any sacred festival when the idols are carried in procession; केनापि देवयात्रागतेन सिद्धादेशेन साधुनामत्समक्षमादिष्टा M.5.12-13. -यान bestowing मोक्ष; यज्ञस्य देवयानस्य मेध्याय हविषे नृप Bhāg.8.8.2. -नः the path leading to मोक्ष; सत्येन पन्था विततो देवयानः Muṇḍ.3.1.6. -यानम् a celestial car. -युगम् 1 the first of the four ages of the world; also called कृतयुग, सनत्कुमारो भगवान् पुरा देवयुगे प्रभुः Rām.1.11.11. -2 an age of the gods comprising four ages of men. -योनिः 1 a superhuman being, a demigod; विद्याधरो$प्सरोयक्षरक्षोगन्धर्वकिन्नराः । पिशाचो गुह्यकः सिद्धो भूतो$मी देवयोनयः ॥ Ak. -2 a being of divine origin. -3 fuel used in kindling fire (f. also). -योषा an apsaras. -रथः a car for carrying the image of god in procession. -थम् a day's journey for the sun's chariot. -रहस्यम् a divine mystery. -राज्, -राजः 1 an epithet of Indra; Rām.7.6.6. -2 a king. -3 Name of Buddha. -रातः 1 an epithet of Parīkṣit. -2 a kind of swan or crane. -राष्ट्रम् Name of an empire in the Deccan. -लक्ष्मम् the Brāhmanical cord. -लता the Navamallikā or double jasmine plant. -लिङ्गम् the image or statue of a deity; Bhāg.3.17.13. -लोकः heaven, paradise; देवलोकस्य चर्त्विजः (प्रभुः) Ms.4.182. -वक्त्रम् an epithet of fire. -वर्त्मन् n. the sky or atmosphere. -वर्धकिः, -शिल्पिन् m. Viśvakarman, the architect of gods. -वाणी 'divine voice', a voice from heaven. -वाहनः an epithet of Agni. -विद्या 1 divine science; Ch. Up.7.1.2. -2 the science of Nirukta or etymology; ibid. -विभागः the northern hemisphere. -विश् f., -विशा a deity. -वीतिः food of the gods. -वृक्षः the Mandāra tree. -व्यचस् a. Ved. occupied by the gods. -व्रतम् 1 a religious observance, any religious vow. -2 the favourite food of the gods. (-तः) an epithet of 1 Bhīṣma; ततो विनशनं प्रागाद्यत्र देवव्रतो$पतत् Bhāg.1.9.1. -2 Kārtikeya. -व्रतत्वम् celibacy (ब्रह्मचारिव्रत); देवव्रतत्वं विज्ञाप्य Mb.5.172.19. -शत्रुः a demon; स देवशत्रूनिव देवराजः Mb. -शुनी an epithet of Saramā, the bitch of the gods. -शेखर the damanaka tree (Mar. दवणा). -शेषम् the remnants of a sacrifice offered to gods. -श्रीः m. a sacrifice. (f.) Lakṣmī. -श्रुतः an epithet of 1 Viṣṇu. -2 Nārada. -3 a sacred treatise. -4 a god in general. -संसद् f. देवसभा q. v. -सत्यम् divine truth, established order of the gods. -संध a. divine. -सभा 1 an assembly of the gods (सुधर्मन्). -2 a council of a king, council-chamber. -3 a gambling-house. -सभ्यः 1 a gambler. -2 a frequenter of gaming-houses. -3 an attendant on a deity. -4 the keeper of a gambling-house. -सहा 1 rules of begging alms (? भिक्षासूत्र); L. D. B. -2 Name of a plant. -सायुज्यम् identification or unification with a deity, conjunction with the gods, deification. -सिंह an epithet of Śiva. -सुषिः a tube or cavity (in the heart) leading to the gods; cf. उदान, तस्य ह वा एतस्य हृदयस्य पञ्च देवसुषयः Ch. Up.3.13.1. -सू Name of 8 deities (अग्नि, सोम, सवितृ, रुद्र, बृहस्पति, इन्द्र, मित्र and वरुण). -सृष्टा an intoxicating drink. -सेना 1 the army of gods. -2 Name of the wife of Skanda; स्कन्देन साक्षादिव देवसेनाम् R.7.1. (Malli.:-- देवसेना = स्कन्दपत्नी perhaps it merely means 'the army of the gods' personified as Skanda's wife). ˚पतिः, ˚प्रियः an epithet of Kārtikeya. -स्वम् 'property of gods', property applicable to religious purposes or endowments; यद्धनं यज्ञशीलानां देवस्वं तद्विदु- र्बुधाः Ms.11.2,26. ˚अपहरणम् sacrilege. -सावर्णिः the 13th Manu; मनुस्त्रयोदशो भाव्यो देवसावर्णिरात्मवान् Bhāg. 8.13.3. -हविस् n. an animal offered to gods at a sacrifice. -हिंसकः an enemy of gods. -हूः the left ear; Bhāg.4.25.51. -हूतिः f. 1 invocation of the gods. -2 Name of a daughter of Manu Svāyambhuva and wife of Kardama. -हेडनम् an offence against the gods. -हेतिः a divine weapon.
|
|
Dictionary: Apte
Literary Sources:
Synonyms:
Wikipedia: |