Sanskrit Dictionary


agra	अग्र a. [अङ्ग्-रन् नलोपः Uṇ.2.28] 1 First, foremost, chief, best, prominent, principal, pre-eminent; ˚महिषी chief queen; ˚वातमासेवमाना M.1. front (and hence, fresh) breeze; ˚आसनम् chief seat, seat of honour; माम- ग्रासनतो$वकृष्टमवशं ये दृष्टवन्तः पुरा Mu.1.12. -2 Excessive, over and above, surplus; supernumerary, projecting (अधिक). -ग्रः Setting mountain; अग्रसानुषु नितान्तपिशङ्गैः Ki.9.7. -ग्रम् 1 (a) The foremost or topmost point, tip, point (opp. मूलम्, मध्यम्); (fig.) sharpness, keenness; धर्मस्य ब्राह्मणो मूलम् मग्रं राजन्य उच्यते Ms.11.83; दर्व्याम् अग्रं मूलम् मध्यम् &c.; नासिका˚ tip of the nose; सूचि˚ &c.; समस्ता एव विद्या जिह्वाग्रे$भवन् K.346 stood on the tip of the tongue; अमुष्य विद्या रसनाग्रनर्तकी N.1.5. (b) Top, summit, surface; कैलास˚, पर्वत˚, &c. -2 Front, van; अग्रे कृ put in the front or at the head; तामग्रे कृत्वा Pt.4. See अग्रे. -3 The best of any kind; स्यन्दनाग्रेण with the best of chariots; प्रासादाग्रैः Rām. -4 Superiority, excellence (उत्कर्ष); अग्रादग्रं रोहति Tāṇḍya. -5 Goal, aim, resting place (आलम्बनम्); मनुमेकाग्रमासीनम् Ms.1.1, See ˚भूमि also. -6 Beginning, See अग्रे. -7 A multitude, assemblage. -8 Overplus, excess, surplus; साग्रं स्त्रीसहस्रम् Rām. 1 women and more; so साग्रकोटी च रक्षसाम्. -9 A weight = पल q. v. -1 A measure of food given as alms (ब्राह्मणभोजनम् occurring in अग्रहार); प्रयतो ब्राह्मणाग्रे यः श्रद्धया परया युतः । Mb.13.65.13. -11 (Astr.) Amplitude of the sun (˚ग्रा, अग्रका also). cf. ...अग्रमालम्बने$धिके । पुरोपरिप्रान्ताद्येषु न पुंसि प्रमिताशने । Nm. -12 Forepart of time; नैवेह किंचनाग्र आसीत् Bṛi. Up.1.2.1. In compounds as first member meaning 'the forepart', 'front', 'tip' &c.; e. g. ˚अक्चयः First procurement (cf. Daṇḍa-viveka G. O. S.52, p.43). ˚पादः -चरणः the forepart of the foot, toe; so ˚हस्तः, ˚करः, ˚पाणिः &c.; ˚सरोरूहम् the topmost lotus. पद्मानि यस्याग्रसरोरुहाणि Ku.1.16. ˚कर्णम् Tip-ear; top of the ear; Mātaṅga L.5.7. ˚कायः forepart of the body; so ˚नखम्, ˚नासिका tip of the nail, nose &c., -adv. In front, before, ahead. -Comp. -अंशुः [अग्रम् अंशोः] the focal point. -अक्षि n. [कर्म.] sharp or pointed vision, side-look (अपाङ्गवीक्षण); अग्राक्ष्णा वीक्षमाणस्तु तिर्यग् भ्रातरमब्रवीत् Rām. -अद्वन् a. having precedence in eating. -अनी (णी) कः (कम्) vanguard; दीर्घाल्लँघूंश्चैव नरानग्रानीकेषु योधयेत् Ms.7.193; [अग्राणीकं रघुव्याघ्रौ राक्षसानां बभञ्जतुः Rām. -अयणीयम [अग्रं श्रेष्टं अयनं ज्ञानं तत्र साधु छ]. 1 N. of a Buddhistic tenet (उत्पादपूर्वमग्रायणीयमथ वीर्यता प्रवादः स्यात् -हेमचन्द्रः). -2 title of the second of the fourteen oldest Jain books (Pūrvas). -अवलेहितम् [अग्रम् अव- लेहितम् आस्वादितं यस्य] food at a Śrāddha ceremony, the chief part of which has been tested. -आसनम् First seat of honour; मामग्रासनतो$वकृष्टमवशम् Mu.1.12. -उत्सर्गः taking a thing by leaving its first portion in conformity with the rule of laying by nothing for the next day (i. e. the rule of non hoarding); cf. Daṇḍaviveka G. O. S.52, pp.43-44. -उपहरणम् first supply. -उपहरणीय a. [अग्रे उपह्रियते कर्मणि अनीयर्] 1 that which is first offered or supplied. -2 [अग्रम् उपह्रियते यस्मै हृ- संप्रदाने अनीयर्] श्राद्धाद्यर्थमुपकल्पितस्य अन्नादेरग्रे दानोद्देश्यः वास्तु- देवादिः Tv. -करः 1 = अग्रहस्तः q. v. -2 the focal point. -केशः front line of hair; ˚शेषु रेणुः अपहरति K.86. -गः [अग्रे गच्छतीति, गम्-ड] a leader, a guide; taking the lead; marching foremost. -गण्य a. [अग्रे गण्यते$सौ] foremost, to be ranked first; शमनभवनयाने यद्भवानग्रगण्यः Mahān. -गामिन् a. [अग्रे गच्छति] a leader; प्रष्ठो$ग्रगामिनि P.VIII.3.92. -ज a. [अग्रे जायते; जन्-ड.] first born or produced; आनन्देनाग्रजेनेव R.1.78. (-जः) 1 the first born, an elder brother; सुमतिं ममाग्रजमवगच्छ M.5; अस्त्येव मन्युर्भरताग्रजे मे R.14.73. -2 a Brāhmaṇa. (-जा) an elder sister; so ˚जात, ˚जातक, ˚जाति. -जङ्घा the forepart of the calf. -जन्मन् m. [अग्रे जन्म यस्य सः] 1 the first-born, an elder brother; जनकाग्रजन्मनोः शासनमतिक्रम्य Dk.2. -2 a Brāhmaṇa (वर्णेषु मध्ये अग्रजातत्वात्, or अग्रात् प्रधानाङ्गात् मुखात् जातत्वात्, ब्राह्मणो$स्य मुखमासीत्, तस्मात् त्रिवृत् स्तोमानां मुखम... अग्निर्देवतानां ब्राह्मणो मनुष्याणाम्; तस्माद् ब्राह्मणो मुखेन वीर्यं करोति मुखतो हि सृष्टः Tāṇḍya); अतिवयसमग्रजन्मानम् K.12; अवो- चत् ˚न्मा Dk.13.3; N. of Brahmā, as he was the first to be born in the waters. cf. अग्रजन्मा द्विजे ज्येष्ठभ्रातरि ब्रह्मणि स्मृतम् Nm. -जिह्वा the tip of the tongue. -ज्या (astr.) the sign of the amplitude. -दानिन् [अग्रे दानम् अस्य; अग्र- दान-इनि] a (degraded) Brāhmaṇa who takes presents offered in honour of the dead (प्रेतोद्देशेन यद्दानं दीयते तत्प्रति- ग्राही); लोभी विप्रश्च शूद्राणामग्रेदानं गृहीतवान् । ग्रहणे मृतदानानां (ग्रहणात्तिलदानानां Tv.) अग्रदानी बभूव सः ॥ -दानीयः [अग्रे दानमर्हति छ] = अग्रदानिन्. -दूतः a harbinger; कृष्णाक्रोधा- ग्रदूतः Ve.1.22; ˚दूतिका Dk.2; महीपतीनां प्रणयाग्रदूत्यः R.6.12; -देवी the chief queen; समग्रदेवीनिवहाग्र- देवी... । Bu.ch.1.15. -धान्यम a cereal grain. (Mar. जोंधळा), Holcus soraghum or Holcus spicatus. (Mar. बाजरी). -निरूपणम् predestination; prophecy, determining beforehand. -नीः (णीः) [अग्रे नीयते असौ नी-क्विप्, णत्वम्] 1 a leader, foremost, first, chief; ˚णी- र्विरागहेतुः K.195; अप्यग्रणीर्मन्त्रकृतामृषीणाम् R.5.4. chief. -2 fire. -पर्णी [अग्रे पर्णं यस्याः सा-ङीप्] cowage, Carpopogon Pruriens (अजलोमन्). [Mar. कुयली]. -पातिन् a. [अग्रे आदौ पतति; पत्-णिनि] happening beforehand, antecedent; [˚तीनि शुभानि निमित्तानि K.65. -पादः the forepart of the foot; toes; नवकिसलयरागेणाग्रपादेन M.3.12; ˚स्थिता standing on tiptoe. Ś.5. -पाणिः = ˚हस्तः q. v. -पूजा the highest or first mark of reverence or respect; ˚जामिह स्थित्वा गृहाणेदं विषं प्रभो Rām. -पेयम् precedence in drinking. -प्रदायिन् a. giving in advance; तेषामग्र- प्रदायी स्याः कल्पोत्थायी प्रियंवदः Mb.5.135.35. -बीज a. [अग्रं शाखाग्रं बीजमुत्पादकं यस्य] growing by means of the tip or end of branches, growing on the stock or stem of another tree, such as 'कलम' in Mar. (-जः) a viviparous plant. -भागः [कर्म.] 1 the first or best part (श्राद्धादौ प्रथममुद्धृत्य देयं द्रव्यम्) -2 remnant, remainder (शेषभाग). -3 fore-part, tip, point. -4 (astr.) a degree of amplitude. -भागिन् a. [अग्र- भागो$स्यास्ति; अस्त्यर्थे इनि] first to take or claim (the remnant); अलङ्क्रियमाणस्य तस्य अनुलेपनमाल्ये ˚गी भवामि V. 5, claiming the first share of the remnant etc. -भावः precedence. उदारसंख्यैः सचिवैरसंख्यैः कृताग्रभावः स उदाग्रभावः Bu.ch.I.15. -भुज् a. 1 having precedence in eating. स तानग्रभुजस्तात धान्येन च धनेन च Mb.1.178.12. -2 gluttonous, voracious (औदरिक). -भूः [अग्रे भवति भू-क्विप्] = ˚ज. -भूमिः f. 1 goal of ambition or object aimed at; ततो$ग्रभूमिं व्यवसायासिद्धेः Ki.17.55; त्वमग्र- भूमिर्निरपायसंश्रया Śi.1.32 (प्राप्यस्थानम्). -2 the topmost part, pinnacle; विमान˚ Me.71. -महिषी the principal queen. -मांसम् [अग्रं भक्ष्यत्वेन प्रधानं मांसम्] flesh in the heart, the heart itself; ˚सं चानीतं Ve.3.2. morbid protuberance of the liver. -यणम् [अग्रम् अयनात् उत्तरायणात् णत्वं शकं˚ तद्विधानकालो$स्य अच् (?) Tv.] a kind of sacrificial ceremony. See आग्रयण. -यान a. [अग्रे यानं यस्य, या-ल्युट्] taking the lead, foremost. (-नम्) an army that stops in front to defy the enemy. मनो$ग्रयानं वचसा निरुक्तं नमामहे Bhāg.8.5.26. -यायिन् a. [अग्रे यास्यति या-णिनि] taking the lead, leading the van; पुत्रस्य ते रणशिरस्ययमग्रयायी Ś.7.26. मान- धनाग्रयायी R.5.3,5.62.18.1. -योधिन् [अग्रे स्थित्वा युध्यते] the principal hero, champion राक्षसानां वधे तेषां ˚धी भविष्यति Rām.; so ˚वीर; कर्मसु चाग्रवीरः. -रन्ध्रम् opening fore-part; त्रासान्नासाग्ररन्ध्रं विशति Māl.1.1. -लोहिता [अग्रं लोहितं यस्याः सा] a kind of pot-herb (चिल्लीशाक). -संख्या the first place or rank; पुत्रः समारोपयदग्रसंख्याम् R.18.3. -वक्त्रम् N. of a surgical instrument, Suśr. -वातः fresh breeze; अग्रवातमासेवमाना M.1. -शोमा towering beauty or the beauty of the peaks; कैलासशैलस्य यदग्रशोभाम् । Bu. ch.1.3. -संधानी [अग्रे फलोत्पत्तेः प्राक् संधी- यते ज्ञायते $नया कार्यम् Tv.] the register of human actions kept by Yama (यत्र हि प्राणिवर्गस्य प्राग्भवीयकर्मानुसारेण शुभा- शुभसूचकं सर्वं लिख्यते सा यमपञ्जिका). -सन्ध्या early dawn; कर्कन्धूनामुपरि तुहिनं रञ़्जयत्यग्रसन्ध्या Ś.4. v.1. -सर = यायिन् taking the lead; आयोधनाग्रसरतां त्वयि वीर याते R.5.71. -सारा [अग्रं शीर्षमात्रं सारो यस्याः सा] 1 a sprout which has tips without fruits. -2 a short method of counting immense numbers. -हर a. [अग्रे ह्रियते दीयते$सौ; हृ-अच्] 1 that which must be given first. -2 = अग्रहारिन्. -हस्त (˚कर; ˚पाणिः,) the forepart of the hand or arm; अग्रहस्तेन गृहीत्वा प्रसादयैनाम् Ratn.3; forepart of the trunk (of an elephant); often used for a finger or fingers taken collectively; शीतलस्ते ˚स्तः Mk.3; अतिसाध्वसेन वेपते मे ˚स्तः Ratn.1; कुसुमित इव ते ˚स्तः प्रतिभाति M.1.; प्रसारिते ˚स्ते M.4; ˚हस्तात्प्रभ्रष्टं पुष्पभाजनम् Ś.4. slipped from the fingers; also the right hand; अथ ˚हस्ते मुकुलीकृताङ्गुलौ Ku.5.63. (अग्रश्चासौ हस्तश्च Malli.). Ki.5.29. -हायनः (णः) [अग्रः श्रेष्ठः हायनो व्रीहिः अत्र, णत्वम्] the beginning of the year; N. of the month मार्गशीर्ष; (मासानां मार्गशीर्षो$हम् Bg. 1.35.); ˚इष्टिः नवशस्येष्टिर्यागभेदः. -हारः 1 a grant of land given by kings (to Brāhmaṇas) for sustenance (अग्रं ब्राह्मणभोजनं, तदर्थं ह्रियन्ते राजधनात् पृथक् क्रियन्ते ते क्षेत्रादयः- नीलकण्ठ; क्षेत्रोत्पन्नशस्यादुद्धृत्य ब्राह्मणोद्देशेन स्थाप्यं धान्यादि, गुरुकुला- दावृत्तब्रह्मचारिणे देयं क्षेत्रादि, ग्रामभेदश्च Tv.); अग्रहारांश्च दास्यामि ग्रामं नगरसंमितम् Mb.3.64.4. कस्मिंश्चिदग्रहारे Dk.8.9. -2 the first offering in वैश्वदेव Mb.3.234.47.

aṭṭa	अट्ट a. [ अट्टयति अनाद्रियते अन्यत् यत्र; अट्ट्-घञ्] 1 High, lofty; loud. -2 Frequent, constant (in comp). -3 Dried, dry. -ट्टः-ट्टम् [आधारे घञ्] 1 An apartment on the roof of upper story, a garret. -2 cf. अट्टं भित्तिचतुष्के स्यात्क्षामे$त्यर्थे गृहान्तरे । Nm. A turret, buttress, tower; गोपुर˚ उत्तुङ्गसौधसुरमन्दिरगोपुराट्टसंघट्ट... ॥ Māl.9.1; नरेन्द्रमार्गाट्ट इव R.6.67,16.11. न सन्त्यट्टास्तथा चास्य न ह्यस्ति परिखा तथा । अतो न दुर्गमं दुर्गमयो जानीत सैनिकाः ॥ Śiva. B.13.78. -3 A marketplace, market (probably for हट्ट). -4 A fine linen cloth. -5 A palace, palatial building. -6 Killing, injuring. -7 Excess, superiority. -ट्टम् Food, boiled rice; अट्टशूला जनपदाः Mb. (अट्टं अन्नं शूलं विक्रेयं येषां ते Nīlakaṇṭha) -Comp. -अट्टहासः very loud laughter. -स्थली [अट्टप्रधाना स्थली शाक. त.] a place or country full of palaces &c. -हासः, -हसितम्, -हास्यम् [कर्म˚] a loud or boisterous laughter, a horse-laugh, cachinnation, usually of &Sacute:iva; त्र्यम्बकस्य Me.58; गिरिश˚ Dk.1. -हासिन् [अट्टं हसति-हस्-णिनि] 1 N. of Śiva. -2 one who laughs very loudly. -हासकः [अट्टहासेन कायते; कै-क] N. of a plant (कुन्द) Jasminum Multiflorum or Hirsutum (शुभ्रपुष्पत्वाच्छुभ्रहासतुल्यता).

adhiruh	अधिरुह् 1 P. 1 To ascend, mount (a throne, hill &c.); go up to, find access to, sit in or on (acc.); पादाहतं यदुत्थाय मूर्धानमधिरोहति Śi.2.46; पुराधिरूढः शयनं महाधनं Ki.1.38. lying on; तुरगाधिरूढं R.7.37 riding a horse; विमानरत्नाधिरूढः 12.14; बन्धुजनाधिरूढैर्गजानां वृन्दैः Ku.7.52 mounted or seated on; योगाधिरूढाः R.13.52; engaged or lost in contemplation; so Pt.1; सद्यः परस्पर- तुलामधिरोहतां द्वे R.5.68 bear or acquire; प्रतिज्ञाम्˚ enter on; कीर्तिर्द्यामधिरोहति Śi.2.52; सर्वमनोरथानामग्रमिवाधिरूढा K.158 mounted on the summit or pinnacle; त्वां धूरियं योग्यतयाधिरूढा Ki.3.5 this responsibility lies on your shoulders. -2 To string; अधिरोहति गाण्डीवं महेषौ Ki.13. 16. -3 (Intran.) To rise or grow over or above. -Caus. [रोह-(प) यति] 1 To raise, place, seat, cause to mount or ascend; ताः स्वमङ्कमधिरोप्य R.19.44 having placed or seated; जनः समेनैव पथाधिरोहति Śi.12.46. -2 To restore, give back; पुराणशोभामधिरोपितायां (वसतौ) R. 16.42 restored to its former grandeur. -3 To string (as a bow); कार्मुकं च बलिनाधिरोपितम् R.11.81. -4 To give, confer &c.; उदारक इति प्रीतलोकाधिरोपिता- परश्लाध्यनामनि Dk.5.

anisarga	अनिसर्ग a. Unnatural, affected.

antar	अन्तर् ind. [अम्-अरन्-तुडागमश्च Uṇ.5.6, अमेस्तुट् च] 1 (Used as a prefix to verbs and regarded as a preposition or गति) (a) In the middle, between; in, into, inside; ˚हन्, ˚धा, ˚गम्, ˚भू, ˚इ, ˚ली &c. (b) Under. -2 (Used adverbially) (a) Between, betwixt, amongst, within; in the middle or interior, inside (opp. वहिः); अदह्यतान्तः R.2.32 burnt within himself, at heart; अन्तरेव विहरन् दिवानिशम् R.19.6 in the palace, in the harem; so ˚भिन्नं भ्रमति हृदयम् Māl. 5.2; अन्तर्विभेद Dk.13; यदन्तस्तन्न जिह्वायाम् Pt.4.88; अन्तर्यश्च मृग्यते V.1.1 internally, in the mind. (b) By way of seizing or holding; अन्तर्हत्वा गतः (हतं परिगृह्य). -3 (As a separable preposition) (a) In, into, between, in the middle, inside, within, (with loc.); निवसन्नन्तर्दारुणि लङ्घ्यो वह्निः Pt.1.31; अन्तरादित्ये Ch. Up., अन्तर्वेश्मनि Ms.7 223; Y.3.31; अप्स्वन्तरमृतमप्सु Rv.1. 23.19. अप्सु मे सोमो$ब्रवीदन्तर् विश्वानि भेषजा ibid. (b) Between (with acc.) Ved. अन्तर्मही बृहती रोदसीमे Rv. 7.87.2; अन्तर्देवान् मर्त्यांश्च 8.2.4; हिरण्मय्योर्ह कुश्योरन्तर- वहित आस Śat. Br. (c) In, into, inside, in the interior, in the midst (with gen.); प्रतिबलजलधेरन्तरौर्वायमाणे Ve. 3.7; अन्तःकञ्चुकिकञ्चुकस्य Ratn.2.3; बहिरन्तश्च भूतानाम् Bg.13.15; त्वमग्ने सर्वभूतानामन्तश्चरसि साक्षिवत् Y.2.14; लघुवृत्तितया भिदां गतं बहिरन्तश्च नृपस्य मण्डलम् Ki.2.53; अन्तरीपं यदन्तर्वारिणस्तटम् Ak.; oft. in comp. at the end; कूपान्तः पतितः Pt.5; सभान्तः साक्षिणः प्राप्तान् Ms.8.79; दन्तान्तरधि- ष्ठितम् Ms.5.141 between the teeth; उत्पित्सवो$न्तर्नदभर्तुः Śi.3.77; also in compound with a following word; अहं सदा शरीरान्तर्वासिनी ते सरस्वती Ks.4.11. -4 It is frequently used as the first member of compounds in the sense of 'internally', 'inside', 'within', 'in the interior', 'having in the interior', 'filled with', 'having concealed within', or in the sense of 'inward', 'internal', 'secret', 'hidden' &c., forming Adverbial, Bahuvrīhi or Tatpuruṣa compounds; कुन्दमन्तस्तुषारम् (Bah. comp.) Ś.5.19 filled with dew; ˚स्तोयम् (Bah. comp.) Me.66; अन्तर्गिरि (Adv. comp.) Ki.1.34; ज्वलयति तनूमन्तर्दाहः (Tat. comp.) U.3.31; so ˚कोपः, ˚कोणः, ˚आकूतम् &c. -5 It is also supposed to be a particle of assent (स्वीकारार्थक). (Note. In comp. the र् of अन्तर् is changed to a visarga before hard consonants, as अन्तः- करणम्, अन्तःस्थ &c.). [cf. L. inter; Zend antare; Goth. undar; Pers. andar; Gr. entos;]. -Comp. -अंसः the breast (= अंतरा-अंस q. v.). -अग्निः inward fire, the fire which stimulates digestion; दीप्तान्तरग्निपरिशुद्धकोष्ठः Susr. -अंङ्ग a. 1 inward, internal, comprehended, included (with abl.); त्रयमन्तरङ्ग पूर्वेभ्यः Pat Sūtra. -2 proximate, related to, essential to or referring to the essential part of the अङ्ग or base of a word (opp. बहिरङ्ग); धातूपसर्गयोः कार्यमन्तरङ्गम् P.VIII.3.74 Sk. -3 dear, most beloved (अत्यन्तप्रिय); स्वपिति सुखमिदा- नीमन्तरङ्गः कुरङ्गः Ś.4.v.l. (-अङ्गम्) 1 the inmost limb or organ, the heart, mind; सन्तुष्टान्तरङ्गः Dk.11; ˚वृत्ति 21; the interior. -2 an intimate friend, near or confidential person (forming, as it were, part of oneself); मदन्तरङ्गभूताम् Dk.81,93,11; राजान्तरङ्गभावेन 135; अन्तरङ्गेषु राज्यभारं समर्प्य*** 159. -3 an essential or indispensable part, as श्रवण, मनन & निदिध्यासन in realizing Brahman. -4 What is intimately connected or related; अन्तरङ्गबहिरङ्ग- योरन्तरङ्ग बलीयः ŚB. on MS.12.2.29. -अवयव an inner part; P.V.4.62. -आकाशः the ether or Brahman that resides in the heart of man (a term often occurring in the Upaniṣads). -आकूतम् secret or hidden intention. -आगमः an additional augment between two letters, -आगारम् the interior of a house; स्त्रीनक्तमन्तरा- गारबहिःशत्रुकृतांस्तथा Y.2.31. -आत्मन् m. (त्मा) 1 the inmost spirit or soul, the soul or mind; also the internal feelings, the heart, अङ्गुष्ठमात्रपुरुषोन्तरात्मा Śvet.; नास्य प्रत्यक- रोद्वीर्यं विक्लवेनान्तरात्मना Rām.6.13.28. गतिमस्यान्तरात्मनः Ms.6.73; जीवसंज्ञोन्तरात्मान्यः सहजः सर्वदेहिनाम् 12.13; मद्- गतेनान्तरात्मना Bg.6.47 with the heart fixed on me; जातो ममायं विशदः प्रकामं ...... अन्तरात्मा Ś.4.22, U.3.38, प्रायः सर्वो भवति करुणावृत्तिरार्द्रान्तरात्मा Me.95. -2 (In phil.) the inherent supreme spirit or soul (residing in the interior of man); अन्तरात्मासि देहिनाम् Ku.6.21. -आपणः a market in the heart (inside) of a town. -आय, -आल; See s. v. -आराम a. rejoicing in oneself, finding pleasure in his soul or heart; यो$न्तःसुखोन्तरारामस्तथान्तर्जर्यो- तिरेव सः Bg.5.24. -इन्द्रियम् an internal organ or sense. -उष्यम् Ved. a secret abode. -करणम् the internal organ; the heart, soul; the seat of thought and feeling, thinking faculty, mind, conscience; प्रमाणं ˚प्रवृत्तयः Ś.1.22; सबाह्य ˚णः अन्तरात्मा V.4 the soul in all its senses external and internal, the inner and outer man; दयार्द्रभावमाख्यातमन्तःकरणैर्विशङ्कैः R.2.11. According to the Vedānta अन्तःकरण is of four kinds : मनो बुद्धिरहङ्कार- श्चित्तं करणमान्तरम् । संशयो निश्चयो गर्वः स्मरणं विषया इमे ॥ अन्तःकरणं त्रिविधम् Sāṅkhya 33, i. e. बुद्धयहङ्कारमनांसि; सान्तःकरणा बुद्धिः 35, i. e. अहङ्कारमनःसहिता. -कल्पः a certain number of years (with Buddhists). -कुटिल a. inwardly crooked (fig. also); fraudulent. (-लः) a conch-shell. -कृ(क्रि)मिः a disease of worms in the body. -कोटरपुष्पी = अण्ड- कोटरपुष्पी. -कोपः 1 internal disturbance; H.3. -2 inward wrath, secret anger. -कोशम् the interior of a storeroom. -गङ्गा the secret or hidden Ganges (supposed to communicate uuderground with a secret stream in Mysore). -गडु a. [अन्तर्मध्ये गडुरिव] useless, unprofitable, unnecessary, unavailing; किमनेनान्तर्गडुना Sar. S. (ग्रीवाप्रदेश- जातस्य गलमांसपिण्डस्य गडोर्यथा निरर्थकत्वं तद्वत्). -गम् -गत &c. See under अंतर्गम्. -गर्भ a. 1 bearing young, pregnant. -2 having a गर्भ or inside; so ˚गर्भिन्. -गिरम् -रि ind. in mountains. अध्यास्तेन्तर्गिरं यस्मात् करतन्नावैति कारणम् Bk.5.87. -गुडवलयः the sphincter muscle. -गूढ a. concealed inside, being inward; ˚घनव्यथः U.3.1; R.19.57; ˚विषः with poison concealed in the heart. -गृहम्, -गेहम्, -भवनम् [अन्तःस्थं गृहम् &c.] 1 the inner apartment of a house, the interior of a house. -2 N. of a holy place in Benares; पञ्चक्रोश्यां कृतं पापमन्तर्गेहे विनश्यति. -घणः -णम् [अन्तर्हन्यते क्रोडीभवत्यस्मिन्, निपातः] the open space before the house between the entrance-door and the house (= porch or court); तस्मिन्नन्तर्घणे पश्यन् प्रघाणे सौधसद्मनः Bk.7.62 द्वारमतिक्रम्य यः सावकाशप्रदेशः सो$न्तर्घणः). (-नः -णः) N. of a country of Bāhīka (or Bālhīka) (P.III.3.78 बाहीकग्रामविशेषस्य संज्ञेयम् Sk.). -घातः striking in the middle Kāsi. on P.III.3.78. -चर a. pervading the body. internally situated, internal, inward अन्तश्चराणां मरुतां निरोधात् Ku.3.48; U.7. -ज a. born or bred in the interior (as a worm &c.). -जठरम् the stomach. (ind.) in the stomach. -जम्भः the inner part of the jaws (खादनस्थानं जम्भः, दन्तपङ्क्त्यो- रन्तरालम्). -जात a. inborn, innate. -जानु ind. between the knees. -जानुशयः One sleeping with hands between the knees; अन्तर्जानुशयो यस्तु भुञ्जते सक्तभाजनः Mb.3.2.75. -ज्ञानम् inward or secret knowledge. -ज्योतिस् a. enlightened inwardly, with an enlightened soul. यो$न्तःसुखो$न्तरारामस्तथान्तर्ज्योतिरेव यः Bg.5.24. (-स् n.) the inward light, light of Brahman. -ज्वलनम् inflammation. (-नः) inward heat or fire; mental anxiety. -ताप a. burning inwardly (-पः) internal fever or heat Ś.3.13. -दधनम् [अन्तर्दध्यते आधीयते मादकतानेन] distillation of spirituous liquor, or a substance used to produce fermentation. -दशा a term in astrology, the time when a particular planet exercises its influence over man's destiny (ज्योतिषोक्तः महादशान्तर्गतो ग्रहाणां स्वाधिपत्यकालभेदः). -दशाहम् an interval of 1 days; ˚हात् before 1 days. Ms.8.222; ˚हे 5.79. -दहनम् -दाहः 1 inward heat; ज्वलयति तनूमन्तर्दाहः U.3.31; ˚हेन दहनः सन्तापयति राघवम् Rām. -2 inflammation. -दुःख a. sad or afflicted at heart; -दुष्ट a. internally bad, wicked or base at heart. -दृष्टिः f. examining one's own soul, insight into oneself. -देशः an intermediate region of the compass. -द्वारम् private or secret door within the house (प्रकोष्ठद्वारम्). -धा-धि, -हित &c. See. s. v. -नगरम् the palace of a king (being inside the town); cf. ˚पुरम्; दशाननान्तर्नगरं ददर्श Rām. -निवेशनम् inner part of the house; यथा चारोपितो वृक्षो जातश्चान्तर्निवेशने Rām.6.128.6. -निहित a. being concealed within; अङ्गैरन्तर्निहितवचनैः सूचितः सम्यगर्थः M.2.8. -निष्ठ a. engaged in internal meditation. -पटः, -टम् a screen of cloth held between two persons who are to be united (as a bride and bridegroom, or pupil and preceptor) until the acctual time of union arrives. -पथ a. Ved. being on the way. -पदम् ind. in the interior of an inflected word. -पदवी = सुषुम्णामध्यगतः पन्थाः -पिरधानम् the innermost garment. -पर्शव्य a. being between the ribs (as flesh). -पवित्रः the Soma when in the straining vessel. -पशुः [अन्तर्गाममध्ये पशवो यत्र] the time when the cattle are in the village or stables (from sunset to sunrise); अन्तःपशौ पशुकामस्य सायं प्रातः Kāty; (सायं पशुषु ग्राममध्ये आगतेषु प्रातश्च ग्रामादनिःसृतेषु com.). -पातः, पात्यः 1 insertion of a letter (in Gram.). -2 a post fixed in the middle of the sacrificial ground (used in ritual works); अन्तःपूर्वेण यूपं परीत्यान्तःपात्यदेशे स्थापयति Kāty. -पातित, -पातिन् a. 1 inserted. -2 included or comprised in; falling within; दण्डकारण्य˚ ति आश्रमपदम् K.2. -पात्रम् Ved. interior of a vessel. -पालः one who watches over the inner apartments of a palace. -पुरम् [अन्तः अभ्यन्तरं पुरं गृहम्, or पुरस्यान्तःस्थितम्] 1 inner apartment of a palace (set apart for women); female or women's apartments, seraglio, harem (so called from their being situated in the heart of the town, for purposes of safety); व्यायम्याप्लुत्य मध्याह्ने भोक्तुमन्तःपुरं विशेत् Ms.7.216,221,224; कन्यान्तःपुरे कश्चित्प्रविशति Pt.1. -2 inmates of the female apartments, a queen or queens, the ladies taken collectively; अन्तःपुराणि सर्वाणि रुदमानानि सत्वरम् Rām.6.111.111. ˚विरहपर्युत्सुकस्य राजर्षेः Ś.3; K.58; ततो राजा सान्तःपुरः स्वगृह- मानीयाभ्यर्चितः Pt.1; कस्यचिद्राज्ञो$न्तःपुरं जलक्रीडां कुरुते ibid. ˚प्रचारः gossip of the harem Ms.7.153; ˚समागतः Ś.4; also in pl.; कदाचिदस्मत्प्रार्थनामन्तःपुरेभ्यः कथयेत् Ś.2.; न ददाति वाचमुचितामन्तःपुरेभ्यो यदा Ś.6.5. ˚जन women of the palace; inmates of the female apartments; ˚चर, -अध्यक्षः-रक्षकः, -वर्ती guardian or superintendent of the harem, chamberlain; वृद्धः कुलोद्रतः शक्तः पितृपैतामहः शुचिः । राज्ञामन्तःपुरा- ध्यक्षो विनीतश्च तथेष्यते ॥ (of these five sorts are mentioned :- वामनक, जघन्य, कुब्ज, मण्डलक and सामिन् see Bṛi. S.) ˚सहायः one belonging to the harem. -पुरिकः [अन्तःपुरे नियुक्तः, ठक्] a chamberlain = ˚चर. (-कः, -का) a woman in the harem; अस्मत्प्रार्थनामन्तःपुरिके(का) भ्यो निवेदय Chaṇḍ. K. -पुष्पम् [कर्म.] the menstrual matter of women, before it regularly begins to flow every month; वर्षद्वादशकादूर्ध्वं यदि पुष्पं बहिर्न हि । अन्तःपुष्पं भवत्येव पनसोदुम्बरादिवत् Kāśyapa; ˚ष्पम् is therefore the age between 12 and the menstruation period. -पूय a. ulcerous. -पेयम् Ved. drinking up. -प्रकृतिः f. 1 the internal nature or constitution of man. -2 the ministry or body of ministers of a king. -3 heart or soul. ˚प्रकोपः internal dissensions or disaffection; अणुरप्युपहन्ति विग्रहः प्रभुमन्तःप्रकृतिप्रकोपजः Ki.2.51. -प्रको- पनम् sowing internal dissensions, causing internal revolts; अन्तःप्रकोपनं कार्यमभियोक्तुः स्थिरात्मनः H.3.93. -प्रज्ञ a. knowing oneself, with an enlightened soul. -प्रतिष्ठानम् residence in the interior. -बाष्प a. 1 with suppressed tears; अन्तर्बाष्पश्चिरमनुचरो राजराजस्य दध्यौ Me.3. -2 with tears gushing up inside, bedimmed with tears; कोपात्˚ ष्पे स्मरयति मां लोचने तस्याः V.4.15. (-ष्पः) suppressed tears, inward tears; निगृह्य ˚ष्पम् Bh.3.6; Māl.5. -भावः, भावना see under अन्तर्भू separately. -भिन्न a. split or broken inside, perforated, bored (said of a pearl) Pt.4 (also torn by dissensions). -भूमिः f. interior of the earth. -भेदः discord, internal dissensions; ˚जर्जरं राजकुलम् Mk.4 torn by internal dissensions; अन्तर्भेदाकुलं गेहं न चिराद्विनशिष्यति 'a house divided against itself cannot stand long.' -भौम a. subterranean, underground. -मदावस्थ a. having the rutting state concealed within; आसीदनाविष्कृतदानराजि- रन्तर्मदावस्थ इव द्विपेन्द्रः R.2.7. -मनस् a. 1 sad, disconsolate, dejected, distracted. -2 one who has concentrated and turned his mind inward, lost in abstract meditation. -मुख a. (-खी f.) 1 going into the mouth, pointing or turned inward; प्रचण्डपरिपिण्डितः स्तिमितवृत्तिरन्तर्मुखः Mv. 5.26. -2 having an inward entrance of opening (बाह्यवस्तुपरिहारेण परमात्मविषयकतया प्रवेशयुक्तं चित्तादि). -3 an epithet of the soul called प्राज्ञ, when it is enjoying the sweet bliss of sleep (आनन्दभुक् चेतोमुखः प्राज्ञः इति श्रुतेः). -4 Spiritual minded, looking inwardly into the soul; 'अन्तर्मुखाः सततमात्मविदो महान्तः' Viś. Guṇā.139. (-खम्) a sort of surgical scissors (having an opening inside), one of the 2 instruments mentioned by Suśruta in chapter 8 of Sūtrasthāna. -मातृका [अन्तःस्थाः ष़ट्चक्रस्थाः मातृकाः अकारादिवर्णाः] a name given in the Tantras for the letters of the alphabet assigned to the six lotuses (पद्म) of the body; ˚न्यासः a term used in Tantra literature for the mental assignment of the several letters of the alphabet to the different parts of the body. -मुद्र a. sealed inside; N. of a form of devotion. -मृत a. still-born. -यागः mental sacrifice or worship, a mode of worship referred to in the Tantras. -यामः 1 suppression of the breath and voice. -2 ˚पात्रम्, a sacrificial vessel (ग्रहरूपं सामापराख्यं यज्ञियपात्रम्); according to others, a Soma libation made during the suppression of breath and voice; सुहवा सूर्यायान्तर्याममनु- मन्त्रयेत् Ait. Br. -यामिन् m. 1 regulating the soul or internal feelings, soul; Providence, Supreme Spirit as guiding and regulating mankind. Brahman; (according to the Bṛi. Ār. Up. अन्तर्यामिन 'the internal check' is the Supreme Being and not the individual soul; who standing in the earth is other than the earth, whom the earth knows not, whose body the earth is, who internally restrains and governs the earth; the same is thy soul (and mine, the internal check अन्तर्यामिन्, &c. &c.); अन्तराविश्य भूतानि यो बिभर्त्यात्मकेतुभिः । अन्तर्या- मीश्वरः साक्षाद्भवेत् &c. -2 wind; ˚ब्राह्मणम् N. of a Brāhmaṇa included in the Bṛi. Ār. Up. -योगः deep meditation, abstraction -लम्ब a. acute-angular. (-बः) an acute-angled triangle (opp. बहिर्लम्ब) (the perpendicular from the vertex or लम्ब falling within अन्तर् the triangle). -लीन a. 1 latent, hidden, concealed inside; ˚नस्य दुःखाग्नेः U.3.9; ˚भुजङ्गमम् Pt.1. -2 inherent. -लोम a. (P.V.4.117) covered with hair on the inside; (-मम्) [अन्तर्गतमाज्छाद्यं लोम अच्] the hair to be covered. -वंशः = ˚पुरम् q. v. -वंशिकः, -वासिकः [अन्तर्वंशे वासे नियुक्तः ठक्] a superintendent of the women's apartment.; Pt.3, K.93. Ak.2.8.8. -वण (वन) a. situated in a forest; ˚णो देशः P.VI.2.179 Sk. (-णम्) ind. within a forest. P.VIII.4.5. -वत् a. being in the interior; having something in the interior. -वती (वत्नी) Ved. [अन्तरस्त्यस्यां गर्भः] a pregnant woman; अन्तर्वत्नी प्रजावती R.15.13. -वमिः [अन्तः स्थित एव उद्गारशब्दं कारयति, वम्-इन्] indigestion, flatulence; belching. -वर्तिन्, -वासिन् a. being or dwelling inside, included or comprised in -वसुः N. of a Soma sacrifice (for राज्यकाम and पशुकाम). -वस्त्रम्, -वासस् n. an undergarment; गृहीत्वा तत्र तस्यान्तर्वस्त्राण्याभरणानि च । चेलखण्डं तमेकं च दत्वान्तर्वाससः कृते ॥. Ks.4.52. -वा a. [अन्तः अन्तरङ्गभावं अन्तःकरणं वा वाति गच्छति स्निग्धत्वेन, वा-विच् Tv.] forming part of oneself such as children, cattle &c. ˚वत् a. (अस्त्यर्थे मतुप् मस्य वः) having progeny, cattle &c; अन्तर्वावत्क्षयं दधे Rv.1.4.7; abounding with precious things inside. -adv. inwardly. -वाणि a. [अन्तःस्थिता शास्त्रवाक्यात्मिका वाणी यस्य] skilled or versed in scriptures, very learned (शास्त्रविद्). -विगाहः, -हनम् entering within, penetration. -विद्वस् a. Ved. (विदुषी f.) knowing correctly or exactly (knowing the paths between heaven and earth) Rv.1.72.7. -वेगः inward uneasiness or anxiety, inward fever. -वेदि a. pertaining to the inside of the sacrificial ground. -adv. within this ground. (-दिः -दी f.) [अन्तर्गता वेदिर्यत्र देशे] the tract of land (the Doab) between the rivers Gaṅgā and Yamunā, regarded as a sacred region and the principal seat of Āryan Brāhmaṇas; cf. एते भगवत्यौ भूमिदेवानां मूलमायतनमन्तर्वेदिपूर्वेण कलिन्दकन्यामन्दाकिन्यौ संगच्छेते A.R.7; it is supposed to have extended from Prayāga to Haradvāra and is also known by the names of शशस्थली and ब्रह्मावर्त. -m. (pl.) inhabitants of this land. -वेश्मन् n. the inner apartments, interior of a house. -वेश्मिकः n. a chamberlain. -वैशिकः Officer in charge of the harem. समुद्रमुपकरणमन्तर्वैशिकहस्तादादाय परिचरेयुः Kau. A.1.21. -शरः internal arrow or disease. -शरीरम् internal and spiritual part of man; the interior of the body. -शल्य a. having in the interior an arrow, pin or any such extraneous matter; rankling inside. -शीला N. of a river rising from the Vindhya mountain. -श्लेषः, -श्लेषणम् Ved. internal support (scaffolding &c.) एतानि ह वै वेदानामन्तः- श्लेषणानि यदेता व्याहृतयः Ait. Br. -संज्ञ a. inwardly conscious (said of trees &c.); ˚ज्ञा भवन्त्येते सुखदुःखसमन्विताः Ms.1.49. -सत्त्व a. having inward strength &c. (˚त्त्वा) 1 a pregnant woman. -2 the marking nut. -सन्तापः internal pain, sorrow, regret. -सरल a. upright at heart, or having Sarala trees inside; K.51. -सलिल a. with water (flowing) underground; नदीमिवान्तःसलिलां सरस्वतीम् R.3.9. -सार a. having inward strength and vigour, full of strong inside; powerful, strong, heavy or ponderous; ˚रैर्मन्त्रिभिर्घार्यते राज्यं सुस्तम्भैरिव मन्दिरम् Pt.1. 126; साराणि इन्धनानि Dk.132; ˚रं घन तुलयितुं नानिलः शक्ष्यति त्वाम् Me.2. (-रः) internal treasure or store, inner store or contents; वमन्त्युच्चैरन्तःसारम् H.2.13 internal matter or essence (and pus). -सुख a. whose delight is in self, inwardly happy यो$न्तःसुखो$न्तरारामः Bg. 5.24 -सेनम् ind. into the midst of armies. -स्थ a. (also written अन्तःस्थ) being between or in the midst. (-स्थः, -स्था) a term applied to the semivowels, य्, र्, ल्, व् as standing between vowels and consonants and being formed by a slight contact of the vocal organs (ईषत्स्पृष्टं अन्तस्थानाम्); or they are so called because they stand between स्पर्श (क-म) letters and ऊष्मन् (श, ष, स, ह). -स्था 1 a deity of the vital organs. -2 N. of one of the Ṛigveda hymns. ˚मुद्गरः the malleus of the ear. -स्वेदः [अन्तः स्वेदो मदजलस्यन्दनं यस्य] an elephant (in rut). -हणनम् striking in the middle. -हननम् N. of a country बाहीक P.VIII.4.24 Sk. -हस्तम् ind. in the hand, within reach of the hand. -हस्तीन a. being in the hand or within reach of the hand. -हासः laughing inwardly (in the sleeves), a secret or suppressed laugh; सान्तर्हासं कथितम् Me.113 with a suppressed laugh, with a gentle smile. -हृदयम् the interior of the heart.

annam	अन्नम् [अद्-क्त; अनित्यनेन, अन्-नन्; according to Yāska from अद्, अद्यते अत्ति च भूतानि; or from आ-नम्, आ आभि मुख्येन ह्येतन्नतं प्रह्वीभूतं भवति भोजनाय भूतानाम्] 1 Food (in general); अद्यते$त्ति च भूतानि तस्मादन्नं तदुच्यते Tait. Up.; मदो$सृङ्मांसमज्जास्थि वदन्त्यन्नं मनीषिणः Ms.3.8.182; अहमन्नं भवान् भोक्ता H.1.51. I am your prey &c.; चराणामन्नमचराः Ms.5.29. -2 Food as representing the lowest form in which the Supreme Soul is manifested, being the coarsest and last of the 5 vestures (कोश) in which the soul is clothed and passes from body to body in the long process of metempsychosis - "the nutrimentitious vesture or visible body in the world of sense" (स्थूल- शरीर called अन्नमयकोश). -3 Boiled rice; अन्नेन व्यञ्जनम् P. II.1.34. -4 Corn (bread corn); ता (आपः) अन्नम- सृजन्त तस्माद्यत्र क्व च वर्षति तदेव भूयिष्ठमन्नं भवति Ch. Up. 6.2.4.; आदित्याज्जायते वृष्टिर्वृष्टेरन्नं ततः प्रजाः Ms.3.76; कृत˚ 9.219;1.86,12.65. -5 Water. -6 Earth (पृथिव्या अन्नहेतुत्वादन्नशब्दवाच्यता). -7 N. of Viṣṇu. -न्नः The sun (स हि अन्नहेतुवृष्टिहेतुः). -Comp. -अकालः = अनाकाल q. v. -अत्तृ, -आदिन्, -आहारिन् eating food. -अद a. eating food. -2 having a good appetite (दीप्ताग्नि). (-दः) N. of Viṣṇu. -अद्यम् proper food, food in general; कुर्यादहरहः श्राद्धमन्नाद्येनोदकेन वा Ms.3.82,4.112, 11.144. अन्नाद्येन प्रजापतिः (तृप्तः) Mb.3.2.68. -आच्छा- दनम्, -वस्त्रम् food and clothing, food and raiment, the bare necessaries of life. -आयुः (अन्नायु) consisting of, living by, food; desirous of food (अन्नबन्धनः, अन्नजीवनः). -काम a. desirous of food; स इद्भोजो यो गृहवे ददात्यन्नकामाय Rv.1.117.3. -कालः hour of dinner; meal-time. -किट्टः = ˚मल q. v. -कूटः a large heap of boiled rice. -कोष्ठकः 1 a cupboard; granary. -2 Viṣṇu. -3 the sun. -गतिः f. the passage of food, gullet (cf. बहिः- स्रोतस्). -गन्धिः dysentery, diarrhoea. -ज, जात a. produced from food as the primitive substance. -जम् rice-gruel of three days. -जा f. a hickup. -जलम् food and water, bare subsistence. -तेजस् a. having the vigour caused by food. -द, -दातृ, -दायिन्, -प्रद a. 1 giving food. वारिदस्तृप्तिमाप्नोति सुखमक्षय्यमन्नदः Ms.4.229. -2 epithet of Śiva. -दा N. of Durgā or Annapūrṇā. -दासः [अन्नेन पालितो दासः शाक. त.] a servant who works for food only, one who becomes a servant or slave by getting food only. -देवता the deity supposed to preside over articles of food. -दोषः 1 sin arising from eating prohibited food; Ms.5.4. -2 a defect in the food eaten; derangement of food or the humours of the body; आलस्यादन्नदोषाच्च मृत्युर्विप्राञ् जिघांसति Ms.5.4. -द्वेषः dislike of food, loss of appetite. -पतिः lord or possessor of food, epithet of Savitṛ, Agni, and Śiva. अन्नपते$न्नस्य नो देहि Tait. Saṁ.11.83;34.58. -पाकः cooking of food; digestion of food; (by the fire in the stomach). -पू a. purifying food, epithet of the Sun. -पूर्ण a. filled with, possessed of, food. (-र्णा) a form of Durgā (the goddess of plenty); ˚ईश्वरी N. of Durgā or a form of Bhairavī. -पेयम् = वाज- पेयम् q. v. -प्रलय a. being dissolved into food after death. -प्राशः, प्राशनम् the ceremony of giving a new-born child food to eat for the first time, one of the 16 Saṁskāras performed between the 5th and 8th month (usually in the sixth, Ms.2.34) with preliminary oblations to fire (Mar.उष्टावण); षष्ठे$न्नप्राशन मासि Ms.2.34; Y.1.12. -ब्रह्मन्, -आत्मन् m. Brahman as represented by food. -भक्त a. [अन्नार्थं भक्तः दासः] = अन्नदास q. v. -भुज् a. eating food, epithet of Śiva. -मय a. see below. -मलम् 1 excrement, faeces; P.VI.1.148 Sk. -2 spirituous liquor; सुरा वै मलमन्नानाम् Ms.11.93. -रक्षा precautions as to eating food. -रसः essence of food, chyle; food and drink, nutriment; नानाविधानन्नरसान् वन्यमूलफलाश्रयान् । तेभ्यो ददौ Rām. -वत् a. possessed of food; अन्नवान्त्सन् रफितायोपज- ग्मुषे Rv.1.117.2. -वस्त्रम् = ˚आच्छादनम् q. v. -विकारः. 1 transformation of food, assimilation. -2 disorder of the stomach caused by indigestion. -3 seminal discharge (of man); semen itself; cf. अन्नाद्रेतः संभवति. -विद् a. acquiring food; कार्षीवणा अन्नविदो न विद्यया Av.6.116.1. -व्यवहारः the law or custom relating to food; i. e. the custom of eating together or not with other persons. -शेषः leavings of food, offal. -संस्कारः consecration of food. -होमः a sacrifice (with 1 materials) connected with the Aśvamedha sacrifice.

apamṛtyuḥ	अपमृत्युः [अपकृष्टो दुष्टहेतुजन्यत्वेन मृत्युः] 1 Sudden or untimely death, accidental or unnatural death; भर्तृ- सक्तो$पमृत्युस्तस्य संचरति Pt.4. -2 Any great danger, illness &c. from which a person, hopelessly given up for lost, recovers, quite contrary to expectation.

ātman	आत्मन् m. [अत्-मनिण् Uṇ 4.152 said to be from अन् to breathe also] 'आत्मा यत्नो धृतिर्बुद्धिः स्वभावो ब्रह्मवर्ष्म च' इत्यमरः 1 The soul, the individual soul, the breath, the principle of life and sensation; किमात्मना यो न जितेन्द्रियो भवेत् H.1; आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव तु Kaṭh.3.3. (In आत्मा नदी संयमपुण्यतीर्था H.4.87 आत्मन् is compared to a river). -2 Self, oneself; in this sense mostly used reflexively for all three persons and in the singular number, masculine gender, whatever be the gender or number of the noun to which it refers; अनया चिन्तयात्मापि मे न प्रतिभाति Ratn.1; आश्रमदर्श- नेन आत्मानं पुनीमहे Ś.1; गुप्तं ददृशुरात्मानं सर्वाः स्वप्नेषु वामनैः R.1.6,4.35,14.57; Ku.6.2; देवी... प्राप्तप्रसवमात्मानं गङ्गादेव्यां विमुञ्चति U.7.2; गोपायन्ति कुलस्त्रिय आत्मानमात्मना Mb.; K.17; sometimes used in pl. also; आत्मनः स्तुवन्ति Śi.17.19; Māl.8. -3 Supreme deity and soul of the universe, Supreme Soul, Brahman; तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशः संभूतः T. Up.2.1.1; Ms.1.15,12.24. -4 Essence, nature; काव्यस्यात्मा ध्वनिः S. D., see आत्मक below. -5 Character, peculiarity; आत्मा यक्ष्मस्य नश्यति Rv.1. 97.11. -6 The natural temperament or disposition; Bhāg.11.22.2. -7 The person or whole body (considered as one and opposed to the separate members of it); स्थितः सर्वोन्नतेनोर्वीं क्रान्त्वा मेरुरिवात्मना R.1.14; योस्या- त्मनः कारयिता Ms.12.12; Ki.9.66. -8 Mind, intellect; मन्दात्मन्, नष्टात्मन्, महात्मन् &c. अथ रामः प्रसन्नात्मा श्रुत्वा वायु- सुतस्य ह Rām.6.18.1. -9 The understanding; cf. आत्म- संपन्न, आत्मवत् &c. -1 Thinking faculty, the faculty of thought and reason. -11 Spirit, vitality, courage; त्यक्त्वा$$त्मानमथाब्रवीत् Mb.12.18.6. -12 Form, image; आत्मानमाधाय Ku.3.24 assuming his own form; 2.61; संरोपिते$प्यात्मनि Ś.6.24 myself being implanted in her. -13 A son; 'आत्मा वै पुत्रनामासि' इति श्रुतेः । तस्यात्मा शितिकण्ठस्य Śi.2.61. -14 Care, efforts, pain. -15 The sun. -16 Fire. -17 Wind, air. -18 Mental quality; बाहुश्रुत्यं तपस्त्यागः श्रद्धा यज्ञक्रिया क्षमा । भावशुद्धिर्दया सत्यं संयमश्चात्मसंपदः ॥ Mb.12.167.5. आत्मन् is used as the last member of comp. in the sense of 'made or consisting of'; see आत्मक. The form त्मन् is also found to be used; कृतार्थं मन्यते त्मानं Mb. [cf. Gr. atmos, aitmen] -Comp. -अधीन a. 1 dependent on oneself, independent. -2 sentient, existing. (-नः) 1 a son. -2 a wife's brother. -3 the jester or विदूषक (in dramatic literature). -अनुरूप a. worthy of oneself; तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः Ku. 1.18; R.1.33. -अनुगमनम् peronal attendance; शश्वदा- त्मानुगमनेन गाम् R.1.88. -अपहारः concealing oneself; कथं वा आत्मापहारं करोमि Ś.1. -अपहारकः one who pretends to belong to a higher class than his own, an impostor, a pretender; यो$न्यथा सन्तमात्मानमन्यथा सत्सु भाषते । स पापकृत्तमो लोके स्तेन आत्मापहारकः ॥ Ms.4.255. -आदिष्ट a. self-counselled. (-ष्टः) a treaty dictated by the party wishing it himself; स्वसैन्येन तु संघानमात्मादिष्ट उदाहृतः H.4.121. -आनन्द a. Rejoicing in the soul or Supreme Spirit; आत्ममिथुनः आत्मानन्दः Ch. Up.7.25.2. -आराम a. 1 striving to get knowledge; (as an ascetic or योगिन्), seeking spiritual knowledge; आत्मारामा विहितरतयो निर्विकल्पे समाधौ Ve.1.23. -2 selfpleased, delighted in self; आत्मारामः फलाशी. see आत्मानन्द Bh.3.93; cf. Bg.5.24. -आशिन् m. a fish supposed to feed on its young, or on the weakest of its species; cf. मत्स्या इव जना नित्यं भक्षयन्ति परस्परम् Rām. -आश्रय a. 1 dependent on oneself or on his own mind. -2 About or relating to oneself; कौलीनमात्माश्रयमाचचक्षे R.14.36. (-यः) 1 self dependence. -2 innate idea, abstract knowledge independent of the thing to be known. -ईश्वर a. Self-possessed, master of self; आत्मेश्वराणां न हि जातु विघ्नाः समाधिभेदप्रभवो भवन्ति Ku.3.4. -उदयः self-exaltation or elevation; आत्मोदयः परज्यानिर्द्वयं नीतिरितीयति Śi.2.3 -उद्भव a. born or produced from oneself. (-वः) 1 a son; आत्मोद्भवे वर्णचतुष्टयस्य R.18.12. -2 Cupid. -3 sorrow, pain. (-वा) 1 daughter. -2 intellect. -3 N. of a plant (माषपर्णी; Mar. रानउडीद). -उपजीविन् m. 1 one who lives by his own labour; Ms.7.138. -2 a day-labourer. -3 one who lives by his wife (Kull. on Ms.8.362). -4 an actor, public performer. -उपनिषद् f. N. of an उपनिषद् which treats of the Supreme Spirit. -उपम a. like oneself. (-मः) a son. -औपम्यम् Likeness to self. आत्मौपम्येन सर्वत्र Bg.6.32. -कर्मन् One's own duty; आत्मौपकर्मक्षमं देहं क्षात्रो धर्म इवाश्रितः R. -काम a. 1 loving oneself, possessed of self-conceit, proud; आत्मकामा सदा चण्डी Rām.2.7.1. -2 loving Brahman or the Supreme Spirit only; भगवन् वयमात्मकामाः Maitr. Up.7.1. -कार्यम् one's own business, private affair. -कृत a. 1 self-executed, done by oneself; पौरा ह्यात्मकृताद्दुःखाद्विप्रमोच्या नृपात्मजैः Rām.2.46.23. -2 done against one's own self; Vāj.8.13. -गत a. produced in one's mind; ˚तो मनोरथः Ś.1. (-तम्) ind. aside (to oneself) being considered to be spoken privately (opp. प्रकाशम् aloud); frequently used as a stage-direction in dramas; it is the same as स्वगतम् which is thus defined; अश्राव्यं खलु यद्वस्तु तदिह स्वगतं मतम् S. D.6. -गतिः f. 1 course of the soul's existence. -2 one's own course; Bhāg.5.17.3. ˚गत्या by one's own act. -गुप्ता The plant Mucuna Pruritus Hook (Mar. कुयली). -गुप्तिः f. a cave, the hiding place of an animal, lair. -ग्राहिन् a. selfish, greedy. -घातः 1 suicide. -2 heresy. -घातकः, -घातिन् 1 a suicide, a self-destroyer; K.174; व्यापादयेद् वृथात्मानं स्वयं यो$गन्युदका- दिभिः । अवैधेनैव मार्गेण आत्मघाती स उच्यते ॥ -2 a heretic. -घोषः 1 a cock (calling out to himself). -2 a crow. -3 One who flatters himself. cf. आत्मघोषो वायसे स्यादात्म- स्तुतिपरे$पि च Nm. -जः, -जन्मन् m. -जातः, -प्रभवः, -संभवः, -समुद्भवः 1 a son; यः स वासवनिर्जेता रावणस्यात्म- संभवः Rām.6.86.33; हतान्निहन्मेह नरर्षभेण वयं सुरेशात्मसमु- द्भवेन Mb.7.118.2; तमात्मजन्मानमजं चकार R.5.36; तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः R.1.33; Māl.1; Ku.6.28. -2 Cupid; ममायमात्मप्रभवो भूयस्त्वमुपयास्यति Rām.4.1.34. -3 a descendant; मृगयां विरन्काश्चिद्विजने जनकात्मजः Mb.12.39.1. -जा 1 a daughter; वन्द्यं युगं चरणयोर्जनकात्मजायाः R.13.78; cf. नगात्मजा &c. -2 the reasoning faculty, understanding. -जयः 1 one's own victory. -2 victory over oneself, self-denial or abnegation. -ज्योतिस् n. The light of the soul or Supreme Spirit (चैतन्य); कौस्तुभव्यपदेशेन स्वात्मज्योतिर्बिभर्त्यजः Bhāg. 12.11.1. -ज्ञः, -विद् m. a sage, one who knows himself; तस्मादात्मज्ञं ह्यर्चयेद्भूतिकामः Muṇḍ.3.1.1. -ज्ञानम् 1 self-knowledge. -2 spiritual knowledge, knowledge of the soul or the Supreme Spirit; सर्वेषामपि चैतेषामात्मज्ञानं परं स्मृतम् Ms.12.85,92. -3 true wisdom. -तत्त्वम् 1 the true nature of the soul or the supreme spirit; यदात्म- तत्त्वेन तु ब्रह्मतत्त्वं प्रपश्येत Śvet.2.15. -2 the highest thing. ˚ज्ञः a sage versed in the Vedānta doctrines. -तृप्त a. Self-satisfied; आत्मतृप्तश्च मानवः Bg.3.17. -तुष्टि a. self-satisfied. (-ष्टिः f.) self-satisfaction. -त्यागः 1 self-sacrifice. -2 suicide. -त्यागिन् m. a. 1 suicide; आत्मत्यागिन्यो नाशौचोदकभाजनाः Y.3.6. -2 a heretic, an unbeliever. -त्राणम् 1 self-preservation. -2 a body-guard; Rām.5. -दर्शः a mirror; प्रसादमात्मीयमिवात्म- दर्शः R.7.68. -दर्शनम् 1 seeing oneself. -2 spiritual knowledge, true wisdom; सर्वभूतात्मदर्शनम् Y.3.157; cf. Ms.12.91. see आत्मयाजिन. -दा a. Ved. granting one's existence or life; य आत्मदा बलदा यस्य विश्व Rv.1.121.2. -दानम् self-sacrifice, resigning oneself. -दूषि a. Ved. corrupting the soul; self-destroying; Av.16.1.3. -देवता a tutelary deity. -द्रोहिन् a. 1 self-tormenting, fretful. -2 suicide. -नित्य a. being constantly in the heart, greatly endeared to oneself. -निन्दा self-reproach. -निवेदनम् offering oneself (as a living sacrifice to the deity). -निष्ठ a. one who constantly seeks for spiritual knowledge. -पराजित a. one who has lost himself (Ved.) Av.5.18.2. -पुराणम् N. of a work elucidating the Upaniṣads (consisting of 18 chapters). -प्रत्ययिक a. knowing from one's experience; आत्मप्रत्ययिकं शास्त्रमिदम् Mb.12.246.13. -प्रबोधः 1 cognition of the soul; self-consciousness. -2 title of an उपनिषद्. -प्रभ a. self-illuminated. -प्रवादः 1 conversation about the Supreme Spirit. -2 N. of the seventh of the fourteen Pūrvas of the Jainas. -प्रशंसा self-praise. -बन्धुः, -बान्धवः 1 one's own kinsman; आत्ममातुः स्वसुः पुत्रा आत्मपितुः स्वसुः सुताः । आत्ममातुलपुत्राश्च विज्ञेया ह्यात्मबान्धवाः Śabdak. i. e. mother's sister's son, father's sister's son, and mother's brother's son. -2 the soul, the self. -बोधः 1 spiritual knowledge. -2 knowledge of self. -3 N. of a work of Śaṅkarāchārya. -भावः 1 existence of the soul; संयोग एषां न तु आत्मभावात् Śvet.1.2. -2 the self proper, peculiar nature. -3 the body. -भू a. self-born, self-existent. (-भूः) वचस्यवसिते तस्मिन् ससर्ज गिरमात्मभूः Ku.2.53,3.16,5.81. -योनिः 1 N. of Brahmā; -2 N. of Viṣṇu. -3 N. of Śiva; Ś.7.35. -4 Cupid, god of love. -5 a son. (-भूः f.) 1 a daughter. -2 talent, understanding. -भूत a. 1 self-produced; peculiar, belonging to. -2 attached, devoted, faithful; तत्रात्मभूतैः कालज्ञैरहार्यैः परिचारकैः Ms.7.217 (Kull. = आत्मतुल्य). (-तः) 1 a son. -2 Cupid. (-ता) 1 a daughter. -2 talent. -भूयम् 1 peculiarity, own nature. -2 Brahman. -मात्रा a portion of the Supreme Spirit. -मानिन् a. self-respecting, respectable. -2 arrogant, proud; विवेकशून्यः प्रभुरात्ममानी, महाननर्थः सुहृदां बतायम् Bk.12.83. -मूर्तिः 1 a brother; भ्राता स्वमूर्तिरात्मनः -2 soul, Supreme Spirit. -मूल a. self-luminous, shining (God); स आत्ममूलो$वतु मां परात्परः Bhāg.8.3.4. -मूलि n. the universe. -मूली N. of a plant (दूरालभा; Mar. धमासा). -याजिन् 1 sacrificing for oneself or himself. m. a learned man who studies his own nature and that of the soul (of others) to secure eternal felicity, one who looks upon all beings as self; सर्व- भूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि । समं पश्यन्नात्मयाजी स्वाराज्यम- धिगच्छति ॥ Ms.12.91. -योनिः = ˚भू m. a. v. ददर्श चक्रीकृतचारुचापं प्रहर्तुमभ्युद्यतमात्मयोनिम् Ku.3.7. -रक्षा 1 N. of a plant (इन्द्रवारुणीवृक्ष). -2 self protection. -लाभः birth, production, origin; यैरात्मलाभस्त्वया लब्धः Mu.3.1, 5.23; Ki.3.32,17.19,18.34; K.239. -लोमन् 1 the hair of the body. -2 the beard. -वञ्चक a. self-deceiver. -वञ्चना self-delusion; self-deception. -वधः, -वध्या, -हत्या suicide. -वर्ग्य a. of one's party or class; उद्बाहुना जुहुविरे मुहुरात्मवर्ग्याः Śi.5.15. -वश a. depending on one's own will; यद्यत्परवशं कर्म तत्तद्यत्नेन वर्जयेत् । यद्यदात्मवशं तु स्यात्तत्तत्सेवेत यत्नतः ॥ Ms.4.159, सर्वमात्मवशं सुखम् 16. (-शः) 1 self-control, self-government. -2 one's control, subjection; ˚शं नी, ˚वशीकृ to reduce to subjection, win over. -वश्य a. having control over self, self-possessed, self-restrained; आत्मवश्यैर्विधेयात्मा Bg.2.64. -विक्रयः sale of oneself or one's own liberty; Ms.11.59. -विद् m. 1 a wise man, sage; as in तरति शोकमात्मवित्; सो$हं भगवो मन्त्रविदेवास्मि नात्मविच्छ्रुतह्येव Ch. Up.7.1.3. -2 knowing one's own self (family &c.); य इहात्मविदो विपक्षमध्ये Śi.2.116. -3 N. of Śiva. -विद्या knowledge of the soul, spiritual knowledge; आन्वीक्षिकीं चात्मविद्याम् Ms.7.43. -विवृद्धिः, -वृद्धिः f. self-exaltation. -वीर a. 1 mighty, powerful, strong. -2 appropriate, suitable, good for oneself (as diet &c.). -3 existent, sentient. (-रः) 1 a son. -2 wife's brother. -3 a jester (in dramas); आत्मवीरः प्राणवति श्यालके च विदूषके. -वृत्तम्, -वृत्तान्तः account of one's own self, autobiography. -वृत्ति a. dwelling in Atman or soul. (-त्तिः f.) 1 state of the heart; किमेभिराशोपहतात्मवृत्तिभिः Ku.5.76. -2 action as regards oneself, one's own state or circumstance; विस्माययन् विस्मितमात्मवृत्तौ R.2.33. -3 practising one's own duties or occupation. -शक्तिः f. one's own power or ability, inherent power or effort; दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या Pt.1.361 to the best of one's power. -2 illusion. -शल्या N. of a plant (शतावरी). -शुद्धिः f. self-purification; Ms.11.164; योगिनः कर्म कुर्वन्ति संगं त्यक्त्वा$त्मशुद्धये Bg.5.11. -श्लाघा, -स्तुतिः f. self-praise, boasting, bragging. -संयमः self-restraint; आत्मसंयमयो- गाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते Bg.4.27. -संस्थ a. Based upon or connected with the person; आत्मसंस्थं मनःकृत्वा Bg.6.25. -सतत्त्वम् See आत्मतत्त्वम्; आत्मसतत्त्वं विगणयतः Bhāg.5.13.24. -सद् a. Ved. dwelling in oneself; आत्मसदौ स्तं मा मा हिंसिष्टम् Av.5.9.8. -संतुष्ट a. self-sufficient. -सनि a. Ved. granting the breath of life. -सम a. worthy of oneself, equal to oneself; कार्ये गुरुण्यात्मसमं नियोक्ष्ये Ku.3.13. -संदेहः 1 internal or personal doubt. -2 risk of life, personal risk. -संभवः, -समुद्भवः 1 a son; चकार नाम्ना रघुमात्मसंभवम् R.3.21,11.57,17.8. -2 Cupid, god of love. -3 epithet of Brahmā, Viṣṇu, or Śiva. -4 the Supreme Being (परमात्मन्). (-वा) 1 a daughter. -2 understanding, intellect. -संपन्न a. 1 self-possessed; Pt.1.49. -2 talented, intelligent; तमात्मसंपन्नमनिन्दितात्मा कृत्वा युवानं युवराजमेव R.18.18. -संभावना self-conceit; K. -सिद्धिः f. self-aggrandizement, attainment of object or purpose; आगच्छदात्मसिद्ध्यर्थं गोकर्णस्याश्रमं शुभम् Rām.7.9.47. -सुख a. self-delighted. (-खम्) the highest bliss. -स्थ a. At one's own disposal (स्वाधीन); तावदेव मया सार्धमात्मस्थं कुरु शासनम् Rām.2.21.8. -हन् a. 1 one who kills his own soul (neglects its welfare &c.); ये के चात्महनो जनाः Śvet.3. -2 a suicide, self-destroyer. -3 a heretic, unbeliever. -4 a priest in a temple, a servant or attendant upon an idol. -हननम्, -हत्या suicide. -हित a. beneficial to oneself. (-तम्) one's own good or welfare.

unmardanam	उन्मर्दनम् A rubbing down of the sacrificer with sweet-smelling substances before sprinkling him with fat. cf. सर्वसुरभ्युन्मर्दनं भवति Śat. Br.12.8.3.16. and Sāyaṇa says उन्मर्दनं उद्वर्तनं भवति । (For details read Dr. Gode's paper on, 'Massage in Ancient and Medieval India', Annals of Bhandarkar Oriental Research Institute XXXVI, parts I-II, pp. 85.113).

upakva	उपक्व (क्वा) णः [उप-क्वण्-शब्दे, अप्-घञ् वा] The sound of a lute or of Kinnaras.

autpattika	औत्पत्तिक a. (-की f.) [उत्पत्ति-ठक्] 1 Inborn, innate, natural; तन्निशम्याथ हर्यश्वा औत्पत्तिकमनीषया Bhāg.6.5.1. -2 Produced at the same time. -3 Eternal; औत्पत्तिको हि नामिनाम्नोः सम्बन्धः ŚB. on MS.6.8.4. cf. also औत्पत्तिकस्तु शब्दस्यार्थेन सम्बन्धः MS.1.1.5. (औत्पत्तिकमिति नित्यं ब्रूमः ŚB. on MS.1.1.5); Bhāg.3.15.45. -कम् Nature, temperament; औत्पत्तिकेनैव संहननबलोपेताः Bhāg. 5.2.21.

karmarī	कर्मरी 1 The manna of the bamboo (वंशलोचन).

kalaviṅkaḥ	कलविङ्कः गः 1 A sparrow; Ms.5.12; Y.1.174. कलविङ्कस्वर उत्तरं बभाषे Bu. Ch.5.34. -2 A spot, stain. कलशः, -सः (-शम्, -सम्) [केन जलेन लश-स-ति Tv.] 1 A pitcher, water-pot, a jar, dish; हिरण्मयं कलशं विभर्षि Mbh. on P.VI.4.174; Śi.11; स्तनौ मांसग्रन्थी कनककलशा- वित्युपमितौ Bh.3.2,1.97; Amaru 54. ˚जन्मन्, ˚उद्भवः N. of Agastya. -2 A churn. -3 A kind of measure. -4 A rounded pinnacle on the top of a temple -5 The ocean; क्षोभ्यतां कलशः सर्वैर्मन्दरः परिवर्त्यताम् Mb.1.18.32. -Comp. (स) -अम्भोधिः, -अर्णवः, -उदधि 1 the ocean. -2 Kṣīrasāgara (Note on शाहेन्द्रविलास 2.68.). ककुस्थकुल- पर्यायकलशार्णवकौस्तुभः Viś. Guṇā.5. कलशी, -शिः (-सी, -सिः f.) 1 A pitcher, a jar. -2 A churn; कलशिमुदधिगुर्वीं बल्लवा लोडयन्ति; Śi.11.8. -3 Hemionitis Cordifolia (Mar. रिंगणी); -Comp. -सुतः N. of Agastya.

kinnara	किन्नर See under किम्. 1 किम् ind. Used for कु only at the beginning of comp. to convey the senses of 'badness', 'deterioration', 'defect', 'blame' or 'censure'; e. g. किंसखा a bad friend; किन्नरः a bad or deformed man &c.; see comp. below. -Comp. -ज a. born somewhere (not in a noble family) मन्ये किंजमहं घ्नन्तं त्वामक्षत्रियजे रणे Bk.6.133. -दासः a bad slave, or servant. -नरः a bad or deformed man; a mythical being with a human figure and the head of a horse (अश्वमुख); चयोदाहरणं बाह्वोर्गापयामास किन्नरान् R.4.78; उद्गास्य- तामिच्छति किन्नराणां तानप्रदायित्वमिवोपगन्तुम् Ku.1.8. ˚ईशः, ˚ईश्वरः 1 an epithet of Kubera. -2 a kind of musical instrument. (-री f.) 1 a female Kinnara; Me.58. -2 a kind of lute. -पुरुषः 'a low or despicable man', a mythical being with a human head and the form of a horse; Ku.1.14; किंपुरुषाणां हनुमान् Bhāg.11.16.29. ˚ईश्वरः an epithet of Kubera. -प्रभुः a bad master or king; हितान्न यः संशृणुते स किंप्रभुः Ki.1.5. -राजन् a. having a bad king. (-m.) a bad king. -विवक्षा Slandering; Rām.5. -सखि m. (nom. sing. किंसखा) a bad friend; स किंसखा साधु न शास्ति यो$धिपम् Ki.1.5. 2 किम् pron. a. (nom. sing. कः m., का f., किम् n.) 1 Who, what, which used interrogatively); प्रजासु कः केन पथा प्रयातीत्यशेषतो वेदितुमस्ति शक्तिः Ś.6.26; करुणाविमुखेन मृत्युना हरता त्वां वद किं न मे हृतम् R.8.67; का खल्वनेन प्रार्थ्यमानात्मना विकत्थते V.2; कः को$त्र भोः. कः कौ के कं कौ कान् हसति च हसतो हसन्ति हरणाक्ष्यः Udb. The pronoun is often used to imply 'power or authority to do a thing'; i. e. के आवां परित्रातुं दुष्यन्तमाक्रन्द Ś.1; 'who are we &c.', i. e. what power have we &c.; नृपसद्मनि नाम के वयम् Bh.3.27; who are we, i. e. what position have we &c. Sometimes किम् means 'long' as applied to time especially in combination with खलु or अपि or इव; का खलु वेला पत्रभवत्याः प्राप्तायाः Ve.1; 'what a time' i. e. a long time has elapsed, &c.; so को$पि कालस्तस्या आगत्य गतायाः Ratn 3; or क इव कालः Māl.3. -2 The neuter (किम्) is frequently used with instr. of nouns in the sense of 'what is the use of'; किं स्वामिचेष्टानिरूपणेन H.1; लोभश्चेदगुणेन किम् &c. Bh.2.55; किं तया दृष्ट्या Ś.3; किं कुलेनोपदिष्टेन शीलमेवात्र कारणम् Mk.9.7. अपि, चित्, चन, चिदपि or स्वित् are often added to किम् to give it an indefinite sense; विवेश कश्चिज्जटिलस्तपोवनम् Ku.5.3. a certain ascetic; दमघोषसुतेन कश्चन प्रतिशिष्टः प्रतिभानवानथ Śi.16.1; कश्चित्कान्ताविरहगुरुणा स्वाधिकारात्प्रमत्तः Me.1. &c.; का$पि तत एवागतवती Māl.1; a certain lady; कस्या$पि को$पिति निवेदितं च 1.33; किमपि, किमपि ... जल्पतोरक्रमेण U.1.27; कस्मिंश्चिदपि महाभागधेयजन्मनि मन्मथ- विकारमुपलक्षितवानस्मि Māl.1; किमपि, किंचित् 'a little', वस्तु- सिद्धिर्विचारेण न किंचित् कर्मकोटिभिः Vivekachūdamaṇi; 'somewhat' Y.2.116; U.6.35. किमपि also means 'indeseribable'; see अपि. इव is sometimes added to किम् in the sense of 'possibly', 'I should like to know'; (mostly adding force and elegance to the period); विना सीतादेव्या किमिव हि न दुःखं रघुपतेः U.6.3; किमिच हि मधुराणां मण्डनं नाकृतीनाम् Ś.1.2; see इव also. -ind. 1 A particle of interrogation; जातिमात्रेण किं कश्चिद्धन्यते पूज्यते क्वचित् H.1.55 'is any one killed or worshipped' &c.; ततः किम् what then. -2 A particle meaning 'why', 'wherefore'; किमकारणमेव दर्शनं बिलपन्त्यै रतये न दीयते Ku.4.7. -3 Whether (its correlatives in the sense of 'or' being किं, उत, उताहो, आहोस्वित्, वा, किंवा, अथवा; see these words). -Comp. -अपि ind. 1 to some extent, somewhat, to a considerable extent. -2 inexpressibly, indescribably (as to quality, quantity, nature &c.). -3 very much, by far; किमपि कमनीयं वपुरिदम् Ś.3; किमपि भीषणम्, किमपि करालम् &c. -अर्थ a. having what motive or aim; किमर्थोयं यत्नः. -अर्थम् ind. why, wherefore. -आख्य a. having what name; किमाख्यस्य राजर्षेः सा पत्नी. Ś.7. -इति ind. why, indeed, why to be sure, for what purpose (emphasizing the question); तत्किमित्युदासते भरताः Māl.1; किमित्यपास्याभरणानि यौवने धृतं त्वया वार्धकशोभि वल्कलम् Ku.5.44. -उ, -उत 1 whether-or (showing doubt or uncertainty); किमु विष- विसर्पः किमु मदः U.1.35; Amaru.12. -2 why (indeed) कं च ते परमं कामं करोमि किमु हर्षितः Rām.1.18.52. प्रियसुहृ- त्सार्थः किमु त्यज्यते. -3 how much more, how much less; यौवनं धनसंपत्तिः प्रभुत्वमविवेकिता । एकैकम यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयम् ॥ .II Pr.11; सर्वाविनयानामेकैकमप्येषामायतनं किमुत समवायः K.13; R.14.35; Ku.7.65. -कथिका f. A doubt or hesitation; यत्र कर्मणि क्रियमाणे किंकथिका न भवति तत्कर्तव्यम् । यत्र तु हृदयं न तुष्यति तद्वर्जनीयम् ॥ Medhātithi's gloss on Ms.4.161. -करः a servant, slave; अवेहि मां किंकरमष्टमूर्तेः R.2.35. (-रा) a female servant. (-री) the wife of a servant. -कर्तव्यता, -कार्यता any situation in which one asks oneself what should be done; यथा किंकार्यतामूढा वयस्यास्तस्य जज्ञिरे Ks.1.11. किंकर्तव्यतामूढः 'being at a loss or perplexed what to do'. -कारण a. having what reason or cause, -किल ind. what a pity (expressing displeasure or dissatisfaction न संभावयामि न मर्षयामि तत्रभवान् किंकिल वृषलं याजयिष्यति Kāshika on P.III.3.146. -कृते ind. what for ? कामस्य किंकृते पुष्पकार्मुकारोपणग्रहः Ks.71.79. -क्षण a. one who says 'what is a moment', a lazy fellow who does not value moments; H.2.89. -गोत्र a. belonging to what family; किंगोत्रो नु सोम्यासि Ch. Up.4.4.4. -च ind. moreover, and again, further. -चन ind. to a certain degree, a little; -चित् ind. to a certain degree, somewhat, a little; किंचिदुत्क्रान्तशैशवौ R.15.33, 2.46,12.21. ˚ज्ञ a. 'knowing little', a smatterer. ˚कर a. doing something useful. ˚कालः sometime, a little time. ˚प्राण a. having a little life. ˚मात्र a. only a little. -छन्दस् a. conversant with which Veda. -स्तनुः a species of spider. -तर्हि ind. how then, but, however. -तु ind. but, yet, however, nevertheless; अवैमि चैनामनघेति किंतु लोकापवादो बलवान्मतो मे R.14.43,1.65. -तुघ्नः one of the eleven periods called Karaṇa. -दवः an inferior god, demi-god; किंदेवाः किन्नराः नागाः किम्पुरुषादयः Bhāg.11.14.6. -देवत a. having what deity. -नामधेय, -नामन् a. having what name. -निमित्त a. having what cause or reason, for what purpose. -निमित्तम् ind. why, wherefore, -नु ind. 1 whether; किं नु मे मरणं श्रेयो परित्यागो जनस्य वा Nala.1.1. -2 much more, much less; अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतोः किं नु महीकृते Bg.1.35. -3 what indeed; किं नु मे राज्येनार्थः -4 but, however; किं नु चित्तं मनुष्याणामनित्यमिति मे मतम् Rām.2.4.27. -नु खलु ind. 1 how possibly, how is it that, why indeed, why to be sure; किं नु खलु गीतार्थमाकर्ण्य इष्टजनविरहा- दृते$पि बलवदुत्कण्ठितो$स्मि Ś.5. -2 may it be that; किं नु खलु यथा वयमस्यामेवमियमप्यस्मान् प्रति स्यात् Ś.1. -पच, -पचान a. miserly, niggardly. -पराक्रम a. of what power or energy. -पाक a. not mature, ignorant, stupid. -कः a. medical plant, Strychnos nux vomica (Mar. कुचला); न लुब्धो बुध्यते दोषान्किंपाकमिव भक्षयन् Rām.2.66.6. -पुनर् ind. how much more, how much less; स्वयं रोपितेषु तरुषूत्पद्यते स्नेहः किं पुनरङ्गसंभवेष्वपत्येषु K.291; Me.3.17; Ve.3. -पुरुषः an inferior man, Bhāg.11.14.6. -प्रकारम् ind. in what manner. -प्रभाव a. possessing what power. -भूत a. of what sort of nature. -रूप a. of what form or shape. -वदन्ति, -न्ती f. rumour, report; स किंवदन्तीं वदतां पुरोगः (पप्रच्छ) R.14.31. मत्संबन्धात्कश्मला किंवदन्ती U.1.42; U.1.4. -वराटकः an extravagant man. -वा ind. 1 a particle of interrogation; किं वा शकुन्तलेत्यस्य मातुराख्या Ś.7. -2 or (corr. of किं 'whether'); राजपुत्रि सुप्ता किं वा जागर्षि Pt.1; तत्किं मारयामि किं वा विषं प्रयच्छामि किं वा पशुधर्मेण व्यापादयामि ibid.; Ś. Til.7. -विद a. knowing what. -व्यापार a. following what occupation. -शील a. of what habits, -स्वित् ind. whether, how; अद्रेः शृङ्गं हरति पवनः किंस्विदित्युन्मुखीभिः Me.14.

kube	कुबे (वे) रः [कुत्सितं बे (वे) रं शरीरं यस्य सः] 1 The god of riches and treasure and the regent of the northern quarter; कुबेरगुप्तां दिशमुष्णरश्मौ गन्तुं प्रवृत्ते समयं विलङ्घ्य Ku.3.25 (vide Malli. thereon). [Kubera is the son of Viśravas by Iḍāviḍā, and thus the half brother of Rāvaṇa. Besides, being the lord of riches and regent of the north, he is the king of the Yakṣas and Kinnaras, and a friend of Rudra. His abode is Kailāsa. He is represented as being deformed in body-having three legs, only eight teeth, and a yellow mark in place of one eye.] -2 N. of a tree. -Comp. -अक्षी N. of a plant (Mar. सागरगोटी). -अद्रिः, -अचलः an epithet of mountain Kailāsa. -दिश् f. the north. -बान्धवः N. of Śiva.

kṛṣiḥ	कृषिः f. [कृष्-इक्; cf. P.III.3.18 Vārt.8] 1 Ploughing. -2 Agriculture, husbandry; चीयते बालिशस्यापि सत्क्षेत्रपतिता कृषिः Mu.1.3; कृषिः क्लिष्टा$वृष्ट्या Pt.1.11; Ms.1.9,3.64,1.79; Bg.18.44. -3 The harvest (कृषिफल); Y.1.276. -4 The earth; Mb.5. -Comp. -कर्मन् n. agriculture. -जीविन् a. living by husbandry. -द्विष्टः a kind of sparrow. -पराशरः, -संग्रहः N. of a treatise on agriculture (see Annals of the Bhandarkar Oriental Research Institute Vol.XXXVI Nos. 1-2.) -फलम् agricultural produce or profit; Me.16. -सेवा agriculture, husbandry.

kainnara	कैन्नर a. Coming from a Kinnara.

koṭiḥ	कोटिः टी f. [कुट्-इञ्] 1 The curved end of a bow; भूमिनिहितैककोटिकार्मुकम् R.11.81; U.4.29. -2 The end or extremity, edge or point in general; सहचरीं दन्तस्य कोट्या लिखन् Māl.9.32; अङ्गदकोटिलग्नम् R.6.14;7.46;8.36. -3 The edge or point of a weapon. -4 The highest point, excess, pitch, climax, excellence; परां कोटिमानन्दस्याध्यगच्छन् K.369; so कोपकोटिमापन्ना Pt.4; excessively angry; कल्याणीं कलयामि कञ्जनिलयां कल्याणकोटिस्थिताम् Viś. Guṇā.275. -5 The horns or digits of the moon; आवर्जितजटामौलिविलम्बिशशि- कोटयः Ku.2.26. -6 Ten millions, a crore; वित्तस्य विद्यापरि- संख्यया मे कोटीश्चतस्रो दश चाहरेति R.5.21;12.82; Ms.6.63. -7 The complement of an arc to 9˚ (in math.). -8 The perpendicular side of a right-angled triangle (in math.). -9 A class, department, kingdom; मनुष्य˚, प्राणि˚ &c. -1 One side of a question in dispute, an alternative. -11 The pinnacle, peak (शिखर); कोटिं तस्य समुद्रस्य काञ्चनीं शतयोजनाम् Rām.4.42.19. -Comp. -ईश्वरः a millionaire; ततः कोटीश्वराख्येन वणिजा स समं ययौ Ks.56.64; नवनवतिशतद्रव्यकोटीश्वरास्ते नन्दाः ... हताः पश्यतो राक्षसस्य Mu. -जित् m. an epithet of Kālidāsa. -जीवा, -ज्या the cosine of an angle in a right-angled triangle (in math.). -द्वयम् two alternatives. -पात्रम् a rudder. -पालः the guard of a stronghold. -वर्षम् N. of the capital of the demon-chief Bāṇa. -वेधिन् a. (lit.) striking a point; (fig.) performing the most difficult things; कोटिवेधिनि सिद्धे हि Rāj. T.1.11. -श्रीः an epithet of Durgā. -होमः a kind of sacrificial offering.

gīta	गीत p. p. [गै-क्त] 1 Sung, chanted (lit.); आर्ये साधु गीतम् Ś.1; चारणद्वन्द्वगीतः शब्दः Ś.2.15. -2 Declared, told, said; गीतश्चायमर्थो$ङ्गिरसा Māl.2; (see under गै also). -तम् Singing, a song; तवास्मि गीतरागेण हारिणा प्रसभं हृतः Ś.1.5; गीतमुत्सादकारि मृगाणाम् K.32. -Comp. -अयनम् a means or instrument of singing, i. e. a lute, flute &c. Bhāg.4.4.5. -क्रमः the arrangement of a song. -गोविन्दम् N. of a lyrical drama by Jayadeva. -ज्ञ a. versed in the art of singing; गीतज्ञो यदि योगेन नाप्नोति परमं पदम् Y.3.116. -प्रिय a. fond of song or music. (-यः) an epithet of Śiva. (-या) N. of one of the Mātṛis attending on Skanda. -बन्धनम् an epic poem to be sung; शृणुमः किमिदं स्वप्ने गीतबन्धनमुत्तमम् Rām.7.71.21. -मोदिन् m. a Kinnara. -शास्त्रम् the science of music.

tavakṣīram	तवक्षीरम् 1 Manna of bomboo (Mar. वंशलोचन). -2 A kind of extract of wheat, rice &c.

turaṅgaḥ	तुरङ्गः [तुरेण गच्छति, गम्-ख मुम् वा डिच्च] 1 A horse; भानुः सकृद्युक्ततुरङ्ग एव Ś.5.5; R.3.38;13.3. -2 A name for the number 'seven'. -3 The heart, mind. -गी A mare. -Comp. -अरिः 1 a buffalo -2 fragrant oleander. -आरूढः a horseman. -कान्ता a mare. ˚मुखः submarine fire; तुरङ्गकान्तामुखहव्यवाहज्वालेव Śi.3.33. -द्विषणी a shebuffalo. -प्रियः, -यम् barley. -मेधः a horse-sacrifice; तुरङ्गमेधावभृथावतीर्णैरिक्ष्वाकुभिः पुण्यतरीकृतानि (जलानि) R.13.61. -यायिन्, -सादिन् m. a horseman; R.7.37. -वक्त्रः, -वदनः a Kinnara. -शाला, स्थानम् a horse-stable. -स्कन्ध a troop of horses.

tri	त्रि num. a. [Uṇ.5.66] (declined in pl. only, nom. त्रयः m., तिस्त्रः f., त्रीणि n.) Three; त एव हि त्रयो लोकास्त एव त्रय आश्रमाः &c. Ms.2.229; प्रियतमाभिरसौ तिसृभिर्बभौ R.9.18; त्रीणि वर्षाण्युदीक्षेत कुमार्यृतुमती सती Ms.9.9 [cf. L. tres; Gr. treis; A. S., Zend thri; Eng. three]. -Comp. -अंशः 1 a three-fold share; त्र्यंशं दायाद्धरेद्विप्रः Ms.9.151. -2 a third part. -3 three-fourths. -अक्ष a. triocular. -अक्षः, -अक्षकः an epithet of Śiva; शुष्कस्नायु- स्वराह्लादात्त्र्यक्षं जग्राह रावणः Pt.5.57. -अक्षरः 1 the mystic syllable ओम् consisting of three letters; see under अ. आद्यं यत्त्र्यक्षरं ब्रह्म Ms.11.265. -2 a matchmaker or घटक (that word consisting of three syllables). -3 a genealogist. (-री) knowledge, learning; see विद्या. -अङ्कटम्, -अङ्गटम् 1 three strings suspended to either end of a pole for carrying burdens. -2 a sort of collyrium. (-टः) N. of Śiva. -अङ्गम् (pl.) a tripartite army (chariots, cavalry and infantry). -अङ्गुलम् three fingers' breadth. -अञ्जनम् the three kinds of collyrium; i. e. कालाञ्जन, रसाञ्जन and पुष्पाञ्जन. -अञ्जलम्, -लिः three handfuls taken collectively. -अधिपतिः (the lord of the 3 guṇas or worlds), an epithet of Viṣṇu; Bhāg.3.16.24. -अधिष्ठानः the soul. (नम्) spirit, life (चैतन्य). -a. having three stations; Ms.12.4. -अध्वगा, -मार्गगा, -वर्त्मगा epithets of the river Ganges (flowing through the three worlds). -अनीक a. having the three properties of heat, rain and cold; त्यनीकः पत्यते माहिनावान् Rv.3.56.3. (-का) an army consisting of horses, elephants and chariots. -अब्द a. three years old. -ब्दम् three years taken collectively. -अम्बकः (also त्रियम्बक in the same sense though rarely used in classical literature) 'having three eyes', N. of Śiva.; त्रियम्बकं संयमिनं ददर्श Ku.3.44; जडीकृतस्त्र्यम्बकवीक्षणेन R.2. 42;3.49. ˚सखः an epithet of Kubera; कुबेरस्त्र्यम्बकसखः Ak. -अम्बका an epithet of Pārvatī -अशीत a. eighty-third. -अशीतिः f. eighty-three. -अष्टन् a. twenty-four. -अश्र, -अस्र a. triangular. (-स्रम्) a triangle. -अहः 1 a period of three days. -2 a festival lasting three days. -आर्षेयाः deaf, dumb and blind persons. -आहिक a. 1 performed or produced in three days. -2 recurring after the third day, tertian (as fever). -3 having provision for three days कुशूलकुम्भीधान्यो वा त्र्याहिको$श्वस्तनो$पि वा Y.1.128. -ऋचम् (तृचम् also) three Riks taken collectively; Ms.8.16. -ऐहिक a. having provision for three days. -ककुद् m. 1 N. of the mountain Trikūṭa. -2 N. of Viṣnu or Kṛiṣṇa. -3 the highest, chief. -4 a sacrifice lasting for ten nights. -ककुभ् m. Ved. 1 Indra. -2 Indra's thunderbolt. -कटु dry ginger, black pepper and long pepper taken together as a drug; शिरामोक्षं विधायास्य दद्यात् त्रिकटुकं गुडम् Śālihotra 62. -कण्टः, -कण्टकः a kind of fish. -करणी the side of a square 3 times as great as another. -कर्मन् n. the chief three duties of a Brāhmaṇa i. e. sacrifice, study of the Vedas, and making gifts or charity. (-m.) one who engages in these three duties (as a Brāhmaṇa). -काण्डम् N. of Amarsiṁha's dictionary. -कायः N. of Buddha. -कालम् 1 the three times; the past, the present, and the future; or morning, noon and evening. -2 the three tenses (the past, present, and future) of a verb. (-लम् ind. three times, thrice; ˚ज्ञ, ˚दर्शिन् a. omniscient (m.) 1 a divine sage, seer. -2 a deity. -3 N. of Buddha. ˚विद् m. 1 a Buddha. -2 an Arhat (with the Jainas). -कूटः N. of a mountain in Ceylon on the top of which was situated Laṅkā, the capital of Rāvaṇa.; Śi.2.5. -कूटम् sea-salt. कूर्चकम् a knife with three edges. -कोण a. triangular, forming a triangle. (-णः) 1 a triangle. -2 the vulva. -खम् 1 tin. -2 a cucumber. -खट्वम्, -खट्वी three bedsteads taken collectively. -क्षाराणि n. (pl.) salt-petre, natron and borax. -गणः an aggregate of the three objects of worldly existence; i. e. धर्म, अर्थ and काम; न बाधते$स्य त्रिगणः परस्परम् Ki.1.11; see त्रिवर्ग below. -गत a. 1 tripled. -2 done in three days. -गर्ताः (pl.) 1 N. of a country, also called जलन्धर, in the northwest of India. -2 the people or rulers of that country. -3 a particular mode of calculation. -गर्ता 1 a lascivious woman, wanton. -2 a woman in general. -3 a pearl. -4 a kind of cricket. -गुण a. 1 consisting of three threads; व्रताय मौञ्जीं त्रिगुणां बभार याम् Ku.5.1. -2 three-times repeated, thrice, treble, threefold, triple; सप्त व्यतीयुस्त्रिगुणानि तस्य (दिनानि) R.2. 25. -3 containing the three Guṇas सत्त्व, रजस् and तमस्. (-णम्) the Pradhāna (in Sāṅ. phil.); (-ind.) three times; in three ways. -णाः m. (pl.) the three qualities or constituents of nature; त्रयीमयाय त्रिगुणात्मने नमः K.1. (-णा) 1 Māyā or illusion (in Vedānta phil.). -2 an epithet of Durgā. -गुणाकृतम् ploughed thrice. -चक्षुस् m. an epithet of Śiva. -चतुर a. (pl.) three or four; गत्वा जवात्त्रिचतुराणि पदानि सीता B.R.6.34. -चत्वा- रिंश a. forty-third. -चत्वारिंशत् f, forty-three. -जगत् n. -जगती the three worlds, (1) the heaven, the atmosphere and the earth; or (2) the heaven, the earth, and the lower world; त्वत्कीर्तिः ...... त्रिजगति विहरत्येवमुर्वीश गुर्वी Sūkti.5.59. -जटः an epithet of Śiva. -जटा N. of a female demon, one of the Rākṣasa attendants kept by Rāvaṇa to watch over Sītā, when she was retained as a captive in the Aśoka-vanikā. She acted very kindly towards Sītā and induced her companions to do the same; सीतां मायेति शंसन्ति त्रिजटा समजीवयत् R.12.74. -जातम्, जातकम् The three spices (mace, cardamoms, cinnamon). -जीवा, -ज्या the sine of three signs or 9˚, a radius. -णता a bow; कामुकानिव नालीकांस्त्रिणताः सहसामुचन् Śi.19.61. -णव, -णवन् a. (pl.) three times nine; i. e. 27. -णाकः the heaven; तावत्त्रिणाकं नहुषः शशास Bhāg.6.13.16. -णाचिकेतः 1 a part of the Adhvaryu-sacrifice or Yajurveda, or one who performs a vow connected therewith (according to Kull. on Ms.3.185); Mb.13.9.26. -2 one who has thrice kindled the Nāchiketa fire or studied the Nāchiketa section of Kāṭhaka; त्रिणाचिकेत- स्त्रिभिरेत्य सन्धिम् Kaṭh.1.17. -णीता a wife ('thrice married'; it being supposed that a girl belongs to Soma, Gandharva and Agni before she obtains a human husband). -णेमि a. with three fellies; विचिन्वतो$भूत् सुमहांस्त्रिणेमिः Bhāg.3.8.2. -तक्षम्, तक्षी three carpenters taken collectively. -दण्डम् 1 the three staves of a Saṁnyāsin (who has resigned the world) tied togethar so as to form one. -2 the triple subjection of thought, word, and deed. (-ण्डः) the state of a religious ascetic; ज्ञानवैराग्यरहितस्त्रिदण्डमुपजीवति Bhāg.11.18.4. -दण्डिन् m. 1 a religious mendicant or Saṁnyāsin who has renounced all worldly attachments, and who carries three long staves tied together so as to form one in his right hand; तल्लिप्सुः स यतिर्भूत्वा त्रिदण्डी द्वारका- मगात् Bhāg.1.86.3. -2 one who has obtained command over his mind, speech, and body (or thought, word, and deed); cf. वाग्दण्डो$थ मनोदण्डः कायदण्डस्तथैव च । यस्यैते निहिता बुद्धौ त्रिदण्डीति स उच्यते ॥ Ms.12.1. -दशाः (pl.) 1 thirty. -2 the thirty-three gods:-- 12 Ādityas, 8 Vasus, 11 Rudras and 2 Aśvins. (-शः) a god, an immortal; तस्मिन्मघोनस्त्रिदशान्विहाय सहस्रमक्ष्णां युगपत्पपात Ku.3.1. ˚अङ्कुशः (-शम्) the heaven. ˚आयुधम् Indra's thunderbolt; R.9.54. ˚आयुधम् rainbow; अथ नभस्य इव त्रिदशायुधम् R.9.54. ˚अधिपः, ˚ईश्वरः, ˚पतिः epithets of Indra. ˚अधिपतिः N. of Śiva. ˚अध्यक्षः, ˚अयनः an epithet of Viṣṇu. ˚अरिः a demon. ˚आचार्यः an epithet of Bṛihaspati. ˚आधार Nectar. ˚आलयः, ˚आवासः 1 heaven. -2 the mountain Meru. -3 a god. ˚आहारः 'the food of the gods', nectar. ˚इन्द्रः 1 Indra. -2 Śiva. -3 Brahman. ˚गुरुः an epithet of Bṛihaspati, ˚गोपः a kind of insect; (cf. इन्द्रगोप) श्रद्दधे त्रिदशगोपमात्रके दाहशक्तिमिव कृष्णवर्त्मनि R.11.42. ˚दीर्घिका an epithet of the Ganges. ˚पतिः Indra; एषो$प्यैरावतस्थस्त्रिदशपतिः Ratn.4.11. ˚पुङ्गवः Viṣṇu; Rām.1. ˚मञ्जरी the holy basil. ˚वधू, ˚वनिता, an Apsaras or heavenly damsel; कैलासस्य त्रिदशवनितादर्पणस्यातिथिः स्याः Me.6. ˚वर्त्मन् the sky. ˚श्रेष्ठः 1 Agni. -2 Brahman. ˚दशीभूत Become divine; त्रिदशीभूतपौराणां स्वर्गान्तरमकल्पयत् R.15.12. -दिनम् three days collectively. ˚स्पृश् m. concurrence of three lunations with one solar day. -दिवम् 1 the heaven; त्रिमार्गयेव त्रिदिवस्य मार्गः Ku.1.28; Ś.7.3. -2 sky, atmosphere. -3 paradise. -4 happiness. (-वा) cardamoms. ˚अधीशः, ˚ईशः 1 an epithet of Indra. -2 a god. ˚आलयः the heaven; अश्वमेधजिताँल्लोका- नाप्नोति त्रिदिवालये Mb.13.141.53. ˚उद्भवा 1 the Ganges. -2 small cardamoms. ˚ओकस् m. a god; वपुषि त्रिदिवौकसां परं सह पुष्पैरपतत्र्छिलीमुखाः Vikr.15.72. ˚गत dead; त्रिदिवगतः किमु वक्ष्यते पिता मे Vikr.6.62. -दृश् m. an epithet of Śiva. -दोषम् vitiation or derangement of the three humours of the body, i. e. वात, पित्त and कफ. -धा ind. in 3 parts, ways or places; triply, ˚त्वम् tripartition; Ch. Up. -धातुः an epithet of Gaṇeśa; -तुम् 1 the triple world. -2 the aggregate of the 3 minerals or humours. -धामन् m. 1 N. of Viṣṇu. -2 of Vyāsa; -3 of Śiva. -4 of Agni. -5 death. -n. the heaven; हंसो हंसेन यानेन त्रिधाम परमं ययौ Bhāg.3.24.2. -धारा the Ganges. -नयन, -नेत्रः, -लोचनः epithets of Śiva; R.3. 66; Ku.3.66;5.72. -नवत a. ninety-third. -नवतिः f. ninety three. -नयना Pārvat&imacr. -नाभः Viṣṇu; Bhāg.8. 17.26. -नेत्रचूडामणिः the moon. -नेत्रफलः the cocoa-nut tree. -पञ्च a. three-fold five, i. e. fifteen. -पञ्चाश a. fiftythird. -पञ्चाशत् f. fifty-three. -पुटः glass (काच). -पताकः 1 the hand with three fingers stretched out or erect. -2 the forehead marked naturally with three horizontal lines. -पत्रकः the Palāśa tree. -पथम् 1 the three paths taken collectively, i. e. the sky, atmosphere, and the earth, or the sky, earth and the lower world. -2 a place where three roads meet. (-था) an epithet of Mathura. ˚गा, ˚गामिनी an epithet of the Ganges; गङ्गा त्रिपथगामिनी; धृतसत्पथस्त्रिपथगामभितः स तमारुरोह पुरुहूतसुतः Ki.6.1; Amaru.99. -पद्, -पाद्, -पात् m. Ved. 1 Viṣṇu. -2 fever (personified). -पद a. three-footed. (-दम्) a tripod; त्रिपदैः करकैः स्थालैः ...... Śiva. B.22. 62. -पदिका 1 a tripod. -2 a stand with three feet. -पदी 1 the girth of an elephant; नास्रसत्करिणां ग्रैवं त्रिपदी- च्छेदिनामपि R.4.48. -2 the Gāyatrī metre. -3 a tripod. -4 the plant गोधापदी. -परिक्रान्त a. one who walks thrice round a sacred fire. -पर्णः Kiṁśuka tree. -पाटः 1 intersection of a prolonged side and perpendicular (in a quadrangular figure). -2 the figure formed by such intersection. -पाटिका a beak. पाठिन् a. 1 familiar with Saṁhitā, Pada, and Krama. -2 one who learns a thing after three repetitions. -पादः 1 the Supreme Being. -2 fever. -पाद् a. 1 having three feet. -2 consisting of three parts, having three fourths; राघवः शिथिलं तस्थौ भुवि धर्मस्त्रिपादिव R.15.96. -3 trinomial. (-m.) 1 an epithet of Viṣṇu in his dwarf incarnation. -2 the Supreme Being. -पिटकम् the 3 collections of Buddhistic sacred writings (सुत्त, विनय and अभिधम्म). -पुट a. triangular. (-टः) 1 an arrow. -2 the palm of the hand. -3 a cubit. -4 a bank or shore. -पुटकः a triangle. -पुटा an epithet of Durgā. -पुटिन् m. the castor-oil plant. -पुण्ड्रम्, -पुण्ड्रक a mark on the forehead consisting of three lines made with cowdung ashes. -पुरम् 1 a collection of three cities. -2 the three cities of gold, silver, and iron in the sky, air and earth built for demons by Maya; (these cities were burnt down, along the demons inhabiting them, by Śiva at the request of the gods); Ku.7.48; Amaru.2; संरक्ताभिस्त्रिपुरविजयो गीयते किन्नरीभिः Me.56; Bh.3.123; (-रः) N. of a demon or demons presiding over these cities. ˚अधिपतिः N. of Maya, ˚अन्तकः, ˚अरिः, ˚घ्नः, ˚दहनः, ˚द्विष् m., हरः &c. epithets of Śiva; अये गौरीनाथ त्रिपुरहर शम्भो त्रिनयन Bh.3.123; R.17.14. ˚दाहः burning of the three cities; मुहुरनुस्मरयन्तमनुक्षपं त्रिपुरदाहमुमापतिसेविनः Ki.5.14. ˚सुन्दरी Durgā. (-री) 1 N. of a place near Jabalpura, formerly capital of the kings of Chedi. -2 N. of a country. -पुरुष a 1 having the length of three men. -2 having three assistants. (-षम्) the three ancestorsfather, grand-father and great-grand-father. -पृष्ठम् the highest heaven; Bhāg.1.19.23. (ष्ठः) Viṣṇu. -पौरुष a. 1 belonging to, or extending over, three generations of men. 2 offered to three (as oblations). -3 inherited from three (as an estate). -प्रस्रुतः an elephant in rut. -फला (1) the three myrobalans taken collectively, namely, Terminalia Chebula, T. Bellerica, and Phyllanthus (Mar. हिरडा, बेहडा and आंवळकाठी). Also (2) the three sweet fruits (grape, pomegranate, and date); (3) the three fragrant fruits (nutmeg, arecanut, and cloves). -बन्धनः the individual soul. -बलिः, बली, -वलिः, -वली f. 1 the three folds or wrinkles of skin above the navel of a woman (regarded as a mark of beauty); क्षामोदरोपरिलसत्त्रिवलीलतानाम् Bh.1.93,81; cf. Ku.1.39. -2 the anus. -बलीकम् the anus. -बाहुः a kind of fighting with swords. -ब्रह्मन् a. with ब्रह्मा, विष्णु and महेश. -भम् three signs of the zodiac, or ninety degrees. -भङ्गम् a pose in which the image is bent at three parts of the body. -भद्रम् copulation, sexual union, cohabitation. -भागः 1 the third part; त्रिभागं ब्रह्महत्यायाः कन्या प्राप्नोति दुष्यती Mb.12.165.42. -2 the third part of a sign of the zodiac. -भुक्ल a. one possessed of learning, good conduct and good family-descent (Dānasāgara, Bibliotheca Indica,274, Fasc.1, p.29). -भुजम् a triangle. -भुवनम् the three worlds; पुण्यं यायास्त्रिभुवन- गुरोर्धाम चण्डीश्वरस्य Me.35; Bh.1.99. ˚गुरु Śiva. ˚कीर्तिरसः a patent medicine in Āyurveda. ˚पतिः Viṣṇu. -भूमः a palace with three floors. -मद the three narcotic plants; the three-fold haughtiness; Bhāg.3.1.43. -मधु n. -मधुरम् 1 sugar, honey, and ghee. -2 three verses of the Ṛigveda (1.9.6-8; मधु वाता ऋतायते˚). -3 a ceremony based on the same; L. D. B. -4 threefold utterance of a vedic stanza ˚मधु वाता -m. a reciter and performer of the above ceremony; L. D. B. -मार्गा the Ganges; त्रिमार्गयेव त्रिदिवस्य मार्गः Ku.1.28. -मुकुटः the Trikūṭa mountain. -मुखः an epithet of Buddha. -मुनि ind. having the three sages पाणिनि, कात्यायन and पतञ्जलि; त्रिमुनि व्याकरणम्. -मूर्तिः 1 the united form of Brahmā, Viṣṇu, and Maheśa, the Hindu triad; नमस्त्रिमूर्तये तुभ्यं प्रांक्सृष्टेः केवलात्मने । गुणत्रयविभायाय पश्चाद्भेदमुपेयुषे ॥ Ku.2.4. -2 Buddha, or Jina. -मूर्धन् m. 1 a demon; त्रयश्च दूषण- खरस्त्रिमूर्धानो रणे हताः U.2.15. -2 a world called महर्लोक; G&imac;rvāṇa; cf. अमृतं क्षेममभयं त्रिमूर्ध्नो$धायि मूर्धसु Bhāg.2.6.19. -यव a. weighing 3 barley corns; Ms.8.134. -यष्टिः a necklace of three strings. -यामकम् sin. -यामा 1 night (consisting of 3 watches of praharas, the first and last half prahara being excluded); संक्षिप्येत क्षण इव कथं दीर्घयामा त्रियामा Me.11, Ku.7.21,26; R.9.7; V.3. 22. -2 turmeric. -3 the Indigo plant. -4 the river Yamuṇā. -युगः an epithet of Viṣṇu; धर्मं महापुरुष पासि युगानुवृत्तं छन्नः कलौ यदभवस्त्रियुगो$थ सत्त्वम् Bhāg.7.9.38; the god in the form of यज्ञपुरुष; Bhāg.5.18.35. -योनिः a law-suit (in which a person engages from anger, covetousness, or infatuation). -रसकम् spirituous liquor; see त्रिसरकम्. -रात्र a. lasting for three nights. (-त्रः) a festival lasting for three nights. (-त्रम्) a period of three nights. -रेखः a conch-shell. -लिङ्ग a. having three genders, i. e. an adjective. -2 possessing the three Guṇas. (-गाः) the country called Telaṅga. (-गी) the three genders taken collectively. -लोकम् the three worlds. (-कः) an inhabitant of the three worlds; यद्धर्मसूनोर्बत राजसूये निरीक्ष्य दृक्स्वस्त्ययनं त्रिलोकः Bhāg.3. 2.13. ˚आत्मन् m. the Supreme Being. ˚ईशः the sun. ˚नाथः 'lord of the three worlds', an epithet of 1 Indra; त्रिलोकनाथेन सदा मखद्विषस्त्वया नियम्या ननु दिव्यचक्षुषा R.3.45. -2 of Śiva; Ku.5.77. ˚रक्षिन् a. protecting the 3 worlds; त्रिलोकरक्षी महिमा हि वज्रिणः V.1.6. -लोकी the three worlds taken collectively, the universe; सत्यामेव त्रिलोकीसरिति हरशिरश्चुम्बिनीविच्छटायाम् Bh.3.95; Śānti.4.22. -लोचनः Śiva. (-ना) 1 an unchaste woman. -2 an epithet of Durgā. -लोहकम् the three metals:-- gold, silver, and copper. -वर्गः 1 the three objects of wordly existence, i. e. धर्म, अर्थ, and काम; अनेन धर्मः सविशेषमद्य मे त्रिवर्गसारः प्रतिभाति भाविनि Ku.5.38; अन्योन्यानुबन्धम् (त्रिवर्गम्) Kau. A.1.7; प्राप त्रिवर्गं बुबुधे$त्रिवर्गम् (मोक्षम्) Bu. Ch.2.41. -2 the three states of loss, stability, and increase; क्षयः स्थानं च वृद्धिश्च त्रिवर्गो नीतिवेदिनाम् Ak. -3 the three qualities of nature, i. e. सत्त्व, रजस्, and तमस्. -4 the three higher castes. -5 the three myrobalans. -6 propriety, decorum. -वर्णकम् the first three of the four castes of Hindus taken collectively. -वर्ष a. three years old; Ms.5.7. -वलिः, -ली f. (in comp.) three folds over a woman's navel (regarded as a mark of beauty) -वली the anus. -वारम् ind. three times, thrice. -विक्रमः Viṣṇu in his fifth or dwarf incarnation. ˚रसः a patent medicine in Āyurveda. -विद्यः a Brāhmaṇa versed in the three Vedas. -विध a. of three kinds, three-fold. -विष्टपम्, -पिष्टपम् 1 the world of Indra, heaven; त्रिविष्टपस्येव पतिं जयन्तः R.6.78. -2 the three worlds. ˚सद् m. a god. -वृत् a. 1 threefold; मौञ्जी त्रिवृत्समा श्लक्ष्णा कार्या विप्रस्य मेखला Ms.2.42. -2 consisting of three parts (as three गुणs, विद्याs); Bhāg.3.24.33;1.23.39; (consisting of three letters- ओङ्कार); हिरण्यगर्भो वेदानां मन्त्राणां प्रणवस्त्रिवृत् Bhāg.11.16.12. (-m.) 1 a sacrifice. -2 a girdle of three strings; Mb.12.47.44. -3 an amulet of three strings. (-f.) a plant possessing valuable purgative properties. ˚करण combining three things, i. e. earth, water, and fire. -वृत्तिः livelihood through 3 things (sacrifice, study and alms). -वेणिः, -णी f. the place near Prayāga where the Ganges joins the Yamunā and receives under ground the Sarasvatī; the place called दक्षिणप्रयाग where the three sacred rivers separate. -वेणुः 1 The staff (त्रिदण्ड) of a Saṁnyāsin; केचित् त्रिवेणुं जगृहुरेके पात्रं कमण्डलुम् Bhāg.11.23.34. -2 The pole of a chariot; अथ त्रिवेणुसंपन्नं ...... बभञ्ज च महारथम् Rām.3. 51.16; Mb.7.156.83; a three bannered (chariot); Bhāg.4.26.1. -वेदः a Brāhmaṇa versed in the three Vedas. -शक्तिः a deity (त्रिकला), Māyā; Bhāg.2.6.31. -शङ्कुः 1 N. of a celebrated king of the Solar race, king of Ayodhyā and father of Hariśchandra. [He was a wise, pious, and just king, but his chief fault was that he loved his person to an inordinate degree. Desiring to celebrate a sacrifice by virtue of which he could go up to heaven in his mortal body, he requested his family-priest Vasiṣṭha to officiate for him; but being refused he next requested his hundred sons who also rejected his absurd proposal. He, therefore, called them cowardly and impotent, and was, in return for these insults, cursed and degraded by them to be a Chāṇḍāla. While he was in this wretched condition, Viśvāmitra, whose family Triśaṅku had in times of famine laid under deep obligations, undertook to celebrate the sacrifice, and invited all the gods to be present. They, however, declined; whereupon the enraged Viśvāmitra. by his own power lifted up Triśaṅku to the skies with his cherished mortal body. He began to soar higher and higher till his head struck against the vault of the heaven, when he was hurled down head-foremost by Indra and the other gods. The mighty Viśvāmitra, however, arrested him in his downward course, saying 'Stay Triśaṅku', and the unfortunate monarch remained suspended with his head towards the earth as a constellation in the southern hemisphere. Hence the wellknown proverb:-- त्रिशङ्कुरिवान्तरा तिष्ठ Ś.2.] -2 the Chātaka bird. -3 a cat. -4 a grass-hopper. -5 a firefly. ˚जः an epithet of Hariśchandra. ˚याजिन् m. an epithet of Viśvāmitra. -शत a. three hundred. (-तम्) 1 one hundred and three. -2 three hundred. -शरणः a Buddha. -शर्करा three kinds of sugar (गुडोत्पन्ना, हिमोत्था, and मधुरा). -शाख a. three-wrinkled; भ्रुकुट्या भीषणमुखः प्रकृत्यैव त्रिशाखया Ks.12.72. -शालम् a house with three halls or chambers. -शिखम् 1 a trident; तदापतद्वै त्रिशिखं गरुत्मते Bhāg.1.59.9. -2 a crown or crest (with three points). -शिरस् m. 1 N. of a demon killed by Rāma. -2 an epithet of Kubera. -3 fever. त्रिशिरस्ते प्रसन्नो$स्मि व्येतु ते मज्ज्वराद्भयम् Bhāg.1.63.29. -शीर्षः Śiva. -शीर्षकम्, -शूलम् a trident. ˚अङ्कः, ˚धारिन् m. an epithet of Śiva. -शुक्लम् the holy combination of 'three days' viz. Uttarāyaṇa (day of the gods), the bright half of the moon (day of the manes) and daytime; त्रिशुक्ले मरणं यस्य, L. D. B. -शूलिन् m. an epithet of Śiva. -शृङ्गः 1 the Trikūṭa mountain. -2 a triangle. -शोकः the soul. -षष्टिः f. sixty-three. -ष्टुभ् f. a metre of 4 x 11 syllables. -संध्यम्, -संध्यी the three periods of the day, i. e. dawn, noon, and sunset; also -त्रिसवनम् (-षवणम्); Ms.11.216. -संध्यम् ind. at the time of the three Sandhyas; सान्निध्यं पुष्करे येषां त्रिसन्ध्यं कुरुनन्दन Mb. -सप्तत a. seventy-third. -सप्ततिः f. seventy-three. -सप्तन्, -सप्त a. (pl.) three times 7, i. e. 21. -सम a. (in geom.) having three equal sides, equilateral. -सरः milk, sesamum and rice boiled together. -सरकम् drinking wine thrice ('सरकं शीधुपात्रे स्यात् शीधुपाने च शीधुनि' इति विश्वः); प्रातिभं त्रिसरकेण गतानाम् Śi.1.12. -सर्गः the creation of the 3 Guṇas; Bhāg.1.1.1. -साधन a. having a threefold causality; R.3.13. -सामन् a. singing 3 Sāmans (an उद्गातृ); उद्गाता तत्र संग्रामे त्रिसामा दुन्दुभिर्नृप Mb.12.98.27. -साम्यम् an equilibrium of the three (qualities); Bhāg.2.7.4. -सुपर्णः, -र्णम् 1 N. of the three Ṛigvedic verses (Rv.1.114.3-5). -2 N. of T. Ār.1.48-5; -a. familiar with or reciting these verses; Ms.3.185. -स्थली the three sacred places : काशी, प्रयाग, and गया. -स्थानम् the head, neck and chest together; तन्त्रीलयसमायुक्तं त्रिस्थानकरणान्वितम् Rām.7.71.15. -a. 1 having 3 dwelling places. -2 extending through the 3 worlds. -स्रोतस् f. an epithet of the Ganges; त्रिस्रोतसं वहति यो गगनप्रतिष्ठाम् Ś.7.6; R.1.63; Ku.7.15. -सीत्य, -हल्य a. ploughed thrice (as a field). -हायण a. three years old.

tvac	त्वच् f. 1 Skin (of men, serpents &c.); धत्ते त्वचं रौरवीम् U.4.2; Mv.1.18. -2 Hide (as of a cow, deer &c.); त्वचं स मेध्यां परिधाय रौरवीम् R.3.31. -3 Bark, rind; न्यस्ताक्षरा धातुरसेन यत्र भूर्जत्वचः कुञ्जरबिन्दुशोणाः Ku.1.7; R.2.37;17.12. -4 Any cover or coating. -5 The sense of touch. -6 Cinnamon वल्के लवङ्गवल्के त्वक् Nm. -7 Surface (of the earth); भूम्या उद्गेव वि त्वचं बिभेद Rv.1.68. 4. -Comp. -अङ्कुरः horripilation. -इन्द्रियम् the organ of touch. -कण्डुरः a sore. -गन्धः the orange. -छेदः 1 a skin-wound, scratch, bruise. -2 circumcision. -जम् 1 blood. -2 hair (on the body). -तरङ्गकः a wrinkle; (also त्वचोर्मिः). -त्रम् an armour; त्वक्त्रं चाचकचे वरम् Bk. 14.94. -दोषः disease of the skin, leprosy. -पत्रम् the leaf of Laurus Cassia (Mar. दालचिनी); चन्दनागुरुमुख्यानि त्वक्पत्राणां वनानि च Mb.12.17.18; एलां च देवकुसुमं त्वक्पत्रं चीनदारु च Śiva. B.3.14. -परिपुटनम् peeling of the skin. पलितम् leprosy. -पारुष्यम् roughness of the skin. -पुष्पः horripilation. (-ष्पी, -ष्पम्) a blotch, scab. -भेदः a scratch. -भेदकः One who scratches the skin; त्वग्भेदकः शतं दण्ड्यः Ms.8.284. -मलम् hair of the body. -रोगः leprosy. &c., any cutaneous disease. -शून्यता want of sensation in the skin. -सारः (त्वचिसारः) 1 a bamboo; त्वक्साररन्ध्रपरिपूरणलब्धगीतिः Śi.4.61. -2 Laurus Cassia (Mar. दालचिनी); यत्रासीत्क्षपिता क्षरज्जलधरे त्वक्सारलक्षीकृते Mv.7.12. -सुगन्धः an orange.

tvacam	त्वचम् 1 Skin. -2 Bark. -3 Cinnamon.

dāru	दारु a. [दीर्यते दॄ-उण्] 1 Tearing, rending. -2 Liberal. -3 Kind. -रुः 1 A liberal or munificent man. -2 A donor. -3 An artist. -रु n. (said to be m. also) 1 Wood, a piece of wood, timber. -2 A block. -3 A lever. -4 A bolt. -5 The pine or Devadāru tree. -6 Ore. -7 Brass. -Comp. -अण़्डः the peacock. -आघाटः the woodpecker. -कर्मन्, -कृत्यम् wood-work; Pt.1.96. -गर्भा a wooden-puppet. -जः a kind of drum. -निशा, -पिता, -हरिद्रा N. of a plant, a species of curcuma (Mar. दारुहळद, आंबेहळद). -पात्रम् a wooden vessel, such as a trough. -पुत्रिका, -पुत्री a wooden doll. -फलः, -लम् Pistachio (Mar. पिस्ता). -मत्स्याह्वयः a lizard; also मुख्याह्वय. -मुख्याह्वया, -मुख्याह्वा a lizard. -यन्त्रम् 1 a wooden puppet moved by strings. -2 any machinery of wood. -वधूः a wooden doll. -सारः sandal. -सिता Cinnamon in sticks (Mar. दालचिनी). -हस्तकः a wooden spoon. -हारः a wood-cutter, procurer of wood; नैष्कर्तृको दारुहारः ॥ ŚB. on Ms.1.2.28.

dur	दुर् ind. (A prefix substituted for दुस् before words beginning with vowels or soft consonants in the sense of 'bad'. 'hard' or 'difficult to do a certain thing'; for compounds with दुस् as first member see दुस् s. v.). -Comp. -अक्ष a. 1 weak-eyed. -2 evileyed. (-क्षः) 1 a loaded or false die. -2 dishonest gambling. -अक्षरम् an evil word; श्रुतिं ममाविश्य भवद्दुरक्षरं सृजत्यदः कीटकवदुत्कटा रुजः N.9.63. -अतिक्रम a. difficult to be overcome or conquered, unconquerable; सर्वं तु तपसा साध्यं तपो हि दुरति- क्रमम् Ms.11.2.38; स्वभावो दुरतिक्रमः 'nature cannot be changed'; स्वजातिर्दुरतिक्रमा Pt.1. -2 insurmountable, impassable; B. R.6.18-19. -3 inevitable. (-मः) an epithet of Viṣṇu. -अत्यय a. 1 difficult to be overcome; स्वर्गमार्गपरिघो दुरत्ययः R.11.88. -2 hard to be attained or fathomed; स एष आत्मा स्वपरेत्यबुद्धिभिर्दुरत्यया- नुक्रमणो निरूप्यते Bhāg.7.5.13. -अदृष्टम् ill-luck, misfortune. -अधिग, -अधिगम a. 1 hard to reach or attain, unattainable; Bhāg.3.23.8; दुरधिगमः परभागो यावत्पुरुषेण पौरुषं न कृतम् Pt.1.33. -2 insurmountable. -3 hard to be studied or understood; इह दुरधिगमैः किञ्चि- देवागमैः Ki.5.18. -अधिष्ठित a. badly performed, managed, or executed. (-तम्) improper stay at a place. -अधीत a. badly learnt or read. -अध्यय a. 1 difficult of attainment; सहस्रवर्त्मा चपलैर्दुरध्ययः Śi.12.11. -2 hard to be studied. -अध्यवसायः a foolish undertaking. -अध्वः a bad road; स्वयं दुरध्वार्णवनाविकाः कथं स्पृशन्तु विज्ञाय हृदापि तादृशीम् N.9.33. -अन्त a. 1 whose end is difficult to be reached, endless, infinite; संकर्षणाय सूक्ष्माय दुरन्तायान्तकाय च Bhāg. -2 ending ill or in misery, unhappy; अहो दुरन्ता बलवद्विरोधिता Ki.1.23; नृत्यति युवति- जनेन समं सखि विरहिजनस्य दुरन्ते (वसन्ते) Gīt.1; इयमुदरदरी- दुरन्तधारा यदि न भवेदभिमानभङ्गभूमिः Udb. -3 hard to be understood or known. -4 insurmountable. -अन्तक a. = दुरन्त q. v. (-कः) an epithet of Śiva. -अन्वय a. 1 difficult to be passed along; Mb.14.51.17. -2 hard to be carried out or followed. -3 difficult to be attained. or understood; बुद्धिश्च ते महाप्राज्ञ देवैरपि दुरन्वया Rām.3. 66.18. -4 not suitable, improper; वचो दुरन्वयं विप्रास्तूष्णी- मासन्भ्रमद्धियः Bhāg.1.84.14. (-यः) 1 a wrong conclusion, one wrongly inferred from given premisses. -2 (in gram.) a false agreement. -अपवादः ill report. slander. -अभिग्रह a. difficult to be caught. -अभि- मानिन् a. vain-glorious, disagreeably proud. -अवगम a. incomprehensible; Bhāg.5.13.26. -अवग्रह a. 1 difficult to be restrained or subjugated; भक्ता भजस्व दुरवग्रह मा त्यजास्मान् Bhāg.1.29.31. -2 disagreeable. -अवग्राह a. difficult to be attained; Bhāg.7.1.19. -अवच्छद a. difficult to be hidden; हेतुभिर्लक्षयांचक्रुराप्रीतां दुरवच्छदैः Bhāg.1.62.28. -अवबोध a. unintelligible. Bhāg.1.49.29. -अवसित a. unfathomed, difficult to be ascertained, द्युपतिभिरजशक्रशंकराद्यैर्दुरवसितस्तवमच्युतं नतो$स्मि Bhāg.12.12.67. -अवस्थ a. ill off, badly or poorly circumstanced. -अवस्था, -स्थानम् a wretched or miserable state; Bhāg.5.3.12. -अवाप a. difficult to be gained or fulfilled; Ś.1. -अवेक्षितम् an improper look. -अह्नः a bad day. -आकृति a. ugly, mis-shaped. -आक्रन्द a. crying bitterly or miserably; किं क्रन्दसि दुराक्रन्द स्वपक्ष- क्षयकारक Pt.4.29. -आक्रम a. 1 invincible, unconquerable. -2 difficult to be passed. -आक्रमणम् 1 unfair attack. -2 difficult approach. -आगमः improper or illegal acquisition. -आग्रहः foolish obstinacy, headstrongness, pertinacity; ममाहमित्यूढदुराग्रहाणां पुंसाम् Bhāg.3. 5.43. -आचर a. 1 hard to be performed. -2 incurable (as a disease). -आचार a. 1 ill-conducted, badly behaved. -2 following bad practices, wicked, depraved; अपि चेत्सुदुराचारो भजते मामनन्यभाक् Bg.9.3. (-रः) bad practice, ill-conduct, wikedness. -आढ्य a. not rich, poor. -आत्मता vileness, baseness, wickedness. -आत्मन् a. evil-natured, low, wicked, vile, base, mean; ये च प्राहुर्दुरात्मानो दुराराध्या महीभुजः Pt.1.39. (-m.) a rascal, villain, scoundrel. -आधर a. difficult to be withstood or overpowered, irresistible. -आधर्ष a. hard to be approached or assailed, unassailable जगन्नाथो दुराधर्षो गङ्गां भागीरथीं प्रति Mb. -2 not to be attacked with impunity. -3 haughty. (-र्षः) white mustard. -आधारः an epithet of Śiva. -आधिः (m.) 1 distress or anxiety of mind; निरस्तनारीसमया दुराधयः Ki.1.28. -2 indignation. -आधी a. Ved. malignant, thinking ill of. -आनम a. difficult to bend or draw; स विचिन्त्य धनुर्दुरानमम् R.11.38. -आप a. 1 difficult to be obtained; श्रिया दुरापः कथमीप्सितो भवेत् Ś.3.13; R.1.72;6.62. -2 difficult to be approached; Pt.1.67. -3 hard to be overcome. -आपादन a. difficult to be brought about; किं दुरापादनं तेषाम् Bhāg.3.23.42. -आपूर a. difficult to be filled or satisfied; Bhāg.7.6.8. -आबाध a. hard to be molested. (-धः) N. of Śiva. -आमोदः bad scent, stench; शवधूमदुरामोदः शालिभक्ते$त्र विद्यते Ks.82.22. -आराध्य a. difficult to be propitiated, hard to be won over or conciliated; दुराराध्याः श्रियो राज्ञां दुरापा दुष्परिग्रहाः Pt.1.38. -आरुह a. difficult to be mounted. (-हः) 1 the Bilva tree. -2 the cocoanut tree. -3 the date tree. -आरोप a. difficult to be strung (bow); दुरारोपमैन्दुशेखरं धनुर्दुर्निवारा रावणभुजदण्डाः B. R.1.46-47. -आरोह a. difficult of ascent. (-हः) 1 The cocoanut tree. -2 the palm tree. -3 the date tree. -आलापः 1 a curse, imprecation. -2 foul of abusive language. -आलोक a. 1 difficult to be seen or perceived. -2 painfully bright, dazzling; दुरालोकः स समरे निदाघाम्बररत्नवत् K. P.1. (-कः) dazzling splendour. -आव(वा)र a. 1 difficult to be covered or filled up; दुरावरं त्वदन्येन राज्यखण्डमिदं महत् Rām.2.15.5. -2 difficult to be restrained, shut in, kept back or stopped. -आवर्त a. difficult to be convinced or set up; भवन्ति सुदुरावर्ता हेतुमन्तो$पि पण्डिताः Mb.12.19.23. -आशय a. 1 evil-minded, wicked, malicious, स्फुटनिर्भिन्नो दुराशयो$धमः Śi. उपेयिवान् मूलमशेषमूलं दुराशयः कामदुघाङ्घ्रिपस्य Bhāg.3.21.15. -2 having a bad place or rest. (-m.) the subtle body which is not destroyed by death (लिङ्गदेह); एतन्मे जन्म लोके$स्मिन्मुमुक्षूणां दुराशयात् Bhāg.3.24. 36. -आशा 1 a bad or wicked desire. -2 hoping against hope. -आस a. difficult to be abided or associated with; संघर्षिणा सह गुणाभ्यधिकैर्दुरासम् Śi.5.19. -आसद a. 1 difficult to be approached or overtaken; स सभूव दुरासदः परैः R.3.66; 8.4; Mv.2.5; 4.15. -2 difficult to be found or met with. -3 unequalled, unparalleled. -4 hard to be borne, insupportable. -5 difficult to be conquered, unassailable, unconquerable; जहि शत्रुं महाबाहो कामरूपं दुरासदम् Bg.3.43. (-दः) an epithet of Śiva. -इत a. 1 difficult. -2 sinful. (-तम्) 1 a bad course, evil, sin; दरिद्राणां दैन्यं दुरितमथ दुर्वासनहृदां द्रुतं दूरीकुर्वन् G. L.2; R.8.2; Amaru.2; Mv.3.43. -2 a difficulty, danger. -3 a calamity, evil; अपत्ये यत्तादृग्- दुरितमभवत् U.4.3. -इतिः f. Ved. 1 a bad course. -2 difficulty. -इष्टम् 1 a curse, imprecation. -2 a spell or sacrificial rite performed to injure another person. -ईशः a bad lord or master. -ईषणा, -एषणा 1 a curse, an imprecation. -2 an evil eye. -उक्त a. harshly uttered; Pt.1.89. -उक्तम्, -उक्तिः f. offensive speech, reproach, abuse, censure; लक्ष्मि क्षमस्व वचनीयमिदं दुरुक्तम् Udb. -उच्छेद a. difficult to be destroyed. -उत्तर a. 1 unanswerable. -2 difficult to be crossed; दुरुत्तरे पङ्क इवान्धकारे Bk.11.2; प्राप्तः पङ्को दुरुत्तरः Ki.15.17. -उदय a. appearing with difficulty, not easily manifested; यो$ नात्मनां दुरुदयो भगवान्प्रतीतः Bhāg.3.16.5. -उदर्क a. having bad or no consequences; N.5.41. -उदाहर a. difficult to be pronounced or composed; अनुज्झितार्थसंबन्धः प्रबन्धो दुरुदाहरः Śi.2.73. -उद्वह a. burdensome, unbearable. -उपसद a. difficult of approach; Ki.7.9. -उपसर्पिन् a. approaching incautiously; एकमेव दहत्यग्निर्नरं दुरुपसर्पिणम् Ms.7.9. -ऊह a. abstruse; जानीते जयदेव एव शरणः श्लाघ्ये दुरूहद्रुते Gīt. -एव a. Ved. 1 having evil ways. -2 irresistible, unassailable. (-वः) a wicked person. -ओषस् a. Ved. slow, lazy. -ग 1 difficult of access, inaccessible, impervious, impassable; दुर्गस्त्वेष महापन्थाः Mb.12.3. 5; दुर्गं पथस्तत्कवयो वदन्ति Kaṭh.1.3.14. -2 unattainable. -3 incomprehensible. -4 following wicked path, vicious; Rām.2.39.22. (-गः, -गम्) 1 a difficult or narrow passage through a wood or over a stream, mountain &c., a defile, narrow pass. -2 a citadel. fortress, castle; न दुर्गं दुर्गमित्येव दुर्गमं मन्यते जनः । तस्य दुर्गमता सैव यत्प्रभुस्तस्य दुर्गमः ॥ Śiva. B.16.61. -3 rough ground. -4 difficulty, adversity, calamity, distress, danger; निस्तारयतिं दुर्गाच्च Ms.3.98;11.43; मच्चित्तः सर्व- दुर्गाणि मत्प्रसादात्तरिष्यसि; Bg.18.58. (-गः) 1 bdellium. -2 the Supreme Being. -3 N. of an Asura slain by Durgā (thus receiving her name from him). ˚अध्यक्षः, ˚पतिः, ˚पालः the commandant or governor of a castle. ˚अन्तः The suburb of a fort; दुर्गान्ते सिद्धतापसाः Kau. A. 1.12. ˚कर्मन् n. fortification. ˚कारक a. making difficult. (-कः) the birch tree. ˚घ्नी N. of Durgā. ˚तरणी an epithet of Sāvitrī. सावित्री दुर्गतरणी वीणा सप्तविधा तथा Mb. ˚मार्गः a defile, gorge. ˚लङ्घनम् surmounting difficulties. (-नः) a camel. ˚संचरः 1 a difficult passage as to a fort &c., a bridge &c. over a defile. ˚संस्कारः Repairs to the old forts; अतो दुर्गसंस्कार आरब्धव्ये किं कौमुदीमहोत्सवेन Mu. ˚सिंहः N. of the author of कलापपरिशिष्ट. ˚व्यसनम् a defect or weak point in a fortress. (-र्गा) an epithet of Pārvatī, wife of Śiva. -2 the female cuckoo -3 N. of several plants. ˚नवमी the 9th day of the bright half of कार्तिक. ˚पूजा the chief festival in honour of दुर्गा in Bengal in the month of Āśvina. -गत a. 1 unfortunate, in bad circumstances; समाश्वसिमि केनाहं कथं प्राणिमि दुर्गतः Bk.18.1. -2 indigent, poor. -3 distressed, in trouble. -गतता ill-luck, poverty, misery; तावज्जन्मातिदुःखाय ततो दुर्गतता सदा Pt.1.265. -गतिः f. 1 misfortune, poverty, want, trouble, indigence; न हि कल्याणकृत्कश्चिद् दुर्गतिं तात गच्छति Bg.6.4. -2 a difficult situation or path. -3 hell. -गन्ध a. ill-smelling. (-न्धः) 1 bad odour, stink -2 any ill-smelling substance. -3 an onion. -4 the mango tree. (-न्धम्) sochal salt. -गन्धि, -गन्धिन् a. ill-smelling. -गम a. 1 impassable, inaccessible, impervious; कामिनीकायकान्तारे कुचपर्वतदुर्गमे Bh.1.86; Śi. 12.49. -2 unattainable, difficult of attainment. -3 hard to be understood. (-मम्) a difficult place like hill etc; भ्राम्यन्ते दुर्गमेष्वपि Pt.5.81. -गाढ, -गाध, -गाह्य a. difficult to be fathomed or investigated, unfathomable. -गुणितम् not properly studied; चिराम्यस्तपथं याति शास्त्रं दुर्गुणितं यथा Avimārakam.2.4. -गोष्ठी evil association; conspiracy. वृद्धो रक्कः कम्पनेशो दुर्गोष्ठीमध्यगो$भवत् Rāj. T.6. 17. -ग्रह a. 1 difficult to be gained or accomplished. -2 difficult to be conquered or subjugated; दुर्गाणि दुर्ग्रहाण्यासन् तस्य रोद्धुरपि द्विषाम् R.17.52. -3 hard to be understood. (-हः) 1 a cramp, spasm. -2 obstinacy. -3 whim, monomania; कथं न वा दुर्ग्रहदोष एष ते हितेन सम्य- ग्गुरुणापि शम्यते N.9.41. -घट a. 1 difficult. कार्याणि घटयन्नासीद् दुर्घटान्यपि हेलया Rāj. T.4.364. -2 impossible. -घण a. 1 closely packed together, very compact. -घुरुटः An unbeliever; L. D. B. -घोषः 1 a harsh cry. -2 a bear. -जन a. 1 wicked, bad, vile. -2 slanderous, malicious, mischievous; यथा स्त्रीणां तथा वाचां साधुत्वे दुर्जनो जनः U.1.6. (-नः) a bad or wicked person, a malicious or mischievous man, villain; दुर्जनः प्रियवादी च नैतद्विश्वास- कारणम् Chāṇ.24,25; शाम्येत्प्रत्यपकारेण नोपकारेण दुर्जनः Ku.2.4. (दुर्जनायते Den. Ā. to become wicked; स्वजनो$पि दरिद्राणां तत्क्षणाद् दुर्जनायते Pt.1.5.). (दुर्जनीकृ [च्वि] to make blameworthy; दुर्जनीकृतास्मि अनेन मां चित्रगतां दर्शयता Nāg.2). -जय a. invincible. (-यः) N. of Viṣṇu. -जर a. 1 ever youthful; तस्मिन्स्तनं दुर्जरवीर्यमुल्बणं घोराङ्कमादाय शिशोर्दधावथ Bhāg.1.6.1. -2 hard (as food), indigestible. -3 difficult to be enjoyed; राजश्रीर्दुर्जरा तस्य नवत्वे भूभुजो$भवत् Rāj. T.5.19. -जात a. 1 unhappy, wretched. -2 bad-tempered, bad, wicked; Rāj. T.3. 142. -3 false, not genuine. ˚जीयिन् a. one who is born in vain; यो न यातयते वैरमल्पसत्त्वोद्यमः पुमान् । अफलं जन्म तस्याहं मन्ये दुर्जातजायिनः ॥ Mb. (-तम्) 1 a misfortune, calamity, difficulty; त्वं तावद् दुर्जाते मे$त्यन्तसाहाय्यकारिणी भव M.3; दुर्जातबन्धुः R.13.72. 'a friend in need or adversity.' -2 impropriety. -जाति a. 1 bad natured, vile, wicked; रुदितशरणा दुर्जातीनां सहस्व रुषां फलम् Amaru.96. -2 outcast. (-तिः f.) misfortune, ill condition. -ज्ञान, -ज्ञेय a. difficult to be known, incomprehensible. उच्चावचेषु भुतेषु दुर्ज्ञेयामकृतात्मभिः Ms.6.73. (-यः) N. of Śiva. -णयः, -नयः, -नीतिः 1 bad conduct. -2 impropriety -3 injustice. -णामन्, -नामन् a. having a bad name. -णीत a. 1 ill-behaved. -2 impolitic. -3 forward. (-तम्) misconduct; दुर्णीतं किमिहास्ति किं सुचरितं कः स्थानलाभे गुणः H. -दम, -दमन, -दम्य a. difficult to be subdued, untamable, indomitable. -दर्श a. 1 difficult to be seen. -2 dazzling; सुदुर्दर्शमिदं रूपं दृष्टवानसि यन्मन Bg.11.52. -दर्शन a. ugly, ill-looking; दुर्दर्शनेन घटतामियमप्यनेन Māl.2.8. -दशा a misfortune, calamity. -दान्त a. 1 hard to be tamed or subdued, untamable; Śi.12.22. -2 intractable, proud, insolent; दुर्दान्तानां दमनविधयः क्षत्रियेष्वायतन्ते Mv.3.34. (-तः) 1 a calf. -2 a strife, quarrel. -3 N. of Śiva. -दिन a. cloudy, rainy. (-नम्) 1 a bad day in general; तद्दिनं दुर्दिनं मन्ये यत्र मित्रागमो हि न Subhāṣ. -2 a rainy or cloudy day, stormy or rainy weather; उन्नमत्यकालदुर्दिनम् Mk.5; Ku.6 43; Mv.4.57. -3 a shower (of anything); द्विषां विषह्य काकुत्स्थस्तत्र नाराचदुर्दिनम् ॥ सन्मङ्गलस्नात इव R.4.41,82;5.47; U.5.5. -4 thick darkness; जीमूतैश्च दिशः सर्वाश्चक्रे तिमिरदुर्दिनाः Mb. (दुर्दिनायते Den. Ā. to become cloudy.) -दिवसः a dark or rainy day; Pt.1.173. -दुरूटः, -ढः 1 an unbeliever -2 an abusive word. -दृश a. 1 disagreeable to the sight, disgusting; दुर्दृशं तत्र राक्षसं घोररूपमपश्यत्सः Mb.1.2.298. -2 difficult to be seen; पादचारमिवादित्यं निष्पतन्तं सुदुर्दृशम् Rām.7.33.5. -दृष्ट a. illjudged or seen, wrongly decided; Y.2.35. -दैवम् ill-luck, misfortune. -द्यूतम् an unfair game. -द्रुमः onion (green). -धर a. 1 irresistible, difficult to be stopped. -2 difficult to be borne or suffered; दुर्धरेण मदनेन साद्यते Ghat.11; Ms.7.28. -3 difficult to be accomplished. -4 difficult to be kept in memory. (-रः) quicksilver. -धर्ष a. 1 inviolable, unassailable. -2 inaccessible; संयोजयति विद्यैव नीचगापि नरं सरित् । समुद्रमिव दुर्धर्षं नृपं भाग्य- मतः परम् ॥ H. Pr.5. -3 fearful, dreadful. -4 haughty. -धी a. stupid, silly. -नयः 1 arrogance. -2 immorality. -3 evil strategy; उन्मूलयितुमीशो$हं त्रिवर्गमिव दुर्नयः Mu.5.22. -नामकः piles. ˚अरिः a kind of bulbous root (Mar. सुरण). -नामन् m. f. a cockle. (-n.) piles. -निग्रह a. irrepressible, unruly; मनो दुर्निग्रहं चलम् Bg.6.35. -निमित a. carelessly put or placed on the ground; पदे पदे दुर्निमिते गलन्ती R.7.1. -निमित्तम् 1 a bad omen; R.14.5. -2 a bad pretext. -निवार, -निवार्य a. difficult to be checked or warded off, irresistible, invincible. -नीतम् 1 misconduct, bad policy, demerit, misbehaviour; दुर्णीतं किमि- हास्ति Pt.2.21; H.1.49. -2 ill-luck. -नीतिः f. maladministration; दुर्नीतिं तव वीक्ष्य कोपदहनज्वालाजटालो$पि सन्; Bv.4.36. -नृपः a bad king; आसीत् पितृकुलं तस्य भक्ष्यं दुर्नृप- रक्षसः Rāj. T.5.417. -न्यस्त a. badly arranged; दुर्न्यस्त- पुष्परचितो$पि Māl.9.44. -बल a. 1 weak, feeble. -2 enfeebled, spiritless; दुर्बलान्यङ्गकानि U.1.24. -3 thin, lean, emaciated; U.3. -4 small, scanty, little; स्वार्थोप- पत्तिं प्रति दुर्बलाशः R.5.12. -बाध a. Unrestrained (अनिवार); दुर्बाधो जनिदिवसान्मम प्रवृद्धः (आधिः); Mv.6.28. -बाल a. 1 bald-headed. -2 void of prepuce. -3 having crooked hair. -बुद्धि a. 1 silly, foolish, stupid. -2 perverse, evil-minded, wicked; धार्तराष्ट्रस्य दुर्बुद्धेर्युद्धे प्रियचिकीर्षवः (समा- गताः) Bg.1.23 -बुध a. wicked-minded, silly; Mb. 11.4.18. -बोध a. unintelligible, unfathomable, inscrutable; निसर्गदुर्बोधमबोधविक्लवाः क्व भूपतीनां चरितं क्व जन्तवः Ki. 1.6. -भग a. 1 unfortunate, unlucky; श्रीवल्लभं दुर्भगाः (निन्दन्ति) Pt.1.415. -2 not possessed of good features, ill-looking. -भगा 1 a wife disliked by her husband; दुर्भगाभरणप्रायो ज्ञानं भारः क्रियां विना H.1.17. -2 an ill-tempered woman, a shrew. -3 a widow; -भर a. insupportable, burdensome, heavily laden with (comp.); ततो राजाब्रवीदेतं बहुव्यसनदुर्भरः Ks.112.156. -भाग्य a. unfortunate, unlucky. (ग्यम्) ill-luck. -भावना 1 an evil thought. -2 a bad tendency. -भिक्षम् 1 scarcity of provisions, dearth, famine; Y.2.147; Ms.8.22; उत्सवे व्यसने चैव दुर्भिक्षे... यस्तिष्ठति स बान्धवः H.1.71; Pt.2. -2 want in general. -भिद, -भेद, -भेद्य a. firm; सुजनस्तु कनकघटवद् दुर्भेद्यश्चाशु संध्येयः Subhāṣ. -भृत्यः a bad servant. -भिषज्यम् incurability; Bṛi. Up.4.3.14. -भ्रातृ m. a bad brother. -मङ्कु a. obstinate, disobedient. -मति a. 1 silly, stupid, foolish, ignorant. -2 wicked, evilminded; न सांपरायिकं तस्य दुर्मतेर्विद्यते फलम् Ms.11.3. -मद a. drunken, ferocious, maddened, infatuated; Bhāg.1.15.7. -दः foolish pride, arrogance. -दम् the generative organ; ग्रामकं नाम विषयं दुर्मदेन समन्वितः Bhāg.4.25.52. -मनस् a. troubled in mind, discouraged, disspirited, sad, malancholy; अद्य बार्हस्पतः श्रीमान् युक्तः पुष्येण राघवः । प्रोच्यतै ब्राह्मणैः प्राज्ञैः केन त्वमसि दुर्मनाः ॥ Rām. [दुर्मनायते Den. Ā. to be troubled in mind, be sad, meditate sorrowfully, to be disconsolate, become vexed or fretted; Māl.3]. -मनुष्यः a bad or wicked man. -मन्त्रः, -मन्त्रितम्, -मन्त्रणा evil advice, bad counsel; दुर्मन्त्रान्नृपतिर्विनश्यति; Pt.1.169. -मरम् a hard or difficult death; Mb.14.61.9. -मरी a kind of दूर्वा grass. -मरणम् violent or unnatural death. -मर्ष a. 1 unbearable; Bhāg.6.5.42. -2 obstinate, hostile. -मर्षणः N. of Viṣṇu. -मर्षित a. provocated, encouraged; एवं दुर्मर्षितो राजा स मात्रा बभ्रुवाहनः Mb.14. 79.13, -मर्याद a. immodest, wicked. -मल्लिका, -मल्ली a minor drama, comedy, farce; S. D.553. -मित्रः 1 a bad friend. -2 an enemy. -मुख a. 1 having a bad face, hideous, ugly; Bh.1.9. -2 foul-mouthed, abusive, scurrilous; Bh.2.69. (-खः) 1 a horse. -2 N. of Śiva. -3 N. of a serpent king (Nm.) -4 N. of a monkey (Nm.) -5 N. of a year (29th year out of 6 years cycle). -मूल्य a. highly priced, dear. -मेधस् a. silly, foolish, dull-headed, dull; Pt.1. (-m.) a dunce, dull-headed man, blockhead; ग्रन्थानधीत्य व्याकर्तु- मिति दुर्मेधसो$प्यलम् Śi.2.26. -मैत्र a. unfriendly, hostile; Bhāg.7.5.27. -यशस् n. ill-repute, dishonour. -योगः 1 bad or clumsy contrivance. -2 a bad combination. -योध, -योधन a. invincible, unconquerable. (-नः) the eldest of the 11 sons of Dhṛitarāṣṭra and Gāndhārī. [From his early years he conceived a deep hatred for his cousins the Pāṇḍavas, but particularly Bhīma, and made every effort he could to compass their destruction. When his father proposed to make Yudhiṣṭhira heir-apparent, Duryodhana did not like the idea, as his father was the reigning sovereign, and prevailed upon his blind father to send the Pāṇḍavas away into exile. Vāraṇāvata was fixed upon as their abode, and under pretext of constructing a palatial building for their residence, Duryodhana caused a palace to be built mostly of lac, resin and other combustible materials, thereby hoping to see them all destroyed when they should enter it. But the Paṇḍavas were forewarned and they safely escaped. They then lived at Indraprastha, and Yudhiṣṭhira performed the Rājasuya sacrifice with great pomp and splendour. This event further excited the anger and jealousy of Duryodhana, who was already vexed to find that his plot for burning them up had signally failed, and he induced his father to invite the Pāṇḍavas to Hastināpura to play with dice (of which Yudhiṣṭhira was particularly fond). In that gambling-match, Duryodhana, who was ably assisted by his maternal uncle Śakuni, won from Yudhiṣṭhira everything that he staked, till the infatuated gambler staked himself, his brothers, and Draupadī herself, all of whom shared the same fate. Yudhiṣṭhira, as a condition of the wager, was forced to go to the forest with his wife and brothers, and to remain there for twelve years and to pass one additional year incognito. But even this period, long as it was, expired, and after their return from exile both the Pāṇḍavas and Kauravas made great preparations for the inevitable struggle and the great Bhāratī war commenced. It lasted for eighteen days during which all the Kauravas, with most of their allies, were slain. It was on the last day of the war that Bhīma fought a duel with Duryodhana and smashed his thigh with his club.] मोघं तवेदं भुवि नामधेयं दुर्योधनेतीह कृतं पुरस्तात् न हीह दुर्योधनता तवास्ति पलायमानस्य रणं विहाय Mb.4.65.17. -योनि a. of a low birth, न कथंचन दुर्योनिः प्रकृतिं स्वां नियच्छति Ms.1.59. -लक्ष्य a. difficult to be seen or perceived, hardly visible. -क्ष्यम् bad aim; मनः प्रकृत्यैव चलं दुर्लक्ष्यं च तथापि मे Ratn.3.2. -लभ a. 1 difficult to be attained, or accomplished; R.1.67;17.7; Ku.4.4;5.46,61; दुर्लभं भारते जन्म मानुष्यं तत्र दुर्लभम् Subhāṣ. -2 difficult to be found or met with, scarce, rare; शुद्धान्तदुर्लभम् Ś.1.17. -3 best, excellent, eminent. -ग्रामः a village situated close to a large village and inhabited by the free-holders (अग्र- हारोपजीविनः); Māna.1.79-8. -4 dear, beloved. -5 costly. -ललित a. 1 spoilt by fondling, fondled too much, hard to please; हा मदङ्कदुर्ललित Ve.4; V.2.8; Māl.9. -2 (hence) wayward, naughty, illbred, unruly; स्पृहयामि खलु दुर्ललितायास्मै Ś.7. (-तम्) waywardness, rudeness. -लेख्यम् a forged document. Y.2.91. -वच a. 1 difficult to be described, indescribable. अपि वागधिपस्य दुर्वचं वचनं तद् विदधीत विस्मयम् Ki.2.2. -2 not to be talked about. -3 speaking improperly, abusing. (-चम्) abuse, censure, foul language. -वचस् n. abuse, censure; असह्यं दुर्वचो ज्ञातेर्मेघा- न्तरितरौद्रवत् Udb. -वर्ण a. bad-coloured. -र्णः 1 bad colour. -2 impurity; यथा हेम्नि स्थितो वह्निर्दुवर्णं हन्ति धातु- जम् Bhāg.12.3.47. (-र्णम्) 1 silver. दुर्वर्णभित्तिरिह सान्द्रसुधासुवर्णा Śi.4.28. -2 a kind of leprosy. -वस a. difficult to be resided in. -वसतिः f. painful residence; R.8.94. -वह a. heavy, difficult to be borne; दुर्वहगर्भखिन्नसीता U.2.1; Ku.1.11. -वाच् a. speaking ill. (-f.) 1 evil words, abuse. -2 inelegant language or speech. -वाच्य a. 1 difficult to be spoken or uttered. -2 abusive, scurrilous. -3 harsh, cruel (as words). (-च्यम्) 1 censure, abuse. -2 scandal, ill-repute. -वातः a fart. ˚वातय Den. P. to break wind or fart; इत्येके विहसन्त्येनमेके दुर्वातयन्ति च Bhāg.11.23.4. -वादः slander, defamation, calumny. -वार, -वारण a. irresistible, unbearable; R.14.87; किं चायमरिदुर्वारः पाणौ पाशः प्रचेतसः Ku.2.21. -वासना 1 evil propensity, wicked desire; कः शत्रुर्वद खेददानकुशलो दुर्वासनासंचयः Bv. 1.86. -2 a chimera. -वासस् a. 1 ill-dressed. -2 naked. (-m.) N. of a very irascible saint or Ṛiṣi, son of Atri and Anasūyā. (He was very hard to please, and he cursed many a male and female to suffer misery and degradation. His anger, like that of Jamadagni, has become almost proverbial.) -वाहितम् a heavy burden; उरोजपूर्णकुम्भाङ्का सदुर्वाहितविभ्रमा Rāj. T.4.18. -विगाह, -विगाह्य a. difficult to be penetrated or fathomed, unfathomable. -विचिन्त्य inconceivable, inscrutable -विद a. difficult to be known or discovered; नूनं गतिः कृतान्तस्य प्राज्ञैरपि सुदुर्विदा Mb.7.78. 2. -विदग्ध 1 unskilled, raw, foolish, stupid, silly. -2 wholly ignorant. -3 foolishly puffed up, elated. vainly proud; वृथाशस्त्रग्रहणदुर्विदग्ध Ve.3; ज्ञानलवदुर्विदग्धं ब्रह्मापि नरं न रञ्जयति Bh.2.3. -विद्ध a. Badly perforated (a pearl); Kau. A.2.11. -विद्य a. uneducated; Rāj. T.1.354. -विध a. 1 mean, base, low. -2 wicked, vile. -3 poor, indigent; विदधाते रुचिगर्वदुर्विधम् N.2.23. -4 stupid, foolish, silly; विविनक्ति न बुद्धिदुर्विधः Śi.16.39. -विनयः misconduct, imprudence. -विनीत a. 1 (a) badly educated, ill-mannered; ill-behaved, wicked; शासितरि दुर्विनीतानाम् Ś.1.24. (b) rude, naughty, mischievous. -2 stubborn, obstinate. (-तः) 1 a restive or untrained horse. -2 a wayward person, reprobate. -विपाक a. producing bad fruit; श्रितासि चन्दनभ्रान्त्या दुर्विपाकं विषद्रुमम् U.1.46. (-कः) 1 bad result or consequence; U.1.4; किं नो विधिरिह वचने$प्यक्षमो दुर्विपाकः Mv. 6.7. -2 evil consequences of acts done either in this or in a former birth. -विभाव्य a. inconceivable; also दुर्विभाव; असद्वृत्तेरहो वृत्तं दुर्विभावं विधेरिव Ki.11.56. -विमर्श a. difficult to be tried or examined; यो दुर्विमर्शपथया निजमाययेदं सृष्ट्वा गुणान्विभजते तदनुप्रविष्टः Bhāg.1.49.29. -विलसितम् a wayward act, rudeness, naughtiness; डिम्भस्य दुर्विलसितानि मुदे गुरूणाम् B. R.4.6. -विलासः a bad or evil turn of fate; U.1. -विवाहः a censurable marriage; इतरेषु तु शिष्टेषु नृशंसानृतवादिनः । जायन्ते दुर्विवाहेषु ब्रह्मधर्मद्विषः सुताः ॥ Ms.3.41. -विष a. ill-natured, malignant. (-षः) N. of Śiva. -विषह a. unbearable, intolerable, irresistible. (-हः) N. of Śiva. -वृत्त a. 1 vile, wicked, ill-behaved. -2 roguish. (-त्तम्) misconduct, ill-behaviour. दुर्वृत्तवृत्तशमनं तव देवि शीलम् Devīmāhātmya. -वृत्तिः f. 1 misconduct. -2 misery, want, distress. -3 fraud. -वृष्टिः f. insufficient rain, drought. -वेद a. difficult to be known or ascertained. -व्यवहारः a wrong judgment in law. -व्यवहृतिः f. ill-report or rumour. -व्यसनम् 1 a fond pursuit or resolve; Mu.3. -2 bad propensity, vice; तेन दुर्व्यसनेनासीद्भोजने$पि कदर्थना Ks.73.73. -व्रत a. not conforming to rules, disobedient. -हुतम् a badly offered sacrifice. -हृद् a. wicked-hearted, ill-disposed, inimical; अकुर्वतोर्वां शुश्रूषां क्लिष्टयोर्दुर्हृदा भृशम् Bhāg.1.45.9. (-m.) an enemy. -हृदय a. evil-minded, evil-intentioned, wicked. -हृषीक a. having defective organs of sense.

dehaḥ	देहः हम् [दिह्-घञ्] 1 The body; देहं दहन्ति दहना इव गन्धवाहाः Bv.1.14. -2 A form, shape, bulk, mass, -3 A person, an individual. -4 An appearance, a manifestation. -हः Anointing, smearing. -ही A rampart, wall, mound. -Comp. -अन्तरम् another body; किं नु तद् दुष्कृतं कर्म पुरा देहान्तरे कृतम् Rām.7.24.15. ˚प्राप्तिः f. transmigration. -आत्मवादः materialism, the doctrines of Chārvāka. -आत्मवादिन् m. a materialist, a Chārvāka. -आवरणम् armour, dress. -आसवः urine. -ईश्वरः the soul. -उद्भव, -उद्भूत a. born in the body, inborn, innate. -करः a father. -कर्तृ m. 1 the sun. -2 the Supreme Soul. -3 father. -कृत् 1 the five elements. -2 the God; देहकृत् देहभृत् देही Mb. -3 father; त्रसदस्युः पौरुकुत्सो यो$नरण्यस्य देहकृत् Bhāg.9.7.4. -कोषः 1 the covering of the body. -2 a feather, wing &c. -3 skin. -क्षयः 1 decay of the body. -2 sickness, disease. -गत a. incarnate, embodied. -जः 1 son. -2 a. Belonging to the body; मनोवाग्देहजैर्नित्यं कर्मदोषैर्न लिप्यते Ms.1.14. -जा a daughter. -तन्त्र a. whose chief kind of existence is corporeal; त्वं देहतन्त्रः प्रशमाय पाप्मनां निदेशभाजां च विभो विभूतये Bhāg.3.33. 5. -त्यागः 1 death (in general). -2 voluntary death; resigning the body; तीर्थे तोयव्यतिकरभवे जह्नुकन्यासरष्वोर्देह- त्यागात् R.8.95; Ms.1.62. -दः quick-silver. -दीपः the eye. -धर्मः the function of the body (आहारनिद्रामैथु- नादि); Rām.4.35.9. -धारकम् a bone. -धारणम् living, life. -धिः a wing. -धृष् m. air, wind. -पातः death. -बद्ध a. embodied, incarnate; देहबद्धमिव धर्ममभ्यगात् R. 11.35; Ku.2.47. -बन्ध bodily frame; ध्वंसते देहबन्धः U.3.38; Māl.9.2. -भाज् a. embodied, corporeal. (-m) any being possessed of a body or life, especially a man; नायं देवो देहभाजां नृलोके Bhāg.5.5.1. -भुज् m. 1 the soul. -2 the sun. -भृत् m. 1 living being, especially a man; धिगिमां देहभृतामसारताम् R.8.51; देहभ्रतां वर Bg.8.4; 14.14. -2 an epithet of Śiva. -3 life, vitality. -भेदः death. -मध्यम् waist. -यात्रा 1 dying, death. -2 nourishment, food. -यापनम् fostering the body (शरीरपोषण); देवतातिथिशेषेण कुरुते देहयापनम् Mb.3.26.6. -लक्षणम् a mole, a black or dark spot upon the skin. -वर्मन् n. the skin. -वायुः one of the five vital airs of lifewinds; see प्राण. -विसर्जनम् death. -वृन्तम् the navel. -संचारिणी a daughter. -सारः marrow. -स्वभावः bodily temperament.

daiva	दैव a. (-वी f.) [देवादागतः अण्] 1 Relating to gods, caused by or coming from gods, divine, celestial; संस्कृतं नाम दैवी वागन्वाख्याता महर्षिभिः Kāv.1.33; दैवीनां मानुषीणां च प्रतिहर्ता त्वमापदाम् R.1.6; Y.2.235; Bg.4.25; 9.13;16.3; Ms.3.75. -2 Royal; दैवी वाग्यस्य नाभवत् Rāj. T.5.26. -3 Depending on fate, fatal. -4 Possessing the quality of सत्त्व. -वः 1 (i. e. विवाहः) One of the eight forms of marriage, that in which the daughter is given away at a sacrifice to the officiating priest; यज्ञस्य ऋत्विजे दैवः Y.1.59 (for the eight forms of marriage see उद्वाह or Ms.3.21). -2 A worshipper of god (देवभक्त); दैवान् सर्वे गुणवन्तो भवन्ति Mb. 12.158.35. -वम् 1 Fate, destiny, luck, fortune; पूर्वजन्म- कृतं कर्म तद्दैवमिति कथ्यते H. दैवमविद्वांसः प्रमाणयन्ति Mu.3; विना पुरुषकारेण दैवमत्र न सिध्यति 'God helps those who help themselves'; दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या Pt.1.361. (दैवात् by chance, luckily, accidentally.) -2 A god, deity. -3 A religious rite or offering, an oblation to gods; उत्तिष्ठ नरशार्दूल कर्तव्यं दैवमाह्निकम् Rām.1.23.2. -4 A kind of Śrāddha ceremony. -5 Parts of the hands sacred to the gods, i. e. the tips of the fingers; cf. Ms.2.59. -6 Royal duties; न तु केवलदैवेन प्रजाभावेन रेमिरे Mb.1.222.1. -7 A science phenomena, unusuals (उत्पातs); Ch. Up. 7.1.2. -वी 1 A woman married according to the form of marriage called daiva q. v. above. -2 a. Divine, super-human; दैवी संपद्विमोक्षाय निबन्धायासुरी मता Bg.16.5. -3 A division of medicine (the medical use of charms, prayers &c.). -Comp. -अत्ययः evil resulting from unusual natural phenomena. -अधीन, -आयत्त a. dependent on fate; दैवायत्तं कुले जन्म मदायत्तं तु पौरुषम् Ve.3.33. -अहोरात्रः a day of the gods i. e. the human year. -इज्य a. sacred to Jupiter (गुरु), -topaz. -उपहत a. illfated, unfortunate; दैवेनोपहतस्य बुद्धिरथवा सर्वा विपर्यस्यति Mu.6.8. -ऊढा a woman married according to the Daiva ritual. ˚ज the son of such a woman; दैवोढाजः सुतश्चैव सप्त सप्त परावरान् Ms.3.38. -कर्मन् n. offering, oblations to gods. -कृत a. 1 fated. -2 natural. -कोविद्, -चिन्तकः, -ज्ञः an astrologer, a fortune-teller, पुरोहित प्रकुर्वीत दैवज्ञमुदितोदितम् Y.1.313; Kām.9,25. -गतिः f. turn or course of fate; मुक्ताजालं चिरपरिचितं त्याजितो दैवगत्या Me.96.; Pt.3.174. -चिन्ता fatalism; astrology. -ज्ञ a. knowing fate or men's destinies. -तन्त्र a. dependent on fate. -दत्त a. innate, natural. -दीपः the eye. -दुर्विपाकः hardness of fortune, adverseness or unpropitiousness of fate, an evil turn of fate; U.1.4. -दोषः badness of fate. -पर a. 1 trusting to fate, fatalist. -2 fated. predestined. -प्रश्नः 1 fortune-telling, astrology. -2 a voice from heaven. नक्तं निर्गत्य यत्किञ्चिच्छुभाशुभकरं वचः । श्रूयते तद्विदुर्धीरा दैवप्रश्नमुपश्रुतिम् ॥ -युगम् 'a Yuga of the gods' said to consist of 12 divine years, but see Kull. on एतद् द्वादशसाहस्रं देवानां युगमुच्यते Ms.1.71. -योगः a lucky coincidence, fortuitous combination, fortune, chance. (दैवयोगेन, दैवयोगात् fortunately, accidentally.) -रक्षित a. guarded by the gods; अरक्षितं तिष्ठति दैवरक्षितम् Subhāṣ. -लेखकः a fortune-teller, an astrologer. -वशः, -शम् the power of destiny, subjection to fate. -वाणी 1 a voice from heaven. -2 the Sanskrit language; cf. Kāv.1.33. quoted above. -विद् m. an astrologer. -सभेयम् a variety of sandal-wood red and smelling like a lotus-flower; Kau. A.2.11. -हत a. ill-fated; सुरक्षितं दैवहतं विनश्यति Subhāṣ. -हीन a. ill-fated, unfortunate, unlucky.

nija	निज a. [नितरां जायते निजन्-ड] 1 Innate, indigenous, native, inborn, congenial. -2 Own, one's own, relating to one-self, of one's own party or country; निजं वपुः पुन- रनयन्निजां रुचिम् Śi.17.4; R.3.15;18.27; Ms.2.5. -3 Peculiar. -4 Continual, perpetual. -m. (pl.) One's own people. -Comp. -बोधः Self-knowledge, spiritual knowledge; भिक्षुर्न चाहं निजबोधरूपः Hastāmalaka Stotra.

niryūhaḥ	निर्यूहः 1 A pinnacle, turret, projection (on columns or gates); अनेकविधप्रासादहर्म्यवलभीनिर्यूहशतसंकुलम् (अपश्यत्) Mb.1.3.133; वितर्दिनिर्यूहविटङ्कनीडः Śi.3.55. (where Mālli. renders निर्यूह by मत्तवारणाख्य अपाश्रयः and quotes Vaijayantī perhaps it was so called from its resemblance to the shape of an elephant in rut); चारु- तोरणनिर्यूहा Rām. -2 A chaplet, crest, head-ornament; बद्धाभरणनिर्यूहाः Mb.5.155.12. -3 A peg projecting from a wall. -4 Wood placed in a wall for pigeons to build their nests or to perch upon; Śi.3.55. -5 A door, gate. -6 Extract, decoction.

nisargaḥ	निसर्गः 1 Bestowing, granting, presenting, giving away; न चाधेः कालसंरोधान्निसर्गो$स्ति न विक्रयः Ms.8.143. -2 A grant. -3 Evacuation, voiding excrement. -4 Abandoning, relinquishing. -5 Creation; प्रजा निसर्गाद् विप्रान् वै क्षत्रियाः पूजयन्ति ह Mb.14.58.5. -6 Nature, natural character, natural state or condition; निसर्ग दुर्बोधम् Ki.1.6;18.31; R.3.35; Ku.4.16; निसर्गतः, निसर्गेण 'by nature', or 'naturally'. -7 Exchange, barter. -Comp. -ज, -सिद्ध a. innate, inborn, natural; निसर्गजं तु तत्तस्य कस्तस्मात्तदपोहति Ms.8.414. -निपुण a. naturally clever. -भिन्न a. different by nature; निसर्ग- भिन्नास्पदमेकसंस्थम् R.6.29. -विनीत a. 1 naturally discreet. -2 naturally well-behaved.

nīla	नील a. (ला -ली f.; the former in relation to clothes &c., the latter in relation to animals, plants &c.) 1 Blue, dark-blue; नीलस्निग्धः श्रयति शिखरं नूतनस्तोयवाहः U.1.33. -2 Dyed with indigo. -लः 1 the dark-blue or black colour. -2 Sapphire. -3 The Indian fig-tree. -4 N. of a monkey-chief in the army of Rāma. -5 'The blue mountain', N. of one of the principal ranges of mountains. -6 A kind of bird, the blue Mainā. -7 An ox of a dark-blue colour. -8 One of the nine treasures of Kubera; see नवनिधि. -9 A mark. -1 An auspicious sound or proclamation. -ला 1 The indigo plant. -2 A Rāgiṇī. -ले f. (du.) 1 The two arteries in front of the neck. -2 A black and blue mark on the skin; (for other senses see नीली.) -लम् 1 Black-salt. -2 Blue vitriol. -3 Antimony. -4 Poison. -5 Indigo, indigo dye. -6 Darkness. -Comp. -अक्षः 1 a goose. -अङ्गः the Sārasa bird. -अञ्जनम् 1 antimony. -2 blue vitriol. -अञ्जना, -अञ्जसा lightning. -अब्जम्, -अम्बुजम्, -अम्बु- जन्मन् n. the blue lotus. -अभ्रः a dark-cloud. -अम्बर a. dressed in dark-blue clothes. (-रः) 1 a demon, goblin. -2 the planet Saturn. -3 an epithet of Balarāma. -अरुणः early dawn, the first dawn of day. -अश्मन् m. a sapphire. -उल्पलम् a blue lotus; ध्रुवं स नीलोत्पलपत्रधारया समिल्लतां छेत्तुमृषिर्व्यवस्यति Ś.1.18. -उपलः the blue stone, lapis lazuli -कण्ठः 1 a peackock; केकाभिर्निलकण्ठस्तिर- यति वचनम् Māl.9.3; Me.81; कस्त्वं, शृली, मृगय भिषजं, नीलकण्ठः प्रिये$हम् Subhāṣ. -2 an epithet of Śiva. -3 a kind of gallinule. -4 a blue-necked jay. -5 a wag-tail -6 a sparrow. -7 a bee. (-ठम्) a radish. ˚अक्ष = रुद्राक्ष q. v. -केशी the indigo plant. -ग्रीवः an epithet of Śiva. -छदः 1 the date-tree. -2 an epithet of Garuḍa. -जम् blue steel. -जा N. of the river Vitastā. -तरु the cocoanut tree. -तालः, -ध्वजः the Tamāla tree. -पङ्कः, -पङ्कम् darkness. -पटलम् 1 a dark mass, a black coating or covering. -2 a dark film over the eye of a blind man; Pt.5. -पत्रः the pomegranate tree. (-त्रम्), -पद्मम् the blue water-lily. -पिच्छः a falcon. -पिटः a collection of annals and royal edicts; Buddh. -पुष्पिका 1 the indigo plant. -2 linseed. -फला the egg-plant (Mar. वांगें). -भः 1 the moon. -2 a cloud. -3 a bee. -मणिः, -रत्नम् 1 the sapphire; नेपथ्योचित- नीलरत्नम् Gīt.5; Bv.2.42. -2 an epithet of Kṛiṣṇa; also नीलमाधवः. -मीलिकः a fire-fly. -मृत्तिका 1 iron pyrites. -2 black earth. -राजिः f. a line of darkness, dark mass, thick darkness; निशाशशाङ्कक्षतनीलराजयः Ṛs. 1.2. -लोहित a. dark-blue, purple. (-तः) 1 a purple colour. -2 an epithet of Śiva; ममापि च क्षपयतु नीललोहितः पुनर्भवं परिगतशक्तिरात्मभूः Ś.7.35; Ku.2.57. -वर्ण a. dark-blue, bluish. (-र्णम्) a radish. -वसन, -वासस् a. dressed in dark-blue clothes; see नीलाम्बर. -वसनः the planet Saturn. -वृन्तकम् cotton. -स्नेहः (= दृढस्नेहः) Intense love. (नीलो नीलीरागः तत्सदृशः स्नेहः । नीलीरागः स्थिरप्रेमा इति यादवः) गृहं विक्रयकाले$पि नीलस्नेहेन रक्षति Chārudatta 3.12.

naisargika	नैसर्गिक a. (-की f.) Natural, inborn, innate, inherent; नैसर्गिकी सुरभिणः कुसुमस्य सिद्धा मूर्ध्नि स्थितिर्न मुसलैरवताड- नानि Māl.9.49; R.5.37;6.46. अहं ममेदमिति नैसर्गिको$यं लोकव्यवहारः Śāṅkarabhāṣya.

pañcan	पञ्चन् num. a. (Always pl., nom. and acc. पञ्च) Five. (As the first member of comp. पञ्चन् drops its final न्). [cf. Gr. pente.] -Comp. -अंशः the fifth part, a fifth. -अग्निः 1 an aggregate of five sacred fires; i. e. (अन्वाहार्यपचन or दक्षिण, गार्हपत्य, आहवनीय, सभ्य, and आव- सथ्य). -2 a householder who maintains the five sacred fires; पञ्चाग्नयो धृतव्रताः Māl.1; Ms.3.185. -3 five mystic fires supposed to exist in the body; तेजो ह्यग्निस्तथा क्रोधश्चक्षुरूष्मा तथैव च । अग्निर्जरयते यच्च पञ्चाग्नेयाः शरीरिणः ॥ Mb.12.184.21. -4 one who is acquainted with the doctrine of these fires. ˚साधनम् four fires on four sides and the sun above the head. This is a form of penance. -अङ्ग a. five-membered, having five parts or divisions as in पञ्चाङ्गः प्रणामः (i. e. बाहुभ्यां चैव जानुभ्यां शिरसा वक्षसा दृशा); कृतपञ्चाङ्गविनिर्णयो नयः Ki.2.12. (see Malli. and Kāmandaka quoted by him); पञ्चाङ्गमभिनयमुपदिश्य M.1; चित्ताक्षिभ्रूहस्तपादैरङ्गैश्चेष्टादिसाम्यतः । पात्राद्यवस्थाकरणं पञ्चाङ्गे$भिनयो मतः ॥ (-ङ्गः) 1 a tortoise or turtle. -2 a kind of horse with five spots in different parts of his body. (-ङ्गी) a bit for horses. -(ङ्गम्) 1 collection or aggregate of five parts. -2 five modes of devotion (silent prayer, oblations, libations, bathing idols and feeding Brāhmaṇas) -3 the five parts of a tree; त्वक्पत्रकुसुमं मूलफलमेकस्य शाखिनः । एकत्र मिलितं चैतत् पञ्चाङ्ग- मिति संज्ञितम् ॥ -4 a calendar or almanac, so called because it treats of five things:-- (तिथिर्वारश्च नक्षत्रं योगः करणमेव च); चतुरङ्गबलो राजा जगतीं वशमानयेत् । अहं पञ्चा- ङ्गबलवानाकाशं वशमानये ॥ Shbhāṣ. ˚गुप्तः a turtle. ˚पत्रम् a calendar. ˚विनिर्णयः the five rules are as follows; सहायाः साधनोपाया विभागो देशकालयोः । विनिपातप्रतीकारः सिद्धिः पञ्चाङ्ग- मिष्यते ॥ Kāmandak; cf. Ki.2.12. ˚शुद्धिः f. the propitiousness or favourable state of five important points; i. e. तिथि, वार, नक्षत्र, योग and करण (in astrology). -अङ्गिक a. five-membered. -अङ्गुल a. (-ला or -ली f.) measuring five fingers. (-लः) the castor-oil plant. -अ(आ)जम् the five products of the goat; cf. पञ्चगव्य. -अतिग a. liberated (मुक्त); सो$पि पञ्चातिगो$भवत् Mb. 12.59.9. -अप्सरस् n. N. of a lake, said to have been created by the sage Mandakarni; cf. R.13.38. -अमरा The five plants i. e. (Mar. भांग, दूर्वा, बेल, निर्गुडी and तुळस. -अमृत a. consisting of 5 ingredients. -(तम्) 1 the aggregate of five drugs; dry ginger, a species of Moonseed (Cocculus cordifolius, Mar. गुळवेल), Asparagus recemosus (Mar. शतावरी), Hypoxis brevifolia (Mar. मुसळी), गोक्षुरक (Mar. गोखरूं). -2 the collection of five sweet things used in worshipping deities; (दुग्धं च शर्करा चैव घृतं दधि तथा मधु). -3 the five elements; Māl.5.2. -अम्लम् the aggregate of five acid plants (the jujube, pomegranate, sorrel, spondias and citron). -अर्चिस् m. the planet Mercury. -अवयव a. five-membered (as a syllogism, the five members being, प्रतिज्ञा, हेतु, उदाहरण, उपनय and निगमन q. v.). -अवस्थः a corpse (so called because it is resolved into the five elements) cf. पञ्चत्व below. -अविकम् the five products of the sheep; cf. पञ्चगव्य. -अशीतिः f. eighty-five. -अहः a period of five days. -आतप a. doing penance with five fires. (i. e. with four fires and the sun); cf. R.13.41. -आत्मक a. consisting of five elements (as body). -आननः, -आस्यः, -मुखः, -वक्त्रः 1 epithets of Śiva. -2 a lion (so called because its mouth is generally wide open; पञ्चम् आननं यस्य), (often used at the end of names of learned men to express great learning or respect; न्याय˚, तर्क˚ &c. e. g. जगन्नाथतर्कपञ्चानन); see पञ्च a. -3 the sign Leo of the zodiac. (-नी) an epithet of Durgā. -आम्नायाः m. (pl.) five Śāstras supposed to have proceeded from the five mouths of Śiva. -आयतनी, -नम् a group of five deities like गणपति, विष्णु, शंकर, देवी and सूर्य. -इन्द्रियम् an aggregate of the five organs (of sense or actions; see इन्द्रियम्). -इषुः, -बाणः, -शरः epithets of the god of love; (so called because he has five arrows; their names are:-- अरविन्दमशोकं च चूतं च नवमल्लिका । नीलोत्पलं च पञ्चैते पञ्चबाणस्य सायकाः ॥ the five arrows are also thus named:-- संमोहनोन्मादनौ च शोषणस्तापनस्तथा । स्तम्भनश्चेति कामस्य पञ्चबाणाः प्रकीर्तिताः ॥). -उपचारः the five articles of worship i. e. (गन्ध, पुष्प, धूप, दीप and नैवेद्य). -उष्मन् m. (pl.) the five digestive fires supposed to be in the body. -कपाल a. prepared or offered in five cups. -कर्ण a. branded in the ear with the number 'five' (as cattle &c.); cf. P.VI.3.115. -कर्मन् n. (in medicine) the five kinds of treatment; i. e. 1 वमन 'giving emetics'; 2 रेचन 'purging'; 3 नस्य 'giving strenutatories'; 4 अनुवासन 'administering an enema which is oily', and 5 निरूह 'administering an enema which is not oily. वमनं रेचनं नस्यं निरूहश्चानुवासनम् । पञ्चकर्मेदमन्यश्च ज्ञेयमुत्क्षेपणादिकम् ॥ -कल्याणकः a horse with white feet and a white mouth. -कषाय a decoction from the fruits of five plants (जम्बु, शाल्मलि, वाट्याल, बकुल and बदर). -कृत्यम् the five actions by which the Supreme Power manifests itself (सृष्टि, स्थिति, संहार, तिरोभाव and अनुग्रह- करण). -कृत्वस् ind. five times. -कृष्णः A kind of game. (-ष्णाः) The five deities of Mahānubhāva sect namely चक्रवर्ती कृष्ण, Datta of Mātāpura, Gundam Raul of ऋद्धिपुर, चांगदेव राऊळ of द्वारावती and चांगदेव राऊळ of प्रतिष्ठान. -कोणः a pentagon. -कोलम् the five spices taken collectively; पिप्पली पिप्पलीमूलं चव्यचित्रकनागरम् । पञ्चकोलं ......... (Mar. पिंपळी, पिंपळमूळ, चवक, चित्रक व सुंठ). -कोषाः m. (pl.) the five vestures or wrappers supposed to invest the soul; they are:-- अन्नमयकोष or the earthly body (स्थूलशरीर); प्राणमयकोष the vesture of the vital airs; मनो- मयकोष the sensorial vesture; विज्ञानमयकोष the cognitional vesture (these three form the लिङ्गशरीर); and आनन्द- मयकोष the last vesture, that of beatitude. कोषैरन्नमयाद्यैः पञ्चभिरात्मा न संवृतो भाति । निजशक्तिसमुप्तन्नैः शैवालप़टलैरिवाम्बु वापीस्थम् ॥ Vivekachūdāmaṇi. -क्रोशी 1 a distance of five Kroṣas. -2 N. of the city, Banares. -खट्वम्, -खट्वी a collection of five beds. -गत a. (in alg.) raised to the fifth power. -गवम् a collection of five cows. -गव्यम् the five products of the cow taken collectively; i. e. milk, curds, clarified butter or ghee, urine, and cowdung (क्षीरं दधि तथा चाज्यं मूत्रं गोमयमेव च). -गु a. bought with five cows. -गुण a. five-fold. (-णाः) the five objects of sense (रूप, रस, गन्ध, स्पर्श and शब्द). (-णी) the earth. -गुप्तः 1 a tortoise (as drawing in its 4 feet and head). -2 the materialistic system of philosophy, the doctrines of the Chārvākas. -घातः (in music) a kind of measure. -चत्वारिंश a. forty-fifth. -चत्वारिंशत् f. forty-five. -चामरम् N. of 2 kinds of metre; प्रमाणिकापदद्वयं वदन्ति पञ्चचामरम् Vṛittaratnākara. -जनः 1 a man, mankind. -2 N. of a demon who had assumed the form of a conch-shell, and was slain by Kṛiṣṇa; तस्मै प्रादाद्वरं पुत्रं मृतं पञ्चजनोदरात् Bhāg.3.3.2. -3 the soul. -4 the five classes of beings; i. e. gods, men, Gandharvas, serpents and pitṛis; यस्मिन् पञ्च पञ्चजना आकाशश्च प्रतिष्ठितः Bṛi. Up.4.4.17. -5 the four primary castes of the Hindus (ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य and शूद्र) with the Niṣādas or barbarians as the fifth (pl. in these two senses); (for a full exposition see Sārirabhāṣya on Br. Sūtras 1.4.11-13). (-नी) an assemblage of five persons. -जनीन a. devoted to the five races. (-नः) an actor, a mimic, buffoon, one who is devoted to the pentad viz. singer, musician, dancer, harlot and a jester; गायकवादक- नर्तकदासीभण्डरतः खलु पञ्चजनीनः Bhāsāvritti on P.V.1.9. -ज्ञानः 1 an epithet of Buddha as possessing the five kinds of knowledge. -2 a man familiar with the doctrines of the Pāśupatas. -तक्षम्, -क्षी a collection of five carpenters. -तत्त्वम् 1 the five elements taken collectively; i. e. पृत्थी, अप्, तेजस्, वायु and आकाश. -2 (in the Tantras) the five essentials of the Tāntrikas, also called पञ्चमकार because they all begin with म; i. e. मद्य, मांस, मत्स्य, मुद्रा and मैथुन. -तन्त्रम् N. of a well-known collection in five books containing moral stories and fables by Visnugupta; पञ्चतन्त्रात्तथान्यस्माद् ग्रन्थादाकृष्य लिख्यते H. Pr.9. -तन्मात्रम् the five subtle and primary elements (such as शब्द, रस, स्पर्श and रूप and गन्ध). -तपस् m. an ascetic who in summer practises penance sitting in the middle of four fires with the sun burning right over his head; cf. हविर्भुजामेधवतां चतुर्णां मध्ये ललाटंतपसप्तसप्तिः R.13.41; Ku.5.23; Ms.6.23 and Śi.2.51. also; ग्रीष्मे पञ्चतपा वीरो वर्षास्वासारषाण्मुनिः Bhāg. 4.23.6; Rām.3.6.5. -तय a. five-fold; वृत्तयः पञ्चतय्यः क्लिष्टा अक्लिष्टाः Mbh. (-यः) a pentad. -तिक्तम् the five bitter things:-- निवामृतावृषपटोलनिदिग्धिकाश्च. -त्रिंश a. thirtyfifth. -त्रिंशत्, -त्रिंशतिः f. thirty-five. -दश a. 1 fifteenth. -2 increased by fifteen; as in पञ्चदशं शतम् 'one hundred and fifteen'. -दशन् a. (pl.) fifteen. ˚अहः a period of fifteen days. -दशिन् a. made or consisting of fifteen. -दशी 1 the fifteenth day of a lunar fortnight (the full or new moon day); Y.1.146. -2 N. of a philosophical work (प्रकरणग्रन्थ) by माधवाचार्य (विद्यारण्य). -दीर्घम् the five long parts of the body; the arms, eyes, belly, nose and breast; बाहू नेत्रद्वयं कुक्षिर्द्वे तु नासे तथैव च । स्तनयोरन्तरं चैव पञ्चदीर्घं प्रचक्षते ॥ -देवताः the five deities:-- आदित्यं गणनाथं च देवीं रुद्रं च केशवम् । पञ्चदैवतमित्युक्तं सर्वकर्मसु पूजयेत् ॥ -धारणक a. upheld by the five elements. -नखः 1 any animal with five claws; such as the hare, alligator, tortoise, porcupine, rhinoceros शशकः शल्लकी गोधा खड्गी कूर्मश्च पञ्चमः । पञ्च पञ्चनखा भक्ष्या ये प्रोक्ताः कृतजैर्द्विजैः Bk.6.131; Ms.5.17,18; Y.1.177. -2 an elephant. -3 a turtle. -4 a lion or tiger. -नखी, -नखराज an iguana (Mar. घोरपड); Gīrvāṇa. -नदः 'the country of five rivers, the modern Panjab (the five rivers being शतद्रु, विपाशा, इरावती, चन्द्रभागा and वितस्ता, or the modern names Sutlej, Beas, Ravee, Chenab and Jhelum). -दा (pl.) the people of this country. -नवतिः f. ninety-five. -निम्बम् the five products of निम्ब viz. (the flowers, fruit, leaves, bark and root). -नीराजनम् waving five things before an idol and then falling prostrate before it; (the five things being:-- a lamp, lotus, cloth, mango and betel-leaf). -पञ्चाश a. fiftyfifth. -पञ्चाशत् f. fifty-five. -पदी 1 five steps; पुंसो यमान्तं व्रजतो$पिनिष्ठुरै- रेतैर्धनैः पञ्चपदी न दीयते Pt.2.115. -2 the five strong cases, i. e. the first five inflections -पर्वन् n. (pl.) the five parvans q. v.; they are चतुर्दश्यष्टमी चैव अमावास्या च पूर्णिमा । पर्वाण्येतानि राजेन्द्र रविसंक्रान्तिरेव च ॥ a. five-knotted (an arrow). -पल्लवम् The leaves of the mango, fig, banyan, ficus religiosa (Mar. पिंपळ) and Genus Ficus (Mar. पायरी). There are other variations such as पनस, आम्र, पिप्पल, वट and बकुल. The first group is for the Vedic ritual only. -पात्रम् 1 five vessels taken collectively. -2 a Srāddha in which offerings are made in five vessels. -पाद् a. consisting of five feet, steps, or parts; पञ्चपादं पितरम् Praśna Up.1.11. (-m.) a year (संवत्सर). -पादिका N. of a commentary on शारीरकभाष्य. -पितृ m. (pl.) the five fathers:-- जनकश्चोपनेता च यश्च कन्यां प्रयच्छति । अन्नदाता भयत्राता पञ्चैते पितरः स्मृताः ॥ -पित्तम् the bile of five animals viz. (the boar, goat, buffalo, fish and peacock). -प्रस्थ a. having five elevations (a forest). -प्राणाः m. (pl.) the five life-winds or vital airs: प्राण, अपान, व्यान, उदान, and समान. -प्रासादः a temple of a particular size with four pinnacles and a steeple. -बन्ध a fine equal to the fifth part of anything lost or stolen. -बलाः five medicinal herbs, namely बला, नागबला, महाबला, अति- बला and राजबला. -बाणः, -वाणः, -शरः epithets of the god of love; see पञ्चेषु. -बाहुः N. of Śiva. -बिन्दुप्रसृतम् N. of a particular movement in dancing; Dk.2. -बीजानि the five seeds:--कर्कटी, त्रपुस, दाडिम, पद्मबीज, and वानरीबीज. -भद्र a. 1 having five good qualities. -2 consisting of five good ingredients (as a sauce &c.). -3 having five auspicious marks (as a horse) in the chest, back, face and flanks. -4 vicious. -द्रः a kind of pavilion. -भागिन् m. the five deities of पञ्चमहा- यज्ञ; धर्मकामविहीनस्य चुक्रुधुः पञ्चभागिनः Bhāg.11.23.9. -भुज a. pentagonal. (-जः) 1 a pentagon; cf. पञ्चकोण. -2 N. of Gaṇeśa. -भूतम् the five elements; पृथ्वी, अप्, तेजस्, वायु and आकाश. -भृङ्गाः the five trees, viz. देवदाली (Mar. देवडंगरी), शमी, भङ्गा (Mar. भांग), निर्गुण्डी and तमालपत्र. -मकारम् the five essentials of the left-hand Tantra ritual of which the first letter is म; see पञ्चतत्त्व (2). -महापातकम् the five great sins; see महापातक Ms.11. 54. -महायज्ञाः m. (pl.) the five daily sacrifices enjoined to be performed by a Brāhmaṇa; अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः पितृ- यज्ञस्तु तर्पणम् । होमो दैवो बलिर्भौतो नृयज्ञो$तिथिपूजनम् ॥ Ms.3.7. अहुतं च हुतं चैव तथा प्रहुतमेव च । ब्राह्मं हुतं प्राशितं च पञ्च यज्ञान् प्रचक्षते ॥ Ms.3.73; see महायज्ञ. -मारः son of Baladeva; L. D. B. -माश(षि)क a. consisting of five Māṣas (as a fine &c.). -माष(षि)क a. amounting to five māṣas; गर्दभाजाविकानां तु दण्डः स्यात्पञ्चमाषिकः Ms.8.298. -मास्य a. happening every five months. -मुखः an arrow with five points; (for other senses see पञ्चानन.) -मुद्रा five gestures to be made in presenting offerings to an idol; viz आवाहनी, स्थापनी, संनिधापनी, संबोधनी and संमुखीकरणी; see मुद्रा. -मूत्रम् the urine of five female animals; the cow, goat, she-buffalo, sheep, and she-ass.). -मूलम् there are nine varieties of the pentad combinations of roots; लघुपञ्चमूल, बृहत्पञ्चमूल, शतावर्यादि, तृणपञ्चमूल, जीवकादिपञ्चमूल, पुनर्नवादिपञ्चमूल, गोक्षुरादि˚, वल्ली˚. -रत्नम् a collection of five gems; (they are variously enumerated: (1) नीलकं वज्रकं चेति पद्मरागश्च मौक्तिकम् । प्रवालं चेति विज्ञेयं पंचरत्नं मनीषिभिः ॥ (2) सुवर्णं रजतं मुक्ता राजावर्तं प्रवालकम् । रत्नपञ्चकमाख्यातम् ...॥ (3) कनकं हीरकं नीलं पद्मरागश्च मौक्तिकम् । पञ्चरत्नमिदं प्रोक्त- मृषिभिः पूर्वदर्शिभिः ॥ -2 the five most admired episodes of the Mahābhārata; गीता, विष्णुसहस्रनाम, भीष्मस्तवराज, अनुस्मृति and गजेन्द्रमोक्ष). -रसा the आमलकी tree (Mar. आंवळी). -रात्रम् 1 a period of five nights; इत्यर्थं वयमानीताः पञ्चरात्रो$पि विद्यते Pañch.3.24. -2 N. of one of Bhāsa's dramas. -3 N. of a philosophical treatise attributed to Nārada. -4 N. of an अहीन (sacrifice) lasting for 5 days; स एतं पञ्चरात्रं पुरुषमेधं यज्ञक्रतुमपश्यत् Śat. Br.; cf. Mb.12.218. 11. -राशिकम् the rule of five (in math.). -लक्षणम् a Purāṇa; so called because it deals with five important topics:-- सर्गश्च प्रतिसर्गश्च वंशो मन्वन्तराणि च । वंशानुचरितं चैव पुराणं पञ्चलक्षणम् ॥ see पुराण also. -लवणम् five kinds of salt; i. e. काचक, सैन्धव, सामुद्र, बिड and सौवर्चल. -लाङ्गलकम् a gift (महादान) of as much land as can be cultivated with five ploughs. -लोकपालः the five guardian deities viz. Vināyaka, Durgā, Vāyu, Ākāśa and Aśvinīkumāra. -लोहम् a metallic alloy containing five metals (i. e. copper, brass, tin, lead and iron). -लोहकम् the five metals i. e. gold, silver, copper, tin and lead. -वटः the sacred or sacrificial thread worn across the breast (यज्ञोपवीत). -वटी 1 the five fig-trees: i. e. अश्वत्थ, बिल्व, वट, धात्री and अशोक. -2 N. of a part of the Daṇḍakā forest where the Godāvarī rises and where Rāma dwelt for a considerable time with his beloved; it is two miles from Nasik; परिहरन्तमपि मामितः पञ्चवटीस्नेहो बलादाकर्षतीव U.2.27/28; R.13.34. -वर्गः 1 an aggregate of five. -2 the five essential elements of the body. -3 the five organs of sense; संतुष्टपञ्चवर्गो$हं लोकयात्रां प्रवाहये Rām.2.19.27. -4 the five daily sacrifices enjoined to be performed by a Brāhmaṇa; cf. महायज्ञ. -5 the five classes of spies (कापटिक, उदास्थित, गृहपतिव्यञ्जन, वैदेहिकव्यञ्जन and तापसव्यञ्जन); cf. Kull. on Ms.7.154. -वर्षदेशीय a. about five years old. -वर्षीय a. five years old. -वल्कलम् a collection of the barks of five kinds of trees; namely न्यग्रोध, उदुम्बर, अश्वत्थ, प्लक्ष and वेतस. -वल्लभा N. of Draupadī. -वार्षिक a. recurring every five years. -वाहिन् a. drawn by five (as a carriage). -विंश a. twenty-fifth. -शः 1 a Stoma consisting of 25 parts. -2 N. of Viṣṇu (regarded as the 25th तत्त्व); स तु जन- परितापं तत्कृतं जानता ते नरहर उपनीतः पञ्चतां पञ्चविंश Bhāg. 7.8.53. -विंशतिः f. twenty-five. -विंशतिका a collection of twenty-five; as in वेतालपञ्चविंशतिका. -विध a. fivefold, of five kinds. ˚प्रकृतिः f. the five departments of a government; अमात्यराष्ट्रदुर्गार्थदण्डाख्याः पञ्च चापराः Ms.7.157. -वीरगोष्ठम् an assembly room, concert-hall; रागमञ्जरी नाम पञ्चवीरगोष्ठे संगीतकमनुष्ठास्यति Dk.2. -वृत्, -वृतम् ind. five-fold. -वृत्तिता depending on senses; Rām.2.1.65. -शत a. amounting to five hundred. (-तम्) 1 one hundred and five. -2 five hundred. -शाखः 1 the hand; स्वशिरः पश्चशाखाभ्यामभिहत्यायतेक्षणा Mb.11.17.3; कदापि नो मुञ्चति पञ्चशाखः (नारायणस्य) Rām. Ch.1.9; स्फूर्जद्रत्नाङ्गुलीयद्युतिशबलनखद्योतिभिः पञ्चशाखैः Śiva B.3.49. -2 an elephant. -शारदीयः N. of a Yāga. -शिखः a lion. -शीलम् the five rules of conduct; Buddh. -शुक्लम् The holy combination of five days, viz. Uttarāyaṇa (day of the gods), the bright half of the month (day of the manes) and day time, हरिवासर and सिद्धक्षेत्र (cf. त्रिशुक्लम्). -ष a. (pl.) five or six; सन्त्यन्ये$पि बृहस्पतिप्रभृतयः संभाविताः पञ्चषाः Bh.2.34. -षष्ट a. sixty-fifth. -षष्टिः f. sixty-five. -सटः one with five tufts of hair on the head (सटाः जटाः केशसन्निवेशे मध्ये मध्ये पञ्चसु स्थानेषु क्षौरवद्वापनम्); दासो$यं मुच्यतां राज्ञस्त्वया पञ्चसटः कृतः Mb.3.272.18; (Mar. पांच पाट काढणें). -सप्तत a. seventy-fifth. -सप्ततिः f. seventy-five. -सस्यम् the five grains viz. धान्य, मुद्ग, तिल, यव and माष. -सिद्धान्ती f. the five astronomical doctrines from astronomical book like सूर्यसिद्धान्त etc. -सिद्धौषधयः the five medicinal plants:-- तैलकन्द, सुधाकन्द, क्रोडकन्द, रुदन्तिक, सर्पाक्षी. -सुगन्धकम् the five kinds of aromatic vegetable sub- stances; they are:-- कर्पूरकक्कोललवङ्गपुष्पगुवाकजातीफलपञ्चकेन । समांशभागेन च योजितेन मनोहरं पञ्चसुगन्धकं स्यात् ॥. -सूनाः f. the five things in a house by which animal life may be accidentally destroyed; they are:-- पञ्चसूना गृहस्थस्य चुल्ली पेषण्युपस्करः कण्डनी चोदकुम्भश्च Ms.3.68. -सूरणाः the five medicinal esculent roots; sweet and bitter सूरण, अत्यम्ल- पर्णी, काण्डीर, मालाकन्द. &c. -स्रोतम् n. the mind; पञ्चस्रोतसि निष्णातः Mb.12.218.11. (com. पञ्चस्त्रोतांसि विषयकेदारप्रणालिका यस्य तस्मिन् मनसि). -हायन a. five years old.

pāṭīraḥ	पाटीरः 1 Sandal; पाटीर तव पटीयान् कः परिपाटीमिमामुरीकर्तुम् Bv.1.12. -2 A field. -3 Tin. -4 A cloud. -5 A sieve. -6 A pungent root. -7 The manna of the bamboo. -8 Catarrh.

pīta	पीत a. [पा-कर्मणि क्त] 1 Drunk, quaffed; वनाय पीतप्रतिबद्धवत्सां (गां मुमोच) R.2.1. -2 Steeped, soaked in, filled or saturated with. -3 Absorbed, drunk up, evaporated; रविपीतजला तपात्यये पुनरोघेन हि युज्यते नदी Ku. 4.44. -4 Watered, sprinkled with water; पातुं न प्रथमं व्यवस्यति जलं युष्मास्वपीतेषु या Ś.4.9. -5 Yellow; विद्युत्प्रभा- रचितपीतपटोत्तरीयः Mk.5.2. -तः 1 Yellow colour. -2 Topaz. -3 Safflower. -4 A Yellow pigment prepared from cow's urine. -तम् 1 Gold. -2 Yellow orpiment. -Comp. -अब्धिः an epithet of Agastya. -अम्बरः 1 an epithet of Viṣṇu; इति निगदितः प्रीतः पीताम्बरोपि तथा$करोत् Gīt.12. -2 an actor. -3 a religious mendicant wearing yellow garments. -अरुण a. yellowish-red. (-णः) the middle of day-break. -अश्मन् m. topaz. -कदली a species of banana (स्वर्णकदली). -कन्दम् the carrot. -कावेरम् 1 saffron. -2 brass. -काष्ठम् yellow sanders. -कीलका The N. of a tree (senna). -कुष्ठः yellow leprosy; भगिनीगमने चैव पीतकुष्ठः प्रजायते । -कोशः a. one who has ratified a treaty by drinking from a cup; Raja. T. -गन्धम् yellow sandal. -चन्दनम् 1 a species of sandal-wood. -2 saffron. -3 turmeric. -चम्पकः a lamp. -तुण्डः a Kāraṇḍava bird. -दारु n. a kind of pine or Sarala tree. -निद्र 1 a milch cow. -2 a cow whose milk has been pledged. -3 a cow tied up to be milked. -द्रुः the Sarala tree. -निद्र a. immersed in slumber. -नील a. green. (-लः) the green colour. -पादा a kind of bird (Mar. मैना). -पुष्पः N. of several plants, चम्पक, कर्णिकार &c. -मणिः a topaz. -माक्षिकम् a kind of mineral substance. -मारुतः a kind of snake. -मूलकम् the carrot. -यूथी yellow jasmine. -रक्त a. yellowish-red, orange-coloured. (-क्तम्) a kind of yellow gem, the topaz. -रागः 1 the yellow colour. -2 wax. -3 the fibres of a lotus. -लोहम् brass. -वालुका turmeric, -वासस् m. an epithet of Kṛiṣṇa or an Avatāra of Viṣṇu; ... पद्माक्षं पीतवाससं स्तुवन्ति नामभिर्दिव्यैः न ते संसारिणो नराः Rāmarakṣā 25. -शोणित a. bloody (a sword). -सारः 1 the topaz. -2 the sandal tree. (-रम्) yellow sandal-wood. -सारि n. antimony. -स्कन्धः a hog. -स्फटिकः the topaz. -स्फोटः the itch or scab. -हरित a. yellowish-green.

putraḥ	पुत्रः 1 A son; (the word is thus derived:-- पुन्नाम्नो नरकाद् यस्मात् त्रायते पितरं सुतः । तस्मात् पुत्र इति प्रोक्तः स्वयमेव स्वयंभुवा ॥ Ms.9.138; the word, therefore, should be strictly written पुत्त्रः). -2 A child, young one of an animal. -3 A dear child (a term of endearment in addressing young persons). -4 (At the end of comp.) Anything little or small of its kind; as in असिपुत्रः, शिलापुत्रः &c. -5 (Astrol.) The fifth mansion from जन्मलग्न. -त्रौ (du.) A son and daughter. -Comp. -अन्नादः 1 one who lives at a son's expense, one who is maintained by his son. -2 a mendicant of a particular order; see कुटीचक. -अर्थिन् a. wishing for a son. -आचार्य a. one having a son for his teacher; Me.3. 16. -आदिनी 1 an unnatural mother. -2 a tigress. -इष्टिः, -इष्टिका f. a sacrifice performed to obtain male issue; गृहीत्वा पञ्चवर्षीयं पुत्रेष्टिं प्रथमं चरेत्. -ऐश्वर्यम् a resignation of property or power by a father to his son. -कर्मन् n. a ceremony on the birth of a son. -काम a. desirous of sons. -काम्या a wish for sons; अथाभ्यर्च्य विधातारं प्रयतौ पुत्रकाम्यया R.1.35. -कार्यम् a ceremony relating to a son. -कृत् m. an adopted son. -कृतकः one who is adopted as a son, an adopted son; श्यामाकमुष्टिपरिवर्धितको जहाति सो$यं न पुत्रकृतकः पदवीं मृगस्ते Ś.4.14. -जग्धी an unnatural mother (who eats her own children.) -जात a. one to whom a son is born. -दारम् son and wife. -धर्मः filial duty. -पौत्रम्, -त्राः sons and grandsons. -पौत्रीण a. transmitted from son to son, hereditary; लक्ष्मीं परंपरीणां त्वं पुत्रपौत्रीणतां नय Bk.5.15. -प्रतिनिधिः a substitute for a son. (e. g. an adopted son). -प्रवरः the eldest son. -लाभः obtaining a son. -वधः f. a daughter-in-law. -सखः 'a friend of children', one who is fond of children. -सूः a mother of a son. -हीन a. sonless, childless. -संकरिन् a. mixing or confusing sons by mixed marriages. -हतः an epithet of Vasiṣṭha (whose hundred sons where killed). (-ती) an unnatural mother.

prakṛtiḥ	प्रकृतिः f. 1 The natural condition or state of anything, nature, natural form (opp. विकृति which is a change or effect); तं तं नियममास्थाय प्रकृत्या नियताः स्वया Bg. 7.2. प्रकृत्या यद्वक्रम् Ś1.9; उष्णत्वमग्न्यातपसंप्रयोगात् शैत्यं हि यत् सा प्रकृतिर्जलस्य R.5.54; मरणं प्रकृतिः शरीरिणां विकृति- र्जीवितमुच्यते बुधैः R.8.87; U.7.19; अपेहि रे अत्रभवान् प्रकृतिमापन्नः Ś.2. 'has resumed his wonted nature'; प्रकृतिम् आपद् or प्रतिपद् or प्रकृतौ स्था 'to come to one's senses', 'regain one's consciousness.' -2 Natural disposition, temper, temperament, nature, constitution; प्रकृतिः खलु सा महीयसः सहते नान्यसमुन्नतिं यया Ki.2.21; कथं गत एव आत्मनः प्रकृतिम् Ś.7. 'natural character'; अपश्यत् पाण्डवश्रेष्ठो हर्षेण प्रकृतिं गतः Mb.39.66 (com. प्रकृतिं स्वास्थ्यम्); so प्रकृतिकृपण, प्रकृतिसिद्ध; see below. -3 Make, form, figure; महानुभावप्रकृतिः Māl.1. -4 Extraction, descent; गोपालप्रकृतिरार्यको$स्मि Mk.7. -5 Origin, source, original or material cause, the material of which anything is made; नार्थानां प्रकृतिं वेत्सि Mb.4.49.1; प्रकृतिश्चोपादानकारणं च ब्रह्माभ्युपगन्तव्यम् Ś. B. (see the full discussion on Br. Sūt.1.4.23); यामाहुः सर्वभूतप्रकृतिरिति Ś.1.1; Bhāg.4.28.24. -6 (In Sāṅ. phil.) Nature (as distinguished from पुरुष,) the original source of the material world, consisting of the three essential qualities सत्त्व, रजस् and तमस्. It is also mentioned as one of the four contentments; प्रकृत्युपादानकालभागाख्याः Sāṅ. K.5. -7 (In gram.) The radical or crude form of a word to which case-terminations and other affixes are applied; प्रकृतिप्रत्यययोरिवानुबन्धः Ki.13.19. -8 A model, pattern, standard, (especially in ritualistic works); Bhāg.5.7.5. -9 A woman. -1 The personified will of the Supreme Spirit in the creation (identified with माया or illusion); मयाध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते सचराचरम् Bg.9.1. -11 The male or female organ of generation. -12 A mother. -13 (In arith.) A coefficient, or multiplier. -14 (In anatomy) Temperament of the humours; प्रकृतिं यान्ति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति Bg.3.33. -15 An animal. -16 An artisan. -17 The Supreme Being; न ह्यस्ति सर्वभूतेषु दुःख- मस्मिन् कुतः सुखम् । एवं प्रकृतिभूतानां सर्वसंसर्गयायिनाम् ॥ Mb.12. 152.16. -18 Eight forms of the Supreme Being; भूमि- रापो$नलो वायुः खं मनो बुद्धिरेव च । अहंकार इतीयं मे भिन्ना प्रकृति- रष्टधा ॥ Bg.7.4. -19 The way of life (जीवन); सतां वै ददतो$न्नं च लोके$स्मिन् प्रकृतिर्ध्रुवा Mb.12.18.27. (pl.) 1 A king's ministers, the body of ministers or counsellors, ministry; अथानाथाः प्रकृतयो मातृबन्धुनिवासिनम् R.12.12; Pt.1.48; अशुद्धप्रकृतौ राज्ञि जनता नानुरज्यते 31. -2 The subjects (of a king); प्रवर्ततां प्रकृतिहिताय पार्थिवः Ś.7.35; नृपतिः प्रकृतीरवेक्षितुम् R.8.18,1. -3 The constituent elements of the state (सप्ताङ्गानि), i. e. 1 the king; -2 the minister; -3 the allies; -4 treasure; -5 army; -6 territory; -7 fortresses &c.; and the corporations of citizens (which is sometimes added to the 7); स्वाम्यमात्य- सुहृत्कोशराष्ट्रदुर्गबलानि च Ak. -4 The various sovereigns to be considered in case of war; (for full explanation see Kull. on Ms.7.155 and 157). -5 The eight primary elements out of which everything else is evolved according to the Sāṅkhyas; see Sāṅ. K.3. -6 The five primary elements of creations (पञ्चमहाभूतानि) i. e. पृथ्वी, अप्, तेजस्, वायु and आकाश; प्रकृतिं ते भजिष्यन्ति नष्टप्रकृतयो मयि Mb.5.73.17. -Comp. -अमित्रः an ordinary foe; प्रकृत्यमित्रानुत्थाप्य Dk.2.4. -ईशः a king or magistrate. -कल्याण a. beautiful by nature. -कृपण a. naturally slow or unable to discern; Me.5. -गुणः one of the three constituent qualities of nature; see गुण. -ज a. innate, inborn, natural. -तरल a. fickle by nature, naturally inconsistent; प्रकृतितरले का नः पीडा गते हतजीविते Amaru.3. -पाठः a list of verbal roots (धातुपाठ). -पुरुषः a minister, a functionary (of the state); जानामि त्वां प्रकृतिपुरुषं कामरूपं मघोनः Me.6. -2 a standard or model of a man. -षौ nature and spirit. -भाव a. natural, usual. (-वः) natural or original state. -भोजनम् usual food. -मण्डलम् the whole territory of kingdom; अधिगतं विधिवद्यदपालयत् प्रकृतिमण्डलमात्म- कुलोचितम् R.9.2. -लयः absorption into the Prakṛiti, dissolution of the universe. -विकृतिः mutation of the original form. -श्रैष्ठ्यम् superiority of origin; Ms. 1.3. -सिद्ध a. inborn, innate, natural; सुजनबन्धुजने- ष्वसहिष्णुता प्रकृतिसिद्धमिदं हि दुरात्मनाम् Bh.2.52. -सुभग a. naturally lovely or agreeable. -स्थ a. 1 being in the natural state or condition, natural, genuine; दृष्ट्वा चाप्रकृतिस्थां ताम् Rām.7.58.17. -2 inherent, innate, incidental to nature; रघुरप्यजयद् गुणत्रयं प्रकृतिस्थं समलोष्ट- काञ्चनः R.8.21. -3 healthy, in good health. -4 recovered. -5 come to oneself. -6 stripped of everything, bare.

prāsaṃgika	प्रासंगिक a. (-की f.) 1 Derived from close connection. -2 Connected with, innate. -3 Incidental, casual, occasional; प्रासंगिकीनां विषयः कथानाम् U.2.6. -4 Relevant. -5 Seasonable, opportune. -6 Episodical.

prāsādaḥ	प्रासादः [प्रसीदत्यस्मिन् प्र + सद् आधारे घञ् दीर्घः] 1 A palace, mansion, any large palatial building; भिक्षुः कुटीयति प्रासादे Sk.; Me.66. -2 A royal mansion. -3 A temple, shrine. -4 A raised platform for spectators. -5 Terrace; ततो दुर्योधनगृहं प्रासादैरुपशोभितम् Mb.12.44.6. -Comp. -अङ्गनम् the court-yard of a palace or temple. -आरोहणम् entering or going up into a palace. -कुक्कुटः a tame pigeon. -गर्भः an inner apartment in a palace. -तलम् the surface or flat roof of a palace. -पृष्ठः a balcony on the top of a palace; अथ प्रासादपृष्ठे सुखोपविष्टानां राजपुत्राणां ...... H. -प्रतिष्ठा the consecration of a temple. -प्रस्तरः the flat roof of a house. -मण्डना a kind of orpiment. -शायिन् a. sleeping in a palace. -शिखरः, -शृङ्गम् the spire or pinnacle of a palace or temple, a turret; प्रासादशिखरस्थो$पि काकः किं गरुडायते Pt.

bandhaḥ	बन्धः [बन्ध्-घञ्] 1 A tie, bond (in general) (आशा- बन्ध &c.). -2 A hair-band, fillet; रतिविगलितबन्धे केशहस्ते सुकेश्याः (सति) V.4.22; Ś.1.29. -3 A chain, fetter. -4 Fettering, confining, imprisoning, confinement, imprisonment; बन्धं चानिच्छता घोरं त्वयासौ पुरुषर्षभ Rām.5. 21.19; अधार्मिकं त्रिभिर्न्यायैर्निगृह्णीयात् प्रयत्नतः । निरोधनेन बन्धेन विविधेन वधेन च ॥ Ms.8.31. -5 Catching, capturing, catching hold of; गजबन्ध R.16.2. -6 (a) Forming, constructing, arranging; सर्गबन्धो महाकाव्यम् S. D.6. (b) Building, erecting. -7 Feeling, conceiving, cherishing; हे राजानस्त्यजत सुकविप्रेमबन्धे विरोधम् Vikr.18.17; R.6.81. -8 Connection, union, intercourse. -9 Joining or folding together, combining; प्रासादवातायनदृश्यबन्धैः साकेतनार्यो$- ञ्जलिभिः प्रणेमुः R.14.13; अञ्जलिबन्धः &c. -1 A bandage, ligature. -11 Agreement, harmony. -12 Manifestation, display, exhibition; मनसिजतरुपुष्पं रागबन्धप्रवालम् (यौवनम्) R.18.52. -13 Bondage, confinement to this world (opp. मुक्ति which is 'complete emancipation from the trammels of the world'); बन्धं मोक्षं च या वेत्ति बुद्धिः सा पार्थ सात्त्विकी Bg.18.3; बन्धोन्मुक्त्यै खलु मखमुखान् कुर्वते कर्मपाशान् Bv.4.21; R.13.58;18.7. -14 Result, consequence. -15 A position, posture in general; आसनबन्धधीरः R.2. 6; पर्यङ्कबन्धस्थिरपूर्वकायम् Ku.3.45,59. -16 A particular position in sexual intercourse, or a particular mode of sexual enjoyment (these are said in Ratimañjarī to be 16, but other writers increase the number to 84). -17 A border, frame-work. -18 Arrangement of a stanza in a particular shape; e. g. खड्गबन्ध, पद्मबन्ध, मुरजबन्ध (vide K. P.9. ad loc.). -19 A sinew, tendon. -2 The body. -21 A deposit, pledge. -22 An embankment, throwing a bridge across (a river). -23 A disease in which the eyelids cannot be wholly closed. -Comp. -करणम् fettering, imprisoning. -कर्तृ m. a binder, fetterer. -तन्त्रम् a complete army containing the four necessary elements, i. e. elephants, horses, chariots and footmen. -नृत्यम् a kind of dance -पारुष्यम् forced or unnatural construction of words. -मुद्रा impression or mark of fetters. -स्तम्भः a post to which an animal (e. g. an elephat) is tied.

bahu	बहु a. (हु or ही f.; compar. भूयस्; super. भूयिष्ठ) 1 Much, plentiful, abundant, great; तस्मिन् बहु एतदपि Ś.4. 'even this was much for him' (was too much to be expected of him); बहु प्रष्टव्यमत्र Mu.3; अल्पस्य हेतोर्बहु हातुमिच्छन् R.2.47. -2 Many, numerous; as in बह्वक्षर, बहुप्रकार. -2 Frequented, repeated. -4 Large, great. -5 Abounding or rich in (as first member of comp.); बहुकण्टको देशः &c. ind. 1 Much, abundantly, very much, exceedingly, greatly, in a high degree. -2 Somewhat, nearly, almost; as in बहुतृण. (किं बहुन 'why say much', 'in short'; बहु मन् to think or esteem highly, rate high, prize, value; त्वत्संभावितमात्मानं बहु मन्यामहे वयम् Ku.6.2; ययातेरिव शर्मिष्ठा भर्तुर्बहुमता भव Ś.4.7;7. 1; R.12.89; येषां च त्वं बहुमतो भूत्वा यास्यसि लाघवम् Bg.2. 35; Bk.3.53;5.84;8.12.) -Comp. -अक्षर a. having many syllables, polysyllabic (as a word). -अच्, -अच्क a. having many vowels, polysyllabic. -अनर्थ a. fraught with many evils. -अप्, -अप a. watery. -अपत्य a. 1 having a numerous progeny. -2 (in astrol.) promising a numerous progeny. (-त्यः) 1 a hog. -2 a mouse, rat. (-त्या) a cow that has often calved. -अपाय a. exposed to many risks; स्वगृहो- द्यानगते$पि स्निग्धैः पापं विशङ्क्यते मोहात् । किमु दुष्टबह्वपायप्रतिभय- कान्तारमध्यस्थे ॥ Pt.2.166. -अर्थ a. 1 having many senses. -2 having many objects. -3 important. -आशिन् a. voracious, gluttonous, बह्वाशी स्वल्पसन्तुष्टः सुनिद्रो लघुचेतनः । प्रभुभक्तश्च शूरश्च ज्ञातव्याः षट् शुनो गुणाः ॥ Chāṇakya. -m. N. of a son of Dhṛitarāṣṭra. -उदकः a kind of mendicant who lives in a strange town and maintains himself with alms got by begging from door to door; cf. कुटीचक. -उपयुक्त a. made to serve a manifold purpose; बहूप- युक्ता च बुद्धिः Dk.2.4. -उपाय a. effective. -ऋच् a. having many verses. (-f.) a term applied to the Ṛigveda. -ऋच a. having many verses. (-चः) one conversant with the Ṛigveda. (-ची) The wife of one who studies the Ṛigveda. Hence ˚ब्राह्मणम् means the Aitareya Brāhmaṇa which belongs to the Ṛigveda; बह्वृचब्राह्मणे श्रूयते ŚB. on MS.6.3.1. -एनस् a. very sinful. -कर a. 1 doing much, busy, industrious. -2 useful in many ways. (-रः) 1 a sweeper, cleaner. -2 a camel. -3 the sun; बहुकरकृतात् प्रातःसंमार्जनात् N.19.13. (-री) a broom. -कारम् abundance; बहुकारं च सस्यानाम् Mb.12.193.21. -कालम् ind. for a long time. -कालीन a. of a long standing, old, ancient. -कूर्चः a kind of cocoa-nut tree. -क्रमः a Krama of more than three words; cf. क्रम. -क्षम a. patient; अतो$त्र किंचिद्भवतीं बहुक्षमां द्विजाति- भावादुपपन्नचापलः Ku.5.4. (-मः) 1 a Buddha. -2 a Jaina deified saint. -क्षारम् Soap; Nigh. Ratn. (-रः) a kind of alkali. -क्षीरा a cow giving much milk. -गन्ध a. strong-scented. (-न्धम्) cinnamon. -गन्धदा musk. -गन्धा 1 the Yūthikā creeper. -2 a bud of the Champaka tree. -गुण a. having many threads or qualities. -गुरुः One who has read much but superficially; sciolist. -गोत्रज a. having many blood relations. -ग्रन्थिः Tamarix Indica (Mar. वेळु ?). -च्छल a. deceitful. -छिन्ना a species of Cocculus (Mar. गुळवेल). -जनः a great multitude of people. ˚हितम् the common weal. -जल्प a. garrulous, talkative, loquacious. -ज्ञ a. knowing much, well informed, possessed of great knowledge. -तन्त्रीक a. many-stringed (as a musical instrument). -तृणम् anything much like grass; (hence) what is unimportant or contemptible; निदर्शनम- साराणां लघुर्बहुतृणं नरः Śi.2.5; N.22.137. -2 abounding in grass. -त्वक्कः, -त्वच् m. a kind of birch tree. -द a. liberal, generous. -दक्षिण a. 1 attended with many gifts or donations. -2 liberal, munificent. -दर्शक, -दर्शिन् a. prudent, circumspect; कृत्येषु वाली मेधावी राजानो बहुदर्शिनः Rām.4.2.23. -दायिन् a. liberal, munificent, a liberal donor; Ch. Up. -दुग्ध a. yielding much milk. (-ग्धः) wheat. (-ग्धा) a cow yielding much milk. -दृश्वन् a. greatly experienced, a great observer. -दृष्ट a. very experienced. -दोष a. 1 having many faults or defects, very wicked or sinful. -2 full of crimes of dangers; बहुदोषा हि शर्वरी Mk.1.58. -दोहना yielding much milk. -धन a. very rich, wealthy. -धारम् 1 the thunderbolt of Indra. -2 a diamond. -धेनुकम् a great number of milch-cows. -नाडिकः the body. -नाडीकः 1 day. -2 pillar; L. D. B. -नादः a conch-shell. -पत्नीकता polygamy. -पत्रः an onion. (-त्रम्) talc. (-त्री) the holy basil. -पद्, -पाद्, -पाद m. the fig-tree. -पुष्पः 1 the coral tree. -2 the Nimba tree. -पर्वन् m. (see -ग्रन्थिः). -प्रकार a. of many kinds, various, manifold. (-रम्) ind. in many ways, manifoldly. -प्रकृति a. consisting of many primary parts or verbal elements (as a compound). -प्रज a. having many children, prolific. (-जः) 1 a hog. -2 the munja grass. -प्रज्ञ a. very wise. -प्रतिज्ञ a. 1 comprising many statements or assertions, complicated. -2 (in law) involving many counts, as a plaint; बहुप्रतिज्ञं यत् कार्यं व्यवहारेषु निश्चितम् । कामं तदपि गृह्णीयाद् राजा तत्त्वबुभुत्सया Mitā. -प्रत्यर्थिक a. having many opponents. -प्रत्यवाय a. connected with many difficulties. -प्रद a. exceedingly liberal, a munificent donor. -प्रपञ्च a. very diffuse or prolix. -प्रसूः the mother of many children. -प्रेयसी a. having many loved ones. -फल a. rich in fruits. (-लः) the Kadamba tree. (-ली) the opposite-leaved fig-tree. -बलः a lion. -बीजम् the fruit of Anona Reticulata (Mar. सीताफल). (-जा) a kind of Musa (Mar. रानकेळ). -बोलक a. a great talker; Buddh. -भाग्य a. very lucky or fortunate. -भाषिन् a. garrulous, talkative. -भाष्यम् talkativeness, garrulity; उत्थानेन जयेत्तन्द्री वितर्कं निश्चयाज्जयेत् । मौनेन बहुभाष्यं च शौर्येण च भयं त्यजेत् ॥ Mb.12.274.11. -भुजा an epithet of Durgā. -भूमिक a. having many floors or stories. -भोग्या a prostitute. -भोजिन् a. voracious. -मञ्जरी the holy basil. -मत a. 1 highly esteemed or prized, valued, respected; येषां च त्वं बहुमतो भूत्वा यास्यसि लाघवम् Bg.2.35. -2 having many different opinions. -मतिः f. great value or estimation; कान्तानां बहुमतिमाययुः पयोदाः Ki.7. 15. -मध्यग a. belonging to many; न निर्हारं स्त्रियः कुर्युः कुटुम्बाद्बहुमध्यगात् Ms.9.199. -मलम् lead. -मानः great respect or regard, high esteem; पुरुषबहुमानो विगलितः Bh.3.9; वर्तमानकवेः कालिदासस्य क्रियायां कथं परिषदो बहुमानः M.1; V.1.2; Ku.5.31. (-नम्) a gift given by a superior to an inferior. -मान्य a. respectable, esteemable; Kull. on Ms.2.117. -माय a. artful, deceitful. treacherous; परदेशभयाद्भीता बहुमाया नपुंसकाः । स्वदेशे निधनं यान्ति Pt.1.321. -मार्गः a place where many roads meet. -मार्गगा 1 N. of the river Ganges; तद्युक्तं बहुमार्गगां मम पुरो निर्लज्ज वोढुस्तव Ratn.1.3. -2 a wanton or unchaste woman. -मार्गी a place where several roads meet. -मुख a. 1 much, excessive; अस्या भर्तुर्बहुमुखमनुरागम् Ś.6. -2 Speaking variously. -मूत्र a. suffering from diabetes. -मूर्ति a. multiform, variously shaped. (-र्तिः f.) the wild cotton-shrub. -मूर्धन् m. an epithet of Viṣṇu. -मूला Asparagus Racemosus (शतावरी). -मूल्य a. costly, high-priced. (-ल्यम्) a large sum of money, heavy or costly price. -मृग a. abounding in deer. -रजस् a. very dusty. -रत्न a. rich in jewels. -रस a. juicy, succulent. (-सः) sugar-cane. -राशि a. (in arith.) consisting of many terms. (-शिः) m. a series of many terms. -रूप a. 1 many-formed, multiform, manifold. -2 variegated, spotted, chequered; वैश्वदेवं बहुरूपं हि राजन् Mb.14.1.3. (-पः) 1 a lizard, chameleon. -2 hair. -3 the sun. -4 N. of Śiva. -5 of Viṣṇu. -6 of Brahmā. -7 of the god of love. -रूपक a. multiform, manifold. -रेतस् m. an epithet of Brahmā. -रोमन् a. hairy. shaggy. (-m.) a sheep. -लवणम् a soil impregnated with salt. -वचनम् the plural number (in gram.); द्व्यैकयोर्द्विवचनैकवचने, बहुषु बहुवचनम्. -वर्ण a. many-coloured. -वादिन् a. garrulous. -वारम् ind. many times, often. -वारः, -वारकः Cordia Myxa (Mar. भोकर). -वार्षिक a. lasting for many years. -विक्रम a. very powerful, heroic, a great warrior. -विघ्न a. presenting many difficulties, attended with many dangers. -विध a. of many kinds, manifold, diverse. -वी(बी)जम् the custard apple. -वीर्य a. very powerful or efficacious. (-र्यः) N. of various plants (such as Terminalia Bellerica, Mar. बेहडा). -व्ययिन् a. lavish, prodigal, spendthrift. -व्यापिन् a. far-spreading, wide. -व्रीहि a. possessing much rice; तत्पुरुष कर्मधारय येनाहं स्यां बहुव्रीहिः Udb. (where it is also the name of the compound). (-हिः) one of the four principal kinds of compounds in Sanskrit. In it, two or more nouns in apposition to each other are compouded, the attributive member (whether a noun or an adjective) being placed first, and made to qualify another substantive, and neither of the two members separately, but the sense of the whole compound, qualifies that substantive; cf. अन्य- पदार्थप्रधानो बहुव्रीहिः. This compound is adjectival in character, but there are several instances of Bahuvrīhi compounds which have come to be regarded and used as nouns (their application being restricted by usage to particular individuals); i. e. चक्रपाणि, शशिशेखर, पीताम्बर, चतुर्मुख, त्रिनेत्र, कुसुमशर &c. -शत्रुः a sparrow. -शल्यः a species of Khadira. -शस्त a. very good, right or happy. -शाख a. having many branches or ramifications. -शिख a. having many points. -शृङ्गः an epithet of Viṣṇu. -श्रुत a. 1 well-informed, very learned तस्मिन् पुरवरे हृष्टा धर्मात्मानो बहुश्रुताः Rām. H.1.1; Pt.2. 1; R.15.36. -2 well-versed in the Vedas; गुरुं वा बाल- वृद्धौ वा ब्राह्मणं वा बहुश्रुतम् । आततायिनमायान्तं हन्यादेवाविचारयन् ॥ Ms.8.35. (-तिः) the occurrence of the plural in a text. -संख्याक a. numerous. -सत्त्व a. abounding in animals. -संतति a. having a numerous progeny. (-तिः) a kind of bamboo. -सार a. possessed of great pith or essence, substantial. (-रः) the Khadira tree. -साहस्र a. amounting to many thousands. -सूः 1 a mother of many children. -2 a cow. -सूतिः f. 1 a mother of many children. -2 a cow that often calves. -स्वन a. vociferous. (-नः) an owl. -स्वामिक a. owned by many.

bhāvaḥ	भावः [भू-भावे घञ्] 1 Being, existing, existence; नासतो विद्यते भावः Bg.2.16. -2 Becoming, occurring, taking place. -3 State, condition, state of being; लताभावेन परिणतमस्या रूपम् V.4; U.6.23; so कातरभावः, विवर्णभावः &c. -4 Manner, mode. -6 Rank, station, position, capacity; देवीभावं गमिता K. P.1; so प्रेष्यभावम्, किंकरभावम् &c. -6 (a) True condition or state, truth, reality; परं भावमजानन्तः Bg.7.24; इति मत्वा भजन्ते मां बुधा भावसम- न्विताः 1.8. (b) Sincerity, devotion; त्वयि मे भावनिबन्धना रतिः R.8.52;2.26. -7 Innate property, disposition, nature, temperament; स तस्य स्वो भावः प्रकृतिनियतत्वादकृतकः U.6.14. -8 Inclination or disposition of mind, idea, thought, opinion, supposition; हृदयनिहितभावा गूढमन्त्रप्रचाराः किमपि विगणयन्तो बुद्धिमन्तः सहन्ते Pt.3.43; Ms.8.25;4.65; निकृष्टोत्कृष्टयोर्भावं यास्तु गृह्णन्ति ताः स्त्रियः Bu. Ch.4.23. -9 Feeling, emotion, sentiment; एको भावः Pt.3.66; Ku.6. 95; निर्विकारात्मके चित्ते भावः प्रथमविक्रिया S. D. (In the dramatic science or in poetic compositions generally, Bhāvas are either स्थायिन् primary, or व्यभिचारिन् subordinate. The former are eight or nine, according as the Rasas are taken to be 8 or 9, each rasa having its own स्थायिभाव. The latter are thirty-three of thirty four in number, and serve to develop and strengthen the prevailing sentiment; for definition and enumeration of the several kinds, see R. G. first ānana, or K. P.4). -1 Love, affection; attachment; द्वन्द्वानि भावं क्रियया विवव्रुः Ku.3.35; कुमुद्वती भानुमतीव भावं (बबन्ध) R.6.36. -11 Purport, drift, gist, substance; इति भावः (often used by commentators); जनको$प्युत्स्मयन् राजा भावमस्या विशेषयन् । प्रतिजग्राह भावेन भावमस्या नृपोत्तम Mb.12,32.18. -12 Meaning, intention, sense, import; अन्योन्यभावचतुरेण सखीजनेन मुक्तास्तदा स्मितसुधामधुराः कटाक्षाः Māl.1.25. -13 Resolution, determination. -14 The heart, soul, mind; तयोर्विवृतभावत्वात् Māl.1.12; भावसंशुद्धिरित्येतत् तपो मानसमुच्यते Bg.17.16; स्व एव भावे विनिगृह्य मन्मथम् Bu. Ch.4.11. -15 Any existing thing, an object, a thing, substance; पश्यन्ती विविधान् भावान् Rām.2.94.18; जगति जयिनस्ते ते भावा नवेन्दुकलादयः Māl.1.17,36; R.3.41; U.3.32. -16 A being, living creature. -17 Abstract meditation, contemplation (= भावना q. v.). -18 Conduct, movement. -19 (a) Gesture, behaviour; अहिंसा समता... भवन्ति भावा भूतानाम् Bg.1.5. (b) Amorous gesture or expression of sentiment; gesture of love; कामं प्रिया न सुलभा मनस्तु तद्भावदर्शनाश्वासि Ś.2.1. -2 Birth; तवाहं पूर्वके भावे पुत्रः परपुरंजय Rām.7.14.2. -21 The world, universe. -22 The womb. -23 Will; घोरैर्विव्यधतुर्बाणैः कृतभावावुभौ जये Rām.6.9.38. -24 Superhuman power; मिथो घ्नतं न पश्यन्ति भावैर्भावं पृथग्दृशः Bhāg.1.4.27. -25 Advice, instruction. -26 (In dramas) A learned or venerable man, worthy man, (a term of address); भाव अयमस्मि V.1; तां खलु भावेन तथैव सर्वे वर्ग्याः पाठिताः) Māl.1. -27 (In gram.) The sense of an abstract noun, abstract idea conveyed by a word; भावे क्तः. -28 A term for an impersonal passive or neuter verb. -29 (In astr.) An astronomical house. -3 A lunar mansion. -31 An organ of sense. -32 Welfare (कल्याण); भावमिच्छति सर्वस्य नाभावे कुरुते मनः Mb.5.36.16. -33 Protection; द्रोणस्याभावभावे तु प्रसक्तानां यथा$भवत् Mb.7.25.64. -34 Fate, destiny (प्रारब्ध); नातिप्रहीणरश्मिः स्यात्तथा भावविपर्यये Mb.5.77.14. -35 Consciousness of past perceptions (वासना); येभ्यः सृजति भूतानि काले भावप्रचोदितः । महाभूतानि पञ्चेति तान्याहुर्भूतचिन्तिकाः ॥ Mb.12.275.4. -36 Lordship (प्रभुत्व); ते$पि भावाय कल्पन्ते राजदण्डनिपीडिताः Rām.2.67. 32. -37 The six states (अवस्थाषट्क); A, Rām.1.7.31. -Comp. -अनुग a. not forced, natural. (-गा) a shadow. -अन्तरम् a different state. -अद्वैतम् 1 a natural cause. -2 material cause (as thread of a cloth). -3 identity of conception, oneness of view. -अर्थः 1 the obvious meaning or import (of a word, phrase &c.). -2 the subject matter; सर्वेषामपि वस्तूनां भावार्थो भवति स्थितः Bhāg.1.14.57. -आकूतम् (secret) thoughts of the mind; हृदयनिहितं भावाकूतं वमद्भिरिवेक्षणैः Amaru.4. -आख्यः One of the two types of creation according to the Sāṅkhya philosophy; लिङ्गाख्यो भावाख्यस्तस्माद् द्विविधः प्रवर्तते सर्गः Sāṅ. K.52. -आत्मक a. real, actual. -आभासः simulation of a feeling, a feigned or false emotion. -आलीना a shadow. -एकरस a. influenced solely by the sentiment of (sincere) love; ममात्र भावैकरसं मनः स्थितम् Ku.5.82. -कर्तृकः an impersonal verb; Kāśi. on P. II.3.54. -गतिः f. power to convey human feelings; भावगतिराकृतीनाम् Pratimā 3. -गम्भीरम् ind. 1 heartily, from the bottom of the heart. -2 deeply, gravely. -गम्य a. conceived by the mind; ममत्सादृश्यं विरहतनु वा भावगम्यं लिखन्ती Me.87. -ग्राहिन् a. 1 understanding the sense. -2 appreciating the sentiment. -ग्राह्य a. to be conceived with the heart; भावग्राह्यमनीडाख्यं भावाभावकरं शिवम् Śvet. Up.5.14. -चेष्टितम् amorous gesture. -जः 1 love. -2 the god of love. -ज्ञ, -विद् a. knowing the heart. -दर्शिन् a. see भालदर्शिन्. -निर्वृत्तिः the material creation (Sāṅ. phil.); न विना लिङ्गेन भावनिर्वृत्तिः Sāṅ. K.52. -नेरिः a kind of dance. -बन्धन a. enchanting or fettering the heart, linking together the hearts; रथाङ्गनाम्नोरिव भावबन्धनं बभूव यत्प्रेम परस्पराश्रयम् R.3.24. -बोधक a. indicating or revealing any feeling. -मिश्रः a worthy person, a gentleman (used in dramas); प्रसीदन्तु भावमिश्राः Ś.6. -रूप a. real, actual. -वचनम् denoting an abstract idea, conveying the abstract notion of a verb. -वाचकम् an abstract noun. -विकारः a property of a being; षड् भावविकारा भवन्तीति वार्ष्यायणिः । जायते$स्ति विपरिणमते वर्धते$पक्षीयते नश्यति । -वृत्तः an epithet of Brahman. -शबलत्वम् a mixture of various emotions (भावानां बाध्यबाधकभावमापन्नानामुदासीनानां वा व्यामिश्रणम् R. G., vide examples given ad loc.). -शुद्धिः f. purity of mind, honesty, sincerity. -शून्य a. devoid of real love; उपचारविधिर्मनस्विनीनां न तु पूर्वाभ्यधिको$पि भावशून्यः M.3.3. -संधिः the union or co-existence of two emotions (भावसंधिरन्योन्यानभिभूतयोरन्योन्याभिभावनयोग्ययोः सामानाधिकरण्यम् R. G., see the examples there given). -समाहित a. abstracted in mind, devout. -सर्गः the mental or intellectual creation; i. e. the creation of the faculties of the human mind and their affections (opp. भौतिकसर्ग or material creation). -स्थ a. attached; devoted (to one); न वेत्सि भावस्थमिमं कथं जनम् Ku.5.58. -स्थिर a. firmly rooted in the heart; Ś.5.2. -स्निग्ध a. affectionately disposed, sincerely attached; भावस्निग्धैरुपकृतमपि द्वेष्यतां याति किंचित् Pt.1.285. -भावंगम a. charming, lovely.

bhāvika	भाविक a. (-की f.) [भावेन निर्वृत्तं ठक्] 1 Natural, real, inherent, innate. -2 Sentimental, pervaded by a feeling or sentiment; विभावितभाविकस्फुटरसमृशाभ्यक्ता वैतालिकै- र्जगिरे गिरः N.19.1; Śi.4.33. -3 Future. -कः An equation involving the products of unknown quantities. -कम् 1 Language full of love or passion. -2 (In Rhet.) A figure of speech which consists in describing the past or future so vividly that it appears to be actually present. It is thus defined by Mammaṭa; प्रत्यक्षा इव यद्भावाः क्रियन्ते भूतभाविनः । तद् भाविकम् K. P.1.

mayuḥ	मयुः 1 A Kinnara, a celestial musician. -2 A deer, an antelope. -Comp. -राजः an epithet of Kubera.

mayūrikā	मयूरिका f. 1 A nose-ring; मनोज्ञनासिकान्यस्तचित्ररत्न- मयूरिकाम् Śiva B.2.5. -2 A kind of venomous insect. -3 Hibiscus Cannabinus (Mar. भेंडी, अंबाडी).

martya	मर्त्य a. [मर्ते-भवः यत्] Mortal. -र्त्यः 1 A mortal, a human being, man; शौचाशौचं हि मर्त्यानां लोकेशप्रभवाप्ययम् Ms.5.97. -2 The world of mortals, the earth. -त्यम् The body; अन्ने प्रलीयते मर्त्यमन्नं धानासु लीयते Bhāg.11.24. 22. -Comp. -धर्मः mortality. -धर्म(र्मि)न् a. mortal, any human being; किं पुनर्मर्त्यधर्मिणः Mb.3.32.56; न कश्चिदासाद्यते मर्त्यधर्मा K. -निवासिन् m. a mortal, human being. -भावः human nature. -भुवनम् the earth. -महितः a god. -मुखः a kinnara, a being having the face of a man and the figure of an animal, and regarded as an attendant of Kubera. -लोकः the world of mortals, the earth; क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं विशन्ति Bg.9.21.

mahā	महा The substitute of महत् at the beginning of Karmadhāraya and Bahuvrīhi compounds, and also at the beginning of some other irregular words. (Note : The number of compounds of which महा is the first member is very large, and may be multiplied ad infinitum. The more important of them, or such as have peculiar significations, are given below.) -Comp. -अक्षः an epithet of Śiva. ˚पटलिक a chief keeper of archives. -अङ्ग a. huge, bulky. -(ङ्गः) 1 a camel. -2 a kind of rat. -3 N. of Śiva. -अञ्जनः N. of a mountain. -अत्ययः a great danger or calamity. -अध्वनिक a. 'having gone a long way', dead. -अध्वरः a great sacrifice. -अनसम् 1 a heavy carriage. -2 cooking utensils. (-सी) a kitchen-maid. (-सः, -सम्) a kitchen; सूपानस्य करिष्यामि कुशलो$स्मि महानसे Mb.4.2.2. -अनिलः a whirlwind; महानिलेनेव निदाघजं रजः Ki.14.59. -अनुभाव a. 1 of great prowess, dignified, noble, glorious, magnanimous, exalted, illustrious; ग्रहीतुमार्यान् परिचर्यया मुहुर्महानु- भावा हि नितान्तमर्थिनः Śi.1.17; Ś.3. -2 virtuous, righteous, just. (-वः) 1 a worthy or respectable person. -2 (pl.) people of a religious sect in Mahārāṣtra founded by Chakradhara in the 13th century. -अन्तकः 1 death. -2 an epithet of Śiva. -अन्धकारः 1 thick darkness. -2 gross (spiritual) ignorance. -अन्ध्राः (pl.) N. of a people and their country. -अन्वय, -अभिजन a. nobly-born, of noble birth. (-यः, -नः) noble birth, high descent. -अभिषवः the great extraction of Soma. -अमात्यः the chief or prime minister (of a king). -अम्बुकः an epithet of Śiva. -अम्बुजम् a billion. -अम्ल a. very sour. (-म्लम्) the fruit of the tamarind tree. अरण्यम् a great (dreary) forest, large forest. -अर्घ a. very costly, costing a high price; महार्घस्तीर्थानामिव हि महतां को$प्यतिशयः U.6.11. (-र्घः) a kind of quail. -अर्घ्य a. 1 valuable, precious. -2 invaluable; inestimable; see महार्ह below. -अर्चिस् a. flaming high. -अर्णवः 1 the great ocean. -2 N. of Śiva. -अर्थ a. 1 rich. -2 great, noble, dignified. -3 important, weighty. -4 significant. -अर्बुदम् one thousand millions. -अर्ह a. 1 very valuable, very costly; महार्हशय्यापरिवर्तनच्युतैः स्वकेशपुष्पैरपि या स्म दूयते Ku.5.12. -2 invaluable, inestimable; महार्हशयनोपेत किं शेषे निहतो भुवि Rām.6.19. 2. (-र्हम्) white sandal-wood. -अवरोहः the fig-tree. -अशनिध्वजः a great banner in the form of the thunderbolt; जहार चान्येन मयूरपत्रिणा शरेण शक्रस्य महाशनि- ध्वजम् R.3.56. -अशन a. voracious, gluttonous; Mb. 4. -अश्मन् m. a precious stone, ruby. -अष्टमी the eighth day in the bright half of Āśvina sacred to Durgā; आश्विने शुक्लपक्षस्य भवेद् या तिथिरष्टमी । महाष्टमीति सा प्रोक्ता ...... -असिः a large sword. -असुरी N. of Durgā. -अह्नः the afternoon. -आकार a. extensive, large, great. -आचार्यः 1 a great teacher. -2 an epithet of Śiva. -आढ्य a. wealthy, very rich. (-ढ्यः) the Kadamba tree. -आत्मन् a. 1 high-souled, high-minded, magnanimous, noble; अयं दुरात्मा अथवा महात्मा कौटिल्यः Mu.7; द्विषन्ति मन्दाश्चरितं महात्मनाम् Ku.5.75; U.1.49; प्रकृतिसिद्धमिदं हि महात्मनाम् Bh.1.63. -2 illustrious, distinguished, exalted, eminent; किमाचाराः किमाहाराः क्व च वासो महात्मनाम् Mb.3. 1.4. -3 mighty (महाबल); अथायमस्यां कृतवान् महात्मा लङ्केश्वरः कष्टमनार्यकर्म Rām.5.9.74. (-m.) 1 the Supreme Spirit; युगपत्तु प्रलीयन्ते यदा तस्मिन् महात्मनि Ms.1.54. -2 the great principle, i. e. intellect of the Sāṅkhyas. (महात्मवत् means the same as महात्मन्). -आनकः a kind of large drum. -आनन्दः, -नन्दः 1 great joy or bliss. -2 especially, the great bliss of final beatitude. (-न्दा) 1 spirituous liquor. -2 a festival on the ninth day in the bright half of Māgha. -आपगा a great river. -आयुधः an epithet of Śiva. -आरम्भ a. undertaking great works, enterprizing. (-म्भः) any great enterprize. -आलयः 1 a temple in general. -2 a sanctuary, an asylum. -3 a great dwelling. -4 a place of pilgrimage. -5 the world of Brahman. -6 the Supreme Spirit. -7 a tree &c. sacred to a deity. -8 N. of a particular dark fortnight. -9 पितृश्राद्ध in the month of Bhādrapada. (-या) N. of a particular deity. -आशय a. highsouled, nobleminded, magnanimous, noble; दैवात् प्रबुद्धः शुश्राव वराहो हि महाशयः Ks; राजा हिरण्यगर्भो महाशयः H.4; see महात्मन्. (-यः) 1 a noble-minded or magnanimous person; महाशयचक्रवर्ती Bv.1.7. -2 the ocean. -आस्पद a. 1 occupying a great position. -2 mighty, powerful. -आहवः a great or tumultuous fight. -इच्छ a. 1 magnanimous, noble-minded, high-souled, noble; मही महेच्छः परिकीर्य सूनौ R.18.33. -2 having lofty aims or aspirations, ambitious; विद्यावतां महेच्छानां ...... नाश्रयः पार्थिवं विना Pt.1.37. -इन्द्रः 1 'the great Indra', N. of Indra; इयं महेन्द्रप्रभृतीनधिश्रियः Ku.5.53; R.13.2; Ms.7.7. -2 a chief or leader in general. -3 N. of a mountain range; पतिर्महेन्द्रस्य महोदधेश्च R.6.54;4.39,43. ˚चापः rain-bow. ˚नगरी N. of Amarāvatī, the capital of Indra. ˚मन्त्रिन् m. an epithet of Bṛihaspati. ˚वाहः the elephant Airāvata; महेन्द्रवाहप्रतिमो महात्मा Mb.9.17.52. -इभ्य a. very rich. -इषुः a great archer; अधिरोहति गाण्डीवं महेषौ Ki.13.16. -इष्वासः a great archer, a great warrior; अत्र शूरा महेष्वासा भामार्जुनसमा युधि Bg.1.4. -ईशः, -ईशानः N. of Śiva; महेशस्त्वां धत्ते शिरसि रसराजस्य जयिनीम् Udb. ˚बन्धुः the Bilva tree. -ईशानी N. of Pārvatī. -ईश्वरः 1 a great lord, sovereign; महेश्वरस्त्र्यम्बक एव नापरः R.; गोप्तारं न निधीनां कथयन्ति महेश्वरं विबुधाः Pt.2.74. -2 N. of Śiva. -3 of Viṣṇu. -4 a god (opp. प्रकृति). -5 the Supreme Being (परमात्मा); मायां तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम् Śvet. Up.4.1. ˚सखः N. of Kubera; यया कैलासभवने महेश्वरसखं बली Mb.9.11.55. (-री) 1 N. of Durgā. -2 a kind of bell-metal. -उक्षः (for उक्षन्) a large bull; a full grown or strong bull; महोक्षतां वत्सतरः स्पृशन्निव R.3.32;4.22;6.72; Śi.5.63. -उत्पलम् a large blue lotus. (-लः) the Sārasa bird. -उत्सवः 1 a great festival or occasion of joy; नयनविषयं जन्मन्येकः स एव महोत्सवः Māl.1.36. -2 the god of love. -उत्साह a. possessed of great energy, energetic, persevering; अहं च कर्णं जानामि ...... सत्यसंधं महोत्साहं ...... Mb.3.91.2. (-हः) 1 perseverance. -2 great pride; ये जात्यादिमहो- त्साहान्नरेन्द्रान्नोपयान्ति च । तेषामामरणं भिक्षा प्रायश्चितं विनिर्मितम् ॥ Pt.1.38. -उदधिः 1 the great ocean; महोदधेः पूर इवेन्दु- दर्शनात् R.3.17. -2 an epithet of Indra. ˚जः a conchshell, shell. -उदय a. very prosperous or lucky, very glorious or splendid, of great prosperity. (-यः) 1 (a) great elevation or rise, greatness, prosperity; नन्दस्त्वतीन्द्रियं दृष्ट्वा लोकपालमहोदयम् Bhāg.1.28.1; अपवर्ग- महोदयार्थयोर्भुवमंशाविव धर्मयोर्गतौ R.8.16. (b) great fortune or good luck. (c) greatness, pre-eminence. -2 final beatitude. -3 a lord, master. -4 N. of the district called Kānyakubja or Kanouja; see App. -5 N. of the capital of Kanouja. -6 sour milk mixed with honey. -7 = महात्मन् q. v.; संसक्तौ किमसुलभं महोदयानाम Ki.7.27. ˚पर्वन् a time of union of the middle of श्रवण नक्षत्र and the end of व्यतिपात (generally in the month of माघ or पौष at the beginning of अमावास्या). -उदर a. big-bellied, corpulent. -(रम्) 1 a big belly. -2 dropsy. -उदार a. 1 very generous or magnanimous. -2 mighty, powerful. -उद्यम a. = महोत्साह q. v; महोद्यमाः कर्म समा- रभन्ते. -उद्योग a. very industrious or diligent, hardworking. -उद्रेकः a particular measure (= 4 प्रस्थs). -उन्नत a. exceedingly lofty. (-तः) the palmyra tree. -उन्नतिः f. great rise or elevation (fig. also), high rank. -उपकारः a great obligation. -उपाध्यायः a great preceptor, a learned teacher. -उरगः a great serpent; वपुर्महोरगस्येव करालफणमण्डलम् R.12.98. -उरस्क a. broad-chested. (-स्कः) an epithet of Śiva. -उर्मिन् m. the ocean; ततः सागरमासाद्य कुक्षौ तस्य महोर्मिणः Mb.3.2.17. -उल्का 1 a great meteor. -2 a great fire-brand. -ऋत्विज् m. 'great priest', N. of the four chief sacrificial priests. -ऋद्धि a. very prosperous, opulent. (-f.) great prosperity or affluence. -ऋषभः a great bull. -ऋषिः 1 a great sage or saint; यस्मादृषिः परत्वेन महांस्त- स्मान्महर्षयः; (the term is applied in Ms.1.34 to the ten Prajāpatis or patriarchs of mankind, but it is also used in the general sense of 'a great sage'). -2 N. of Sacute;iva. -3 of Buddha. -ओघ a. having a strong current. -घः a very large number; शतं खर्व- सहस्राणां समुद्रमभिधीयते । शतं समुद्रसाहस्रं महौघमिति विश्रुतम् ॥ Rām.6.28.37. -ओष्ठ (महोष्ठ) a. having large lips. (-ष्ठः) an epithet of Śiva. -ओजस् a. very mighty or powerful, possessed of great splendour or glory; महौजसा मानधना धनार्चिताः Ki.1.19. (-m.) a great hero or warrior, a champion. (-n.) great vigour. -ओजसम् the discus of Viṣṇu (सुदर्शन). (-सी) N. of plant (Mar. कांगणी). -ओदनी Asparagus Racemosus (Mar. शतावरी). -ओषधिः f. 1 a very efficacious medicinal plant, a sovereign drug. -2 the Dūrvā grass. -3 N. of various plants ब्राह्मी, श्वेतकण्टकारी, कटुका, अतिविष &c. ˚गणः a collection of great or medicinal herbs:-- पृश्निपर्णी श्यामलता भृङ्गराजः शतावरी । गुड्चा सहदेवी च महौषधिगणः स्मृतः ॥ cf. also सहदेवी तथा व्याघ्री बला चातिबला त्वचा । शङ्खपुष्पी तथा सिंही अष्टमी च सुवर्चला ॥ महौषध्यष्टकं प्रोक्तं... . -औषधम् 1 a sovereign remedy, panacea. -2 ginger. -3 garlic. -4 a kind of poison (वत्सनाभ). -कच्छः 1 the sea. -2 N. of Varuṇa. -3 a mountain. -कन्दः garlic. -कपर्दः a kind of shell. -कपित्थः 1 the Bilva tree. -2 red garlic. -कम्बु a. stark naked. (-म्बुः) an epithet of Śiva. -कर a. 1 large-handed. -2 having a large revenue. -कर्णः an epithet of Śiva. -कर्मन् a. doing great works. (-m.) an epithet of Śiva. -कला the night of the new moon. -कल्पः a great cycle of time (1 years of Brahman); Bhāg.7.15.69. -कविः 1 a great poet, a classical poet, such as कालिदास, भवभूति, बाण, भारवि &c. -2 an epithet of Śukra. -कषायः N. of a plant (Mar. कायफळ). -कान्तः an epithet of Śiva. (-ता) the earth. -काय a. big-bodied, big, gigantic, bulky. (-यः) 1 an elephant. -2 an epithet of Śiva. -3 of Viṣṇu. -4 of a being attending on Śiva (= नन्दि). -कारुणिक a. exceedingly compassionate. -कार्तिकी the night of full-moon in the month of Kārtika. -कालः 1 a form of Śiva in his character as the destroyer of the world; महाकालं यजेद्देव्या दक्षिणे धूम्रवर्णकम् Kālītantram. -2 N. of a celebrated shrine or temple of Śiva (Mahākāla) (one of the 12 celebrated Jyotirliṅgas) established at Ujjayinī (immortalized by Kālidāsa in his Meghadūta, which gives a very beautiful description of the god, his temple, worship &c., together with a graphic picture of the city; cf. Me.3-38; also R.6.34); महाकालनिवासिनं कालीविलासिनमनश्वरं महेश्वरं समाराध्य Dk.1.1. -3 an epithet of Viṣṇu. -4 N. of a kind of gourd. -5 N. of Śiva's servant (नन्दि). ˚पुरम् the city of Ujjayinī. ˚फलम् a red fruit with black seeds; पक्वं महाकालफलं किलासीत् N.22.29. -काली an epithet of Durgā in her terrific form. -काव्यम् a great or classical poem; (for a full description of its nature, contents &c., according to Rhetoricians see S. D.559). (The number of Mahākāvyas is usually said to be five:-रघुवंश, कुमारसंभव, किरातार्जुनीय, शिशुपालवध and नैषधचरित or six, if मेघदूत-- a very small poem or खण़्डकाव्य-- be added to the list. But this enumeration is apparently only traditional, as there are several other poems, such as the भट्टिकाव्य, विक्रमाङ्कदेवचरित, हरविजय &c. which have an equal claim to be considered as Mahākāvyas). -कीर्तनम् a house. -कुमारः the eldest son of a reigning prince, heir-apparent. -कुल, -कुलीन a. of noble birth or descent, sprung from a noble family, nobly born. (-लम्) a noble birth or family, high descent. -कुहः a species of parasitical worm. -कृच्छ्रम् a great penance. -केतुः N. of Śiva. -केशः, -कोशः 1 an epithet of Śiva. -2 a large sheath. -क्रतुः a great sacrifice; e. g. a horse-sacrifice; तदङ्गमग्ऱ्यं मघवन् महाक्रतोरमुं तुरङ्गं प्रतिमोक्तुमर्हसि R.3.46. -क्रमः an epithet of Viṣṇu. -क्रोधः an epithet of Śiva. -क्षत्रपः a great satrap. -क्षीरः sugar-cane. -क्षीरा f. a She-buffalo; Nighaṇṭaratnākara. -खर्वः, -र्वम् a high number (ten billions ?). -गजः a great elephant; see दिक्करिन्. -गणपतिः a form of the god Gaṇeśa. -गदः fever. -गन्ध a. exceedingly fragrant. (-न्धः) a kind of cane. (-न्धम्) a kind of sandalwood. (-न्धा) N. of Chāmuṇḍā. -गर्तः, -गर्भः -गीतः N. of Śiva. -गर्दभगन्धिका N. of a plant, भारङ्गी. -गल a. longnecked. -गवः Bos gavaeus. -गुण a. very efficacious, sovereign (as a medicine); त्वया ममैष संबन्धः कपिमुख्य महागुणः Rām.5.1.12. (-णः) a chief quality, cardinal virtue. -गुरुः a highly respectable or venerable person; (these are three, the father, mother and preceptor; पिता माता तथाचार्यो महागुरुरिति स्मृतः). -गुल्मा the Soma plant. -गृष्टिः f. a cow with a large hump. -ग्रहः 1 an epithet of Rāhu. -2 the sun; महाग्रहग्राहविनष्टपङ्कः Rām.5.5.6. -ग्रामः N. of the ancient capital of Ceylon, the modern Māgama. -ग्रीवः 1 a camel. -2 an epithet of Śiva. -ग्रीविन् m. a camel. -घूर्णा spirituous liquor. -घृतम् ghee kept for a long time (for medicinal purposes). -घोष a. noisy, loud-sounding. (-षम्) a market, fair. (-षः) a loud noise, clamour. -चक्रम् the mystic circle in the शाक्त ceremonial. -चक्रवर्तिन् m. a universal monarch. -चण्डा N. of Chāmuṇḍā. -चपला a kind of metre. -चमूः f. a large army. -छायः the fig-tree. -जङ्घः a camel. -जटः an epithet of Śiva. -जटा 1 a great braid of hair. -2 the matted hair of Śiva. -जत्रु a. having a great collar-bone. (-त्रुः) an epithet of Śiva. -जनः 1 a multitude of men, a great many beings, the general populace or public; महाजनो येन गतः स पन्थाः Mb.3.313. 117; आगम्य तु ततो राजा विसृज्य च महाजनम् 6.98.25. -2 the populace, mob; विलोक्य वृद्धोक्षमधिष्ठितं त्वया महाजनः स्मेरमुखो भविष्यति Ku.5.7. -3 a great man, a distinguished or eminent man; महाजनस्य संसर्गः कस्य नोन्नतिकारकः । पद्मपत्रस्थितं तोयं धत्ते मुक्ताफलश्रियम् Pt.3.6. -4 the chief of a caste or trade. -5 a merchant, tradesman. -जवः an antelope. -जातीय a. 1 rather large. -2 of an excellent kind. -जालिः, -ली N. of a plant (Mar. सोनामुखी) -जिह्वः an epithet of Śiva. -ज्ञानिन् m. 1 a very learned man. -2 a great sage. -3 N. of Śiva. -ज्यैष्ठी the day of fullmoon in the month of Jyeṣṭha; ताभिर्दृश्यत एष यान् पथि महाज्यैष्ठीमहे मन्महे N.15.89; पूर्णिमा रविवारेण महाज्यैष्ठी प्रकीर्तिता Agni P.121.63. -ज्योतिस् m. an epithet of Śiva. -ज्वरः great affliction. -ज्वाल a. very brilliant or shining. (-लः) 1 N. of Śiva. -2 a sacrificial fire. -डीनम् a kind of flight; 'यानं महाडीनमाहुः पवित्रामूर्जितां गतिम्' Mb.8.41.27 (com.). -तपस् m. 1 a great ascetic. -2 an epithet of Viṣṇu. -तलम् N. of one of the seven lower regions; see पाताल. -तारा N. of a Buddhist goddess. -तिक्तः the Nimba tree. -तिथिः the 6th day of a lunation. -तीक्ष्ण a. exceedingly sharp or pungent. (-क्ष्णा) the markingnut plant. -तेजस् a. 1 possessed of great lustre or splendour. -2 very vigorous or powerful, heroic. (-m.) 1 a hero, warrior. -2 fire. -3 an epithet of Kārtikeya. (-n.) quick-silver. -त्याग, -त्यागिन् a. very generous. (-m.) N. of Śiva. -दंष्ट्रः a species of big tiger. -दन्तः 1 an elephant with large tusks. -2 an epithet of Śiva. -दण्डः 1 a long arm. -2 a severe punishment. -दम्भः an epithet of Śiva. -दशा the influence exercised (over a man's destiny) by a predominant planet. -दानम् the gift of gold equal to one's own weight; अथातः संप्रवक्ष्यामि महादानस्य लक्षणम्. -दारु n. the devadāru tree. -दुर्गम् a great calamity; Pt. -दूषकः a kind of grain. -देवः N. of Śiva. (-वी) 1 N. of Pārvatī. -2 the chief queen. -द्रुमः the sacred fig-tree. -द्वारम् a large gate, the chief or outer gate of a temple. -धन a. 1 rich. -2 expensive, costly; हेमदण्डैर्महाधनैः Rām.7. 77.13. (-नम्) 1 gold. -2 incense. -3 a costly or rich dress. -4 agriculture, husbandry. -5 anything costly or precious. -6 great booty. -7 a great battle (Ved.). -धनुस् m. an epithet of Śiva. -धातुः 1 gold. -2 an epithet of Śiva. -3 lymph. -4 N. of Meru. -धी a. having a great understanding. -धुर्यः a full-grown draught ox. -ध्वजः a camel. -ध्वनिक a. dead. -नग्नः an athlete; Buddh. -नटः an epithet of Śiva; महानटः किं नु ...... तनोति ...... साम्प्रतमङ्गहारम् N.22.7; महानटबाहुनेव बद्धभुजाङ्केन Vās. -नदः a great river. -नदी 1 a great river, such as Gaṅgā, Kṛiṣṇā; मन्दरः पर्वतश्चाक्षो जङ्घा तस्य महानदी Mb.8.34.2; संभूयाम्भोधिमभ्येति महानद्या नगापगा Śi.2.1. -2 N. of a river falling into the bay of Bengal. -नन्दा 1 spirituous liquor. -2 N. of a river. -3 ninth day of the bright half of the month of Māgha; माघमासस्य या शुक्ला नवमी लोकपूजिचा । महानन्देति सा प्रोक्ता ... . -नरकः N. of one of the 21 hells. -नलः a kind of reed. -नवमी the ninth day in the bright half of Āśvina, sacred to the worship of Durgā ततो$नु नवमी यस्मात् सा महानवमी स्मृता. -नाटकम् 'the great drama', N. of a drama, also called Hanumannāṭaka, (being popularly ascribed to Hanumat); thus defined by S. D. :-- एतदेव यदा सर्वैः पताकास्थानकैर्युतम् । अङ्कैश्च दशभिर्धीरा महानाटकमूचिरे ॥ -नाडी sinew, tendon. -नादः 1 a loud sound, uproar. -2 a great drum. -3 a thunder-cloud. -4 a shell. -5 an elephant. -6 a lion. -7 the ear. -8 a camel. -9 an epithet of Śiva. (-दम्) a musical instrument. -नाम्नी 1 N. of a परिशिष्ट of Sāmaveda. -2 (pl.) N. of 9 verses of Sāmaveda beginning with विदा मघवन् विदा. -नायकः 1 a great gem in the centre of a string of pearls. -2 a great head or chief. -नासः an epithet of Śiva. -निद्र a. fast asleep. (-द्रा) 'the great sleep', death. -निम्नम् intestines, abdomen. -नियमः an epithet of Viṣṇu. -निर्वाणम् total extinction of individuality (according to the Buddhists). -निशा 1 the dead of night, the second and third watches of the night; महानिशा तु विज्ञेया मध्यमं प्रहरद्वयम् -2 an epithet of Durgā. -नीचः a washerman. -नील a. dark-blue. (-लः) a kind of sapphire or emerald; इन्द्रनीलमहानीलमणिप्रवरवेदिकम् Rām.5.9.16; महा- महानीलशिलारुचः Śi.1.16;4.44; R.18.42; Kau. A.2.11. 29. ˚उपलः a sapphire. -नृत्यः, -नेत्रः an epithet of Śiva. -नेमिः a crow. -न्यायः the chief rule. -पक्ष a. 1 having many adherents. -2 having a large family or retinue; महापक्षे धनिन्यार्थे निक्षेपं निक्षिपेद् बुधः Ms.8.179. (-क्षः) 1 an epithet of Garuḍa. -2 a kind of duck. (-क्षी) an owl. -पङ्क्तिः, -पदपङ्क्तिः a kind of metre. -पञ्चमूलम् the five great roots:-- बिल्वो$ग्निमन्थः श्योनाकः काश्मरी पाटला तथा । सर्वैस्तु मिलितैरेतैः स्यान्महापञ्चमूलकम् ॥ -पञ्चविषम् the five great or deadly poisons:-- शृङ्गी च कालकूटश्च मुस्तको वत्सनाभकः । शङ्खकर्णीति योगो$यं महापञ्चविषाभिधः ॥ -पटः the skin. -पथः 1 chief road, principal street, high or main road; संतानकाकीर्णमहापथं तत् Ku.7.3. -2 the passage into the next world, i. e. death. -3 N. of certain mountain-tops from which devout persons used to throw themselves down to secure entrance into heaven. -4 an epithet of Śiva. -5 the long pilgrimage to mount Kedāra. -6 the way to heaven. -7 the knowledge of the essence of Śiva acquired in the pilgrimage to Kedāra. -पथिक a. 1 undertaking great journeys. -2 one receiving Śulka (toll) on the high way; cf. Mb.12.76.6 (com. महापथिकः समुद्रे नौयानेन गच्छन् यद्वा महापथि शुल्कग्राहकः) -पद्मः 1 a particular high number. -2 N. of Nārada. -3 N. of one of the nine treasures of Kubera. -4 N. of the southernmost elephant supporting the world. -5 an epithet of Nanda. -6 a Kinnara attendant on Kubera. (-द्मम्) 1 a white lotus. -2 N. of a city. ˚पतिः N. of Nanda. -पराकः a. a particular penance; Hch. -पराङ्णः a late hour in the afternoon. -पवित्रः an epithet of Viṣṇu. -पशुः large cattle; महापशूनां हरणे ... दण्डं प्रकल्पयेत् Ms.8.324. -पातः a long flight; Pt.2.58. -पातकम् 1 a great sin, a heinous crime; ब्रह्महत्या सुरापानं स्तेयं गुर्वङ्गनागमः । महान्ति पातकान्याहुस्तत्संसर्गश्च पञ्चमम् ॥ Ms.1154. -2 any great sin or transgression. -पात्रः a prime minister. -पादः an epithet of Śiva. -पाप्मन् a. very sinful or wicked. -पुराणम् N. of a Purāṇa; महापुराणं विज्ञेयमेकादशकलक्षणम् Brav. P. -पुंसः a great man. -पुरुषः 1 a great man, an eminent or distinguished personage; शब्दं महापुरुषसंविहितं निशम्य U. 6.7. -2 the Supreme Spirit. -3 an epithet of Viṣṇu. -पौरुषिकः a worshipper of Viṣṇu; तदहं ते$भिधास्यामि महापौरुषिको भवान् Bhāg.2.1.1. -पुष्पः a kind of worm. -पूजा great worship; any solemn worship performed on extraordinary occasions. -पृष्ठः a camel. -पोटगलः a kind of large reed. -प्रजापतिः N. of Viṣṇu. -प्रतीहारः a chief door-keeper. -प्रपञ्चः the great universe. -प्रभ a. of great lustre. (-भः) the light of a lamp. -प्रभुः 1 a great lord. -2 a king, sovereign. -3 a chief. -4 an epithet of Indra. -5 of Śiva -6 of Viṣṇu. -7 a great saint or holy man. -प्रलयः 'the great dissolution', the total annihilation of the universe at the end of the life of Brahman, when all the lokas with their inhabitants, the gods, saints &c. including Brahman himself are annihilated; महाप्रलयमारुत ...... Ve.3.4. -प्रश्नः a knotty question. -प्रसादः 1 a great favour. -2 a great present (of food offered to an idol); पादोदकं च निर्माल्यं नैवेद्यं च विशेषतः । महाप्रसाद इत्युक्त्वा ग्राह्यं विष्णोः प्रयत्नतः -प्रस्थानम् 1 departing this life, death. -2 setting out on a great journey for ending life; इहैव निधनं याम महाप्रस्थानमेव वा Rām.2.47.7 (com. महाप्रस्थानं मरणदीक्षा- पूर्वकमुत्तराभिमुखगमनम्); Mb.1.2.365. -प्राणः 1 the hard breathing or aspirate sound made in the pronunciation of the aspirates. -2 the aspirated letters themselves (pl.); they are:-ख्, घ्, छ्, झ्, ठ्, ढ्, थ्, ध्, फ्, भ्, श्, ष्, स्, ह्. -3 a raven. -प्राणता possession of great strength or essence; अन्यांश्च जीवत एव महाप्राणतया स्फुरतो जग्राह K. -प्रेतः a noble departed spirit. -प्लवः a great flood, deluge; ... क्षिप्तसागरमहाप्लवामयम् Śi.14.71. -फल a. 1 bearing much fruit. -2 bringing much reward. (-ला) 1 a bitter gourd. -2 a kind of spear. (-लम्) 1 a great fruit or reward. -2 a testicle. -फेना the cuttle-fish bone. -बन्धः a peculiar position of hands or feet. -बभ्रुः a kind of animal living in holes. -बल a. very strong; नियुज्यमानो राज्याय नैच्छद्राज्यं महाबलः Rām (-लः) 1 wind, storm. -2 a Buddha. -3 a solid bamboo. -4 a palm. -5 a crocodile. -बला N. of a plant; महाबला च पीतपुष्पा सहदेवी च सा स्मृता Bhāva. P. (-लम्) lead. ˚ईश्वरः N. of a Liṅga of Śiva near the modern Mahābaleśwara. -बाध a. causing great pain or damage. -बाहु a. long-armed, powerful. (-हुः) an epithet of Viṣṇu. -बि(वि)लम् 1 the atmosphere. -2 the heart. -3 a water-jar, pitcher. -4 a hole, cave. -बिसी a variety of skin (चर्म), a product of द्वादशग्राम in the Himālayas. -बी(वी)जः an epithet of Śiva. -बी (वी)ज्यम् the perinæum. -बुध्न a. having a great bottom or base (as a mountain). -बुशः barley. -बृहती a kind of metre. -बोधिः 1 the great intelligence of a Buddha. -2 a Buddha. -ब्रह्मम्, -ब्रह्मन् n. the Supreme Spirit. -ब्राह्मणः 1 a great or learned Brāhmaṇa. -2 a low or contemptible Brāhmaṇa. -भटः a great warrior; तदोजसा दैत्यमहाभटार्पितम् Bhāg. -भद्रा N. of the river Gaṅgā. -भाग a. 1 very fortunate or blessed, very lucky or prosperous. -2 illustrious, distinguished, glorious; उभौ धर्मौ महाभागौ Mb.12.268.3; महाभागः कामं नरपतिरभिन्नस्थितिरसौ Ś.5.1; Ms.3.192. -3 very pure or holy, highly virtuous; पतिव्रता महाभागा कथं नु विचरिष्यति Mb.4.3.16. -भागता, -त्वम्, -भाग्यम् 1 extreme good fortune, great good luck, prosperity. -2 great excellence or merit. -भागवतम् the great Bhāgavata, one of the 18 Purāṇas. (-तः) a great worshipper of Viṣṇu. -भागिन् a. very fortunate or prosperous. -भाण्डम् a chief treasury. -भारतम् N. of the celebrated epic which describes the rivalries and contests of the sons of Dhṛitarāṣṭra and Pāṇḍu. (It consists of 18 Parvans or books, and is said to be the composition of Vyāsa; cf. the word भारत also); महत्त्वाद्भारतत्वाच्च महाभारतमुच्यते -भाष्यम् 1 a great commentary. -2 particularly, the great commentary of Patañjali on the Sūtras of Pāṇini. -भासुरः an epithet of Viṣṇu. -भिक्षुः N. of Śākyamuni. -भीता a kind of sensitive plant (लाजाळू). -भीमः an epithet of king Śantanu. -भीरुः a sort of beetle or fly. -भुज a. long-armed, powerful. -भूतम् a great or primary element; see भूत; तस्यैतस्य महाभूतस्य निःश्वसितमेतद्यदृग्वेदः Up.; तं वेधा विदधे नूनं महाभूतसमाधिना R.1. 29; Ms.1.6. (-तः) 1 the Supreme Being. -2 a great creature. -भोगः 1 a great enjoyment. -2 a great coil or hood; great winding. -3 a serpent. (-गा) an epithet of Durgā. -मणिः 1 a costly or precious jewel; संस्कारोल्लिखितो महामणिरिव क्षीणो$पि नालक्ष्यते Ś.6.5. -2 N. of Śiva. -मति a. 1 high-minded. -2 clever. (-तिः) N. of Bṛihaspati or Jupiter. -मत्स्यः a large fish, sea-monster. -मद a. greatly intoxicated. (-दः) an elephant in rut. -मनस्, -मनस्क a. 1 high-minded, nobleminded, magnanimous; ततो युधिष्ठिरो राजा धर्मपुत्रो महामनाः Mb.4.1.7. -2 liberal. -3 proud, haughty. (-m) a fabulous animal called शरभ q. v. -मन्त्रः 1 any sacred text of the Vedas. -2 a great or efficacious charm, a powerful spell. -मन्त्रिन् m. the prime-minister, premier. -मयूरी N. of Buddhist goddess. -मलहारी a kind of Rāgiṇi. -महः a great festive procession; Sinhās. -महस् n. a great light (seen in the sky). -महोपाध्यायः 1 a very great preceptor. -2 a title given to learned men and reputed scholars; e. g. महामहो- पाध्यायमल्लिनाथसूरि &c. -मांसम् 'costly flesh', especially human flesh; न खलु महामांसविक्रयादन्यमुपायं पश्यामि Māl.4; अशस्त्रपूतं निर्व्याजं पुरुषाङ्गोपकल्पितम् । विक्रीयते महामांसं गृह्यतां गृह्यतामिदम् 5.12 (see Jagaddhara ad loc.). -माघी the full-moon day in the month of Māgha. -मात्र a. 1 great in measure, very great or large. -2 most excellent, best; वृष्ण्यन्धकमहामात्रैः सह Mb.1.221.27; 5.22.37. (-त्रः) 1 a great officer of state, high stateofficial, a chief minister; (मन्त्रे कर्मणि भूषायां वित्ते माने परिच्छदे । मात्रा च महती येषां महामात्रास्तु ते स्मृताः); Ms. 9.259; गूढपुरुषप्रणिधिः कृतमहामात्रापसर्पः (v. l. महामात्यापसर्पः) पौरजानपदानपसर्पयेत् Kau. A.1.13.9; Rām.2.37.1. -2 an elephant-driver or keeper; मदोन्मत्तस्य भूपस्य कुञ्जरस्य च गच्छतः । उन्मार्गं वाच्यतां यान्ति महामात्राः समीपगाः ॥ Pt.1.161. -3 a superintendent of elephants. (-त्री) 1 the wife of a chief minister. -2 the wife of a spiritual teacher. -मानसी N. of a Jain goddess. -मान्य a. being in great honour with; मकरन्दतुन्दिलानामरविन्दानामयं महामान्यः Bv.1.6. -मायः 1 an epithet of Śiva. -2 of Viṣṇu. -माया 1 worldly illusion, which makes the material world appear really existent. -2 N. of Durgā; महामाया हरेश्चैषा यया संमोह्यते जगत् Devīmāhātmya. -मायूरम् a particular drug. (-री) N. of an amulet and a goddess; Buddh. -मारी 1 cholera, an epidemic. -2 an epithet of Durgā. -मार्गः high road, main street. ˚पतिः a superintendent of roads. -मालः N. of Śiva. -माहेश्वरः a great worshipper of Maheśvara or Śiva. -मुखः a crocodile. -मुद्रा a particular position of hands or feet (in practice of yoga). -मुनिः 1 a great sage. -2 N. of Vyāsa. -3 an epithet of Buddha. -4 of Agastya. -5 the coriander plant. (-नि n.) 1 coriander seed. -2 any medicinal herb or drug. -मूर्तिः N. of Viṣṇu. -मूर्धन् m. an epithet of Śiva. -मूलम् a large radish. (-लः) a kind of onion. -मूल्य a. very costly. (-ल्यः) a ruby. -मृगः 1 any large animal. -2 an elephant, -3 the fabulous animal called शरभ. -मृत्युः, -मेधः N. of Śiva. -मृत्युंजयः a kind of drug. -मृधम् a great battle. -मेदः the coral tree; महामेदाभिधो ज्ञेयः Bhāva. P. -मेधा an epithet of Durgā. -मोहः great infatuation or confusion of mind. (ससर्ज) महामोहं च मोहं च तमश्चाज्ञानवृत्तयः Bhāg.3.12.2. (-हा) an epithet of Durgā. -यज्ञः 'a great sacrifice', a term applied to the five daily sacrifices or acts of piety to be performed by a house-holder; अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः पितृयज्ञस्तु तर्पणम् । होमो दैवो (or देवयज्ञः) बलिर्भौतो (or भूतयज्ञः) नृयज्ञो$तिथिपूजनम् ॥ Ms.3.7,71, (for explanation, see the words s. v.). -2 N. of Viṣṇu. -यमकम् 'a great Yamaka', i. e. a stanza all the four lines of which have exactly the same words, though different in sense; e. g. see Ki.15.52, where विकाशमीयुर्जगतीशमार्गणाः has four different senses; cf. also बभौ मरुत्वान् विकृतः समुद्रः Bk.1.19. -यशस् a. very famous, renowned, celebrated. -यात्रा 'the great pilgrimage', the pilgrimage to Benares. -यानम् N. of the later system of Buddhist teaching, firstly promulgated by Nāgārjuna (opp. हीनयान). -याम्यः an epithet of Viṣṇu. -युगम् 'a great Yuga', consisting of the four Yugas of mortals, or comprising 4,32, years of men. -योगिन् m. 1 an epithet of Śiva. -2 of Viṣṇu. -3 a cock. -योनिः f. excessive dilation of the female organ. -रक्तम् coral. -रङ्गः a large stage. -रजतम् 1 gold; उच्चैर्महारजतराजिविराजितासौ Śi.4.28. -2 the thorn-apple. -रजनम् 1 safflower. -2 gold. -3 turmeric; तस्य हैतस्य पुरुषस्य रूपं यथा महारजनं वासः Bṛi. Up.2.3.6. -रत्नम् 1 a precious jewel; वज्रं मुक्ता प्रवालं च गोमेदश्चेन्द्रनीलकः ॥ वैडूर्यः पुष्करागश्च पाचिर्माणिक्यमेव च । महारत्नानि चैतानि नव प्रोक्तानि सूरिभिः ॥ Śukra.4.155-56. -रथः 1 a great chariot. -2 a great warrior or hero; द्रुपदश्च महारथः Bg.1.4; कुतः प्रभावो धनंजयस्य महारथजयद्रथस्य विपत्तिमुत्पादयितुम् Ve.2; दशरथः प्रशशास महारथः R.9.1; Śi.3.22; (a महारथ is thus defined:-- एको दशसहस्राणि योधयेद्यस्तु धन्विनाम् ॥ शस्त्रशास्त्र- प्रवीणश्च विज्ञेयः स महारथः ॥). -3 desire, longing; cf. मनोरथ. -रवः a frog. -रस a. very savoury. (-सः) 1 a sugarcane. -2 quicksilver. -3 a precious mineral. -4 the fruit of the date tree. -5 any one of the eight substances given below :-दरदः पारदं शस्ये वैक्रान्तं कान्तमभ्रकम् । माक्षिकं विमलश्चेति स्युरेते$ष्टौ महारसाः ॥ (-सम्) sour ricewater. -राजः 1 a great king, sovereign or supreme ruler; पञ्चाशल्लक्षपर्यन्तो महाराजः प्रकीर्तितः Śukra.1.184. -2 a respectful mode of addressing kings or other great personages (my lord, your majesty, your highness); इति सत्यं महाराज बद्धो$स्म्यर्थेन कौरवैः Mb. -3 a deified Jaina teacher. -4 a fingernail. ˚अधिराजः a universal emperor, paramount sovereign. ˚चूतः a kind of mango tree. -राजिकः N. of Viṣṇu. -राजिकाः (m. pl.) an epithet of a class of gods (said to be 22 or 236 in number.). -राज्यम् the rank or title of a reigning sovereign. -राज्ञी 1 the reigning or chief queen, principal wife of a king. -2 N. of Durgā. -रात्रम् midnight, dead of night. -रात्रिः, -त्री f. 1 see महाप्रलय; ब्रह्मणश्च निपाते च महाकल्पो भवेन्नृप । प्रकीर्तिता महारात्रिः. -2 midnight. -3 the eighth night in the bright half of Āśvina. -राष्ट्रः 'the great kingdom', N. of a country in the west of India, the country of the Marāṭhās. -2 the people of Mahārāṣṭra; the Marāṭhās (pl.). (-ष्ट्री) N. of the principal Prākṛita; dialect, the language of the people of the Mahārāṣṭra; cf. Daṇḍin:-महाराष्ट्राश्रयां भाषां प्रकृष्टं प्राकृतं विदुः Kāv.1.34. -रिष्टः a kind of Nimba tree growing on mountains. -रुज्, -ज a. very painful. -रुद्रः a form of Śiva. -रुरुः a species of antelope. -रूप a. mighty in form. (-पः) 1 an epithet of Śiva. -2 resin. -रूपकम् a kind of drama. -रेतस् m. an epithet of Śiva. -रोगः a dangerous illness, grievous malady; (these are eight :-उन्मादो राजयक्ष्मा च श्वासस्त्वग्दोष एव च । मधुमेहश्चाश्मरी च तथो- दरभगन्दरौ ॥). -रौद्र a. very dreadful. (-द्री) an epithet of Durgā. -रौरवः N. of one of the 21 hells; Ms.4.88-9. -लक्ष्मी 1 the great Lakṣmī, or Śakti of Nārāyaṇa; सेवे सैरिभमर्दिनीमिह महालक्ष्मीं सरोजस्थिताम्. -2 a young girl who represents the goddess Durgā at the Durgā festival. -लयः 1 a great world destruction. -2 the Supreme Being (महदादीनां लयो यस्मिन्). -लिङ्गम् the great Liṅga or Phallus. (-ङ्गः) an epithet of Śiva. -लोलः a crow. -लोहम् a magnet. -वंशः N. of a wellknown work in Pali (of the 5th century). -वक्षस् m. epithet of Śiva. -वनम् a large forest in Vṛindāvana. -वरा Dūrvā grass. -वराहः 'the great boar', an epithet of Viṣṇu in his third or boar incarnation. -वर्तनम् high wages; -वल्ली 1 the Mādhavī creeper. -2 a large creeping plant. -वसः the porpoise. -वसुः silver; Gīrvāṇa. -वाक्यम् 1 a long sentence. -2 any continuous composition or literary work. -3 a great proposition, principal sentence; such as तत्त्वमसि, ब्रह्मैवेदं सर्वम् &c. -4 a complete sentence (opp. अवान्तरवाक्य q. v.); न च महावाक्ये सति अवान्तरवाक्यं प्रमाणं भवति ŚB. on MS.6.4.25. -वातः a stormy wind, violent wind; महावातातैर्महिषकुलनीलैर्जलधरैः Mk.5.22. -वादिन् m. a great or powerful disputant. -वायुः 1 air (as an element). -2 stormy wind, hurricane, tempest. -वार्तिकम् N. of the Vārtikas of Kātyāyana on Pāṇini's Sūtras. -विडम् a kind of factitious salt. -विदेहा N. of a certain वृत्ति or condition of the mind in the Yoga system of philosophy. -विद्या the great lores; काली तारा महाविद्या षोडशी भुवनेश्वरी । भैरवी छिन्नमस्ता च विद्या धूमवती तथा । बगला सिद्धविद्या च मातङ्गी कमला- त्मिका । एता दश महाविद्याः ... ॥ -विपुला a kind of metre. -विभाषा a rule giving a general option or alternative; इति महाविभाषया साधुः. -विभूतिः an epithet of Śiva. -विषः a serpent having two mouths. -विषुवम् the vernal equinox. ˚संक्रान्तिः f. the vernal equinox (the sun's entering the sign Aries). -विस्तर a. very extensive or copious. -वीचिः N. of a hell. -वीरः 1 a great hero or warrior. -2 a lion. -3 the thunderbolt of Indra. -4 an epithet of Viṣṇu. -5 of Garuḍa. -6 of Hanumat. -7 a cuckoo. -8 a white horse. -9 a sacrificial fire. -1 a sacrificial vessel. -11 a kind of hawk. ˚चरितम् N. of a celebrated drama by Bhavabhūti. -वीर्य a. of great valour, very powerful. (-र्यः) 1 N. of Brahman. -2 the Supreme Being. (-र्या) the wild cotton shrub. -2 an epithet of संज्ञा, the wife of the sun. -वृषः a great bull. -वेग a. 1 very sw

mātṛ	मातृ f. [मान् पूजायां तृच् नलोपः Uṇ.2.94] 1 A mother; मातृवत् परदारेषु यः पश्यति स पश्यति; सहस्रं तु पितॄन् माता गौरवेणातिरिच्यते Subhāṣ माता किल मनुष्याणां देवतानां च दैवतम् Madhyamavyāyoga 1.37; माता च परमं दैवतं समा च पुत्रेषु इत्येतैरुपबध्यमानो जननीवचनो$वगम्यते ŚB. on MS.1.1.14. -2 Mother as a term of respect or endearment; मातर्लक्ष्मि भजस्व कंचिदपरम् Bh.3.64,87; अयि मातर्देवयजनसंभवे देवि सीते U.4. -3 A cow. -4 An epithet of Lakṣmī. -5 An epithet of Durgā. -6 Ether, sky. -7 The earth. -8 A divine mother; मातृभ्यो बलिमुपहर Mk.1. -9 An epithet of Revatī. -1 N. of several plants; आखुकर्णी, इन्द्रवारुणी and जटामांसी &c. -pl. 1 An epithet of the divine mothers, said to attend on Śiva, but usually on Skanda. (They are usually said to be 8 :-- ब्राह्मी माहेश्वरी चण्डी वाराही वैष्णवी तथा । कौमारी चैव चामुण्डा चर्चिकेत्यष्ट मातरः ॥ or, according to some, only seven :-- ब्राह्मी माहेश्वरी चैव कौमारी वैष्णवी तथा । माहेन्द्री चैव वाराही चामुण्डा सप्त मातरः ॥ Some increase the number to sixteen). -2 N. of eight classes of female ancestors of Manes. -m. 1 A measurer. -2 Ved. A maker, builder, creator. -3 A knower, one having true knowledge. -4 Life or soul (जीव) [cf. L. Mater.] -Comp. -केशटः a maternal uncle. -गणः the collection of the divine mothers. -गन्धिनी an unnatural mother; हनिष्याम्यधुनैवाहं कैकेयीं मातृगन्धिनीम् A. Rām.2.8.7. -गामिन् m. one who has committed incest with his mother. -गोत्रम् a mother's family. -ग्रामः the female sex, womankind. -घातः, -घातकः, -घातिन् m., -घ्नः a matricide. -घातुकः 1 a matricide. -2 an epithet of Indra. -चक्रम् 1 the group of divine mothers. -2 a kind of mystical circle. -ज्ञ a. honouring a mother. -देव a. having a mother for one's god, adoring mother like a god; मातृदेवो भव T. Up.1.11. -दोषः the defect or inferiority of a mother (being of a lower caste); ताननन्तरनाम्नस्तु मातृदोषात् प्रचक्षते Ms.1. 14. -नन्दनः an epithet of Kārtikeya. -पक्ष a. belonging to the mother's side or line. (-क्षः) maternal kinsmen. -पितृ m. (dual) forming मातापितरौ or मातर- पितरौ) parents. -पुत्रौ (मातापुत्रौ) a mother and son. -पूजनम् worship of the divine mothers. -बन्धुः, -बान्धवः a maternal kinsman; मातृबन्धुनिवासिनं भरतम् R.12.12. (-pl.) a class of relatives on the mother's side; they are thus specified:-- मातुः पितुः स्वसुः पुत्रा मातुर्मातुः स्वसुः सुताः । मातुर्मातुलपुत्राश्च विज्ञेया मातृबन्धवः ॥ -भक्तिः devotion to a mother; इमं लोकं मातृभक्त्या ...... ब्रह्मलोकं समश्नुते Ms.2.233. -भावः maternity. -भोगीण a. fit to be enjoyed or possessed by a mother. -मण्डलम् the collection of the divine mothers. -मातृ f. an epithet of Pārvatī. -मुखः, -शासितः a foolish fellow, simpleton. -यज्ञः a sacrifice offered to the divine mothers. -वत्सलः an epithet of Kārtikeya. -वधः the murder of a mother (with Buddhists one of the five unpardonable sins.) -वाहिनी f. a kind of bird; bat. -स्वसृ f. (मातृष्वसृ or मातुःस्वसृ) a mother's sister, a maternal aunt. -स्वसेयः (मातृष्वसेयः) a mother's sister's son. (-यी) the daughter of a maternal aunt; so मातृष्वस्रीयः -या.

mukham	मुखम् [खन् अच् डित् धातोः पूर्वं मुट् च cf. Uṇ.5.2] 1 The mouth (fig. also); प्रजासृजा यतः खातं तस्मादाहुर्मुखं बुधाः; ब्राह्मणो$स्य मुखमासीत् Ṛv.1.9.12; सभ्रूभङ्गं मुखमिव Me.24; त्वं मम मुखं भव V.1 'be my mouth or spokesman'. -2 The face, countenance; परिवृत्तार्धमुखी मयाद्य दृष्टा V.1.17; नियमक्षाममुखी धृतैकवेणिः Ś.7.21; so चन्द्रमुखी, मुखचन्द्रः &c; ओष्ठौ च दन्तमूलानि दन्ता जिह्वा च तालु च । गलो गलादि सकलं सप्ताङ्गं मुखमुच्यते ॥ -3 The snout or muzzle (of any animal). -4 The front, van, forepart; head, top; (लोचने) हरति मे हरिवाहनदिङ्मुखम् V.3.6. -5 The tip, point, barb (of an arrow), head; पुरारि- मप्राप्तमुखः शिलीमुखः Ku.5.54; R.3.57. -6 The edge or sharp point (of any instrument). -7 A teat, nipple; मध्ये यथा श्याममुखस्य तस्य मृणालसूत्रान्तरमप्य- लभ्यम् Ku.1.4; R.3.8. -8 The beak or bill of a bird. -9 A direction, quarter; as in अन्तर्मुख. -1 Opening, entrance, mouth; नीवाराः शुकगर्भकोटरमुखभ्रष्टास्तरूणामधः Ś.1.14; नदीमुखेनेव समुद्रमाविशत् R.3.28; Ku.1.8. -11 An entrance to a house, a door, passage. -12 Beginning, commencement; सखीजनोद्वीक्षणकौमुदीमुखम् R.3.1; दिनमुखानि रविर्हिमनिग्रहैर्विमलयन् मलयं नगमत्यजत् 9.25;5.76; Ghaṭ.2. -13 Introduction. -14 The chief, the principal or prominent (at the end of comp. in this sense); बन्धोन्मुक्त्यै खलु मखमुखान् कुर्वते कर्मपाशान् Bv.4.21; so इन्द्रमुखा देवाः &c. -15 The surface or upper side. -16 A means. -17 A source, cause, occasion. -18 Utterance; as in मुखसुख; speaking, speech, tongue; आत्मनो मुखदोषेण बध्यन्ते शुकसारिकाः Pt.4.44. -19 The Vedas, scripture. -2 (In Rhet.) The original cause or source of the action in a drama. -21 The first term in a progression (in alg.). -22 The side opposite to the base of a figure (in geom.). -Comp. -अग्निः 1 a forest conflagration. -2 a sort of goblin with a face of fire. -3 the consecrated or sacrificial fire. -4 fire put into the mouth of a corpse at the time of lighting the funeral pile. -5 a Brāhmaṇa. -अनिलः, -उच्छ्वासः breath. -अस्त्रः a crab. -आकारः look, mien, appearance. -आक्षेपः 1 an invective. -2 the act of throwing up soil with the ploughshare. -आसवः nectar of the lips. -आस्रवः, -स्रावः spittle, saliva. -आस्वादः kissing the mouth; Y. -इन्दुः a moon-like face, i. e. a round lovely face. -उच्छ्वासः breath. -उल्का a forest-conflagration. -कमलम् a lotuslike face. -खुरः a tooth. -गन्धकः an onion. -गोपनम् concealment of the face; अवधीरितमुखमण्डलमुखगोपनं किमिति Udb. -ग्रहणम् kissing the mouth. -घण्टा f. hurraying of women in festivities. -चन्द्रः a moon-like face. -चपल a. talkative, garrulous. -चपेटिका a slap on the face. -चालिः an introductory dance; -चीरिः f. the tongue. -चूर्णम् scented powder to smear the face with; छविकरं मुखचूर्णमृतुश्रियः R.9.45. -जः 1 a Brāhmaṇa. -2 a tooth. -जाहम् the root of the mouth. -दूषणः an onion. -दूषिका an eruption disfiguring the face. -दोषः fault of the tongue; आत्मनो मुखदोषेण बध्यन्ते शुकसारिकाः Pt.4.44. -निरीक्षकः a lazy fellow, an idler. -निवासिनी an epithet of Sarasvatī. -पटः a veil; कुर्वन् कामं क्षणमुखपट- प्रीतिमैरावतस्य Me.64. -पाकः inflammation of the mouth; द्राक्षाविपाकसमये मुखपाको भवति काकानाम् Udb. -पिण्डः a mouthful of food; cf. को न याति वशं लोके मुखपिण्डेन पूरितः Bh.2.118. -पुष्पकम् a kind of ornament. -पूरणम् 1 filling the mouth. -2 a mouthful of water, a mouthful in general. -प्रसादः a pleased countenance, graciousness of aspect. -प्रसाधनम् dacorating the face. -प्रियः an orange. (-यम्) cloves. -प्रेक्ष a. observing or watching the face. -फुल्लकम् a kind of ornament. -बन्धः a preface, an introduction. -बन्धनम् 1 a preface. -2 a lid, cover. -भगा (a woman) who suffers her mouth to be used as a vulva. -भङ्गः 1 a blow on the face. -2 wry face, grimace. -भूषणम् a preparation of betel; see ताम्बूल. -भेदः 1 distortion of the face. -2 gaping. -मण़्डनकः a kind of tree (तिलक). -मण्डलम् the (round) face. -मधु a. honey-mouthed, sweet-lipped. -माधुर्यम् a particular disease of the phlegm. -मारुतः breath. -मार्जनम् washing the face. -मुद्रा silence; यापदृष्टिरपि या मुखमुद्रा N.5.12. -मोदः Hyperanthera Moringa (Mar. शेवगा). -यन्त्रणम् the bit of a bridle. -रज्जुः f. the bridle of a horse. -रसः speech, talk; मधुरमुखरसामृतकलया चान्तस्तापमनघार्हसि क्षमयितुम् Bhag.6.9.41. -रागः the colour or complexion of the face; ददृशुर्विस्मितास्तस्य मुखरागं समं जनाः R.12.8;17.31; तव खलु मुखरागो यत्र भेदं प्रयातः Śi.11.31. -रेखा feature, mien, air. -रोगः a disease of the mouth or face. -लाङ्गलः a hog. -लेपः 1 anointing the face or upper side (of a drum); मृदङ्गो मुखलेपेन करोति मुखरध्वनिम् Bh. 2.118. -2 a disease of the phlegmatic humour. -वल्लभः the pomegranate tree. -वस्त्रिका a piece of fine cloth (net) held before the face (Mar. बुरखा). -वाद्यम् 1 an instrument of music sounded with the mouth, any wind-instrument. -2 a sound made with the mouth; (Mar. बोंब). -वासः, -वासनम् a perfume used to scent breath. -विलुण्ठिका a she-goat. -विषमः one of the ways of embezzlement namely misrepresentation of the source of income; Kau. A.2.8. -विष्ठा a species of cockroach. -वैरस्यम् bad taste in the mouth. -व्यादानम् gaping, yawning. -शफ a. abusive, foul-mouthed, scurrilous. -शाला entrance-hall, vestibule. -शुद्धिः f. washing or purifying the mouth. -शृङ्गः a rhinoceros. -शेषः an epithet of Rāhu. -शोधन a. 1 cleansing the mouth. -2 pungent, sharp. (-नः) the sharp flavour, pungency. (-नम्) 1 cleansing the mouth. -2 cinnamon. -शोधिन् m. the citron tree. -शोषः dryness of the mouth. -श्रीः f. 'beauty of countenance', a lovely face. -संदंशः forceps. -संधिः m. A kind of fugue; S. D. 6th Parichcheda. -संभवः a Brāhmaṇa. -सुखम् facility of pronunciation, phonetic ease. -सुरम् the nectar of the lips (अधरामृत). -स्रावः saliva. -हासः cheerfulness or liveliness of countenance; सकमलमुखहासं वीक्षितः पद्मिनीभिः Śi.11.47.

meḍhraḥ	मेढ्रः [मिह्-ष्ट्रन्] A ram. -ढ्रम् The male organ of generation, penis; (यस्य) मेढ्रं चोन्मादशुक्राभ्यां हीनं क्लीबः स उच्यते. -Comp. -चर्मन् n. the prepuce. -जः an epithet of Śiva. -रोगः a venereal disease. -शृङ्गी Odina Pinnata (Mar. मेढशिंगी).

meṣaḥ	मेषः 1 A ram, sheep. -2 The sign Aries of the zodiac. -Comp. -अण्डः an epithet of Indra. -कम्बलः a woollen blanket or rug. -कुसुमः, -लोचनः Cassia Thora (Mar. टाकळा). -पालः, -पालकः a shepherd. -मांसम् mutton. -यूथम् a flock of sheep. -शृङ्गः a species of tree; Mb. 14.43.3. -शृङ्गी Odina Pinnata (Mar. मेढशिंगी).

vyāgulī	व्यागुली Sour scum of boiled rice; cf. यवागू. -3 N. of Śiva. -4 N. of a tree (हिज्जल). -5 The planet Mars. -क्ता 1 Lac. -2 The plant गुञ्जा. -3 One of the 7 tongues of fire. -4 (In music) N. of a श्रुति. -क्तम् 1 Blood; रक्तं सर्वशरीरस्थं जीवस्याधारमुत्तमम् Bhāva P. -2 Copper. -3 Cinnabar. -4 Saffron. -5 Vermilion. -6 Dried Emblic Myrobalan; L. D. B. -7 A disease of the eyes. -8 The menstrual fluid. -9 Red sandal; रक्तं पीतं गुरु स्वादु छर्दितृष्णास्रपित्तनुत् । पित्तनेत्रहितं वृष्यं ज्वरव्रण- विषापहम् Bhāva P. -Comp. -अक्त a. 1 dyed red, tinged. -2 smeared with blood. (-क्तम्) red sandal. -अक्ष a. 1 red-eyed. -2 fearful. (-क्षः) 1 a buffalo. -2 a pigeon. -3 a crane (सारस). -4 N. of a संवत्सर. -5 the Chakora bird. -अङ्कः a coral. -अङ्गः 1 a bug. -2 the planet Mars. -3 the disc of the sun or moon. (-ङ्गम्) 1 a coral (also m. and f.) -2 saffron. -अति(ती)सारः dysentery, bloody flux; पित्तकृत तु यदात्यर्थं द्रव्यमश्नाति पैत्तिके । तद्दोषाज्जायते शीघ्रं रक्तातीसार उल्बणः ॥ Bhāva P. -अधरा a Kinnarī. -अधि- मन्थः inflammation of the eyes. -अपहम् myrrh. -अम्बर a. clad in red garments. (-रम्) a red garment. (-रः) a vagrant devotee wearing red garments. -अर्बुदः a bloody tumour. -अर्शस् n. a form of piles. -अशोकः the red-flowered Aśoka; रक्ताशोकरुचा विशेषितगुणो बिम्बाधरा- लक्तकः M.3.5. -आकारः coral -आधारः the skin. -आभ a. red-looking. -आशयः any viscus containing or secreting blood (as the heart, spleen, or liver). -उत्पलम् the red lotus. -उपलम् red chalk, red earth. -कण्ठ, -कण्ठिन् a. sweet-voiced. (-m.) the cuckoo; प्लावितै रक्तकण्ठानां कूजितैश्च पतत्रिणाम् Bhāg.4.6.12. -कन्दः, -कन्दलः coral. -कदम्बः the red-flowering Kadamba. -कमलम् the red lotus. -कुमुदम् a red lily. -केसरः the coral tree. -कैरवः, -कोकनदः a red lotus-flower. -गन्धकम् myrrh. -ग्रन्थिः a particular form of urinary disease. -ग्रीवः 1 a demon. -2 a kind of pigeon. -घ्नः the Rohitaka tree. (-घ्नी) the Dūrvā grass. -चन्दनम् 1 redsandal. -2 saffron. -चूर्णम् vermilion. -च्छद a. redleaved. -छर्दिः f. vomiting blood. -जिह्वः a lion. -तुण्डः a parrot. -तेजस् n. flesh. -दन्तिका, -दन्ती N. of Durgā; स्तुवन्तो व्याहरिष्यन्ति सततं रक्तदन्तिकाम् Devīmāhātmyam. -दृश् m. a pigeon. -धातुः 1 red chalk, orpiment. -2 copper. -नाडी a fistulous ulcer on the gum caused by a bad state of blood. -नासिकः an owl. -पः a demon, an evil spirit. (-पा) 1 a leech. -2 a Dākiṇī. -पक्षः N. of Garuḍa. -पटः a kind of mendicant; केचिद् रक्तपटीकृताश्च जटिलाः कापालिकाश्चापरे Pt.4.34 (esp. Jains); धर्म इत्युपधर्मेषु नग्नरक्तपटादिषु । प्रायेण सज्जते भ्रान्त्या पेशलेषु च वाग्मिषु ॥ Bhāg.4.19.25. -पद्मम् A red lotus. -पल्लवः the Aśoka tree. -पातः blood-shed. -पाता a leech. -पाद a. red-footed. (-दः) 1 a bird with red feet, a parrot. -2 a war-chariot. -3 an elephant. -पायिन् m. a bug. -पायिनी a leech. -पारदः, -दम् cinnabar. -पिण्डम् 1 a red pimple. -2 a spontaneous discharge of blood from the nose and mouth. -पित्तम् derangement of the blood produced by bile; संयोगाद् दूषणात् तत् तु सामान्याद् गन्धवर्णयोः । रक्तं च पित्तमाख्यातं रक्तपित्त मनीषिभिः Bhāva P. -पुष्पः N. of several plants:-- करवीर, रोहितक, दाडिम, बन्धूक, पुन्नाग &c. -ष्पा N. of the plant Punarnavā पुनर्नवा परारक्ता रक्तपुष्पा परारिका Bhāva P. -पूयम् N. of a hell. -पूरकम् = वृक्षाम्ल q. v, -प्रमेहः the passing of blood in the urine. -फलः the figtree. -बिन्दुः N. of a demon; रक्तबिन्दुर्यदा भूमौ पतत्यस्य शरीरतः । समुत्पतति मेदिन्यास्तत्प्रमाणस्तदासुरः Devīmāhātmyam. -बीजः the pomegranate tree. -मत्स्यः a kind of red fish. -भवम् flesh. -भाव a. 1 red. -2 loving, amorous. -मञ्जरः the Nichula tree. -मण्डलम् a red lotus-flower. -मेहः the voiding of blood with urine; विस्रमुष्णं सलवणं रक्ताभं रक्तमेहतः Bhāva P. -मोक्षः, -मोक्षणम् bleeding, letting out blood. -राजिः a particular disease of the eye. -रेणुः 1 vermilion. -2 the Punnāga tree. -3 an angry man. -4 A bud of the Palāśa tree. -लोचनः a pigeon. -वटी, -वरटी small-pox. -वर्गः1 lac. -2 the pomegranate tree. -3 safflower. -वर्ण a. red-coloured. (-र्णः) 1 redcolour. -2 cochineal insect. (-र्णम्) gold. -वर्धनः Solanum Melongena (Mar. डोरली वांगी). -वसन, -वासस् a. clothed in red; Ms.8.256. (-m.) a Brāhmaṇa in the fourth order of life. -वालुकम्, -का vermilion. -विकारः deterioration of blood. -विद्रधिः a boil filled with bloood. -वृष्टिः a. shower of blood forboding evil; रक्ते (वर्षिते) शस्त्रोद्योगः Jyotiśtattvam. -वीजः the pomegranate tree; (see रक्तबीज above). -शासनम् vermilion. -शीर्षकः a kind of heron. -शृङ्गिकम् a kind of poison. -ष्ठीवी the spitting of blood. -संकोचः safflower. -संकोचकम् a red lotus-flower. -संझम् saffron. -संदंशिका a leech. -संध्यकम् the red lotus. -सारम् red sandal. -स्रावः hemorrhage.

rasaḥ	रसः [रस्-अच्] 1 Sap, juice (of trees); इक्षुरसः, कुसुमरसः &c. -2 A liquid, fluid; यष्टव्यं पशुभिर्मुख्यैरथो बीजै रसैरिति Mb.14.91.21; न्यस्ताक्षरा धातुरसेन यत्र Ku.1.7. -3 Water; सहस्रगुणमुत्स्रष्टुमादत्ते हि रसं रविः R.1.18; Bv.2.144. -4 Liquor, drink; Ms.2.177. -5 A draught, potion. -6 Taste, flavour, relish (fig. also) (considered in Vaiś. phil. as one of the 24 gunas; the rasas are six; कटु, अम्ल, मधुर, लवण, तिक्त and कषाय); परायत्तः प्रीतेः कथ- मिव रसं वेत्तु पुरुषः Mu.3.4; U.2.2. -7 A sauce, condiment, -8 An object of taste; मनो बबन्धान्यरसान् विलङ्ध्य सा R.3.4. -9 Taste or inclination for a thing, liking, desire; रसवर्जं रसो$प्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते Bg.2.59; इष्टे वस्तुन्युपचितरसाः प्रेमराशीभवन्ति Me.114. -1 Love, affection; जरसा यस्मिन्नहार्यो रसः U.1.39; प्रसरति रसो निर्वृतिघनः 6.11 'feeling of love'; रसादृते V.2.21; Ku. 3.37. -11 Pleasure, delight, happiness; चिरात्सुतस्पर्श- रसज्ञतां ययौ R.3.26. -12 Charm, interest, elegance, beauty. -13 Pathos, emotion, feeling. -14 (In poetic compositions) A sentiment; नवरसरुचिरां निर्मितिमादधती भारती कवेर्जयति; K. P.1. (The rasas are usually eight :-- शृङ्गारहास्यकरुणरौद्रवीरभयानकाः । भीभत्साद्भुतसंज्ञौ चेत्यष्टौ नाट्ये रसाः स्मृताः ॥ but sometimes शान्तरस is added; thus making the total number 9; निर्वेदस्थायिभावो$स्ति शान्तो$पि नवमो रसः K. P.4; sometimes a tenth, वात्सल्यरस, is also added. Rasas are more or less a necessary factor of every poetic composition, but, according to Viśvanātha, they constitute the very essence of poetry; वाक्यं रसात्मकं काव्यम् S. D.3.). -15 Essence, pith, best part; ब्रह्म तेजोमयं शुक्रं यस्य सर्वमिदं रसःMb.12.24.9. -16 A constituent fluid of the body. -17 Semen virile. -18 Mercury. -19 A poison, poisonous drink; as in तीक्ष्णरस- दायिनः; रसविधानकौशलैः Dk.2.8. -2 Any mineral metallic salt. -21 Juice of the sugar-cane. -22 Milk. -23 Melted butter. -24 Nectar; मयः कूपरसे$क्षिपत् Bhāg.7.1.59-6. -25 Soup, broth. -26 A symbolical expression for the number 'six'. -27 Green onion. -28 Myrrh. -29 Gold. -3 A metal in a state of fusion. -31 See रसातल; अनेन नूनं वेदानां कृतमाहरणं रसात् Mb.12.347.67. -32 The tongue (as the organ of taste); वाण्यां च छन्दांसि रसे जलेशम् Bhāg.8.2.27; जितं सर्वं जिते रसे 11.8.21. -33 (With Vaiṣṇavas.) Disposition of the heart or mind (the five Rasas are शान्ति, दास्य, साख्य, वात्सल्य and माधुर्य). -Comp. -अग्रजम् an ointment prepared from the calx of brass. -अञ्जनम् vitriol of copper, a sort of collyrium. -अधिक a. 1 tasty. -2 abounding in pleasures, splendid; Ś.7.2 (v. l.). (-कः) borax. -अन्तरम् 1 a different taste. -2 different feelings or sentiments. -अभिनिवेशः intentness of affection. -अम्लः 1 a kind of sorrel. -2 sour sauce. -अयनम् 1 an elixir of life (elixir vitæ), any medicine supposed to prolong life and prevent old age; निखिलरसायनमहितो गन्धेनोग्रेण लशुन इव R. G. -2 (fig.) serving as an elixir vitæ, i. e. that which gratifies or regales; आनन्दनानि हृदयैकरसायनानि Māl.6.8; मनसश्च रसायनानि U.1.37; श्रोत्र˚, कर्ण˚ &c. -3 alchemy or chemistry. -4 any medicinal compound. -5 butter-milk. -6 poison. -7 long pepper. (-नः) 1 an alchemist. -2 N. of Garuḍa. ˚श्रेष्ठः mercury. (-नी f.) 1 a channel for the fluids of the body. -2 N. of several plants :-- गुडूची, काकमाची, महाकरञ्ज, गोरक्षदुग्धा and मांसच्छदा. -आत्मक a. 1 consisting of juice or sentiment. -2 elegant, beautiful. -3 having taste or flavour. -4 ambrosial; रसात्मकस्योडुपतेश्च रश्मयः Ku.5.22. -5 fluid, liquid, watery; सोमो भूत्वा रसात्मकः Bg.15.13. -आदानम् absorption of fluid, suction. -आधारः the sun. -आभासः 1 the semblance or mere appearance of a sentiment; अनौचित्यप्रवृत्तत्वे आभासो रसभावयोः S. D. -2 an improper manifestation of a sentiment. -आश्रयः a. embodying or representing sentiments. -आस्वादः 1 tasting juices of flavours. -2 perception or appreciation of poetic sentiments, a perception of poetical charm; as in काव्यामृतरसास्वादः. -आस्वादिन् m. a bee. -आह्वः turpentine. -इक्षुः sugar-cane. -इन्द्रः 1 mercury. -2 the philosopher's stone (the touch of which is said to turn iron into gold); ˚वेधजम्, संजातम् the gold. -उत्तमम् milk. (-मः) 1 quicksilver. -2 Phaseolus Mungo (Mar. मूग). -3 milk. -उत्पत्तिः 1 production of taste. -2 development of passion or sentiment. -3 generation of the vital fluids. -उद्भवम् 1 a pearl. -2 vermilion. -उपलम् a pearl. -ऊनम् garlic; also ऊनकः. -ओदनम् rice boiled in meat-broth. -कर्पूरम् sublimate of mercury. -कर्मन् n. preparation of quicksilver. -केसरम् camphor. -क्रिया the inspissation and application of fluid remedies. -गन्धः, -न्धम् gum-myrrh. -गन्धकः 1 myrrh. -2 sulphur. -गर्भम् 1 = रसाञ्जन. -2 vermilion. -गुण a. possessing the quality of taste; ज्योतिषश्च विकुर्वाणा- दापो रसगुणाः स्मृताः Ms.1.78. -ग्रह a. 1 perceiving flavours. -2 appreciating or enjoying pleasures. (-हः) the organ of taste. -घन a. full of juice. -घ्नः borax. -जः 1 sugar, molasses. -2 an insect produced by the fermentation of liquids. -जम् blood. -a. bred in fluids; Ms.11.143. -जातम् an ointment prepared from the calx of brass. -ज्ञ a. 1 one who appreciates the flavour or excellence of, one who knows the taste of; सांसारिकेषु च सुखेषु वयं रसज्ञाः U.2.22. -2 capable of discerning the beauty of things. (-ज्ञः) 1 a man of taste or feeling, a critic, an appreciative person, a poet. -2 an alchemist. -3 a physician, or one who prepares mercurial or other chemical compounds. (-ज्ञा) the tongue; सखि मा जल्प तवायसी रसज्ञा Bv.2.59; (-रसज्ञता, त्वम् means 1 poetical skill. -2 alchemy. -3 knowledge of flavours. -4 discrimination.). -ज्ञानम् a branch of medical science. -ज्येष्ठः 1 the sweet taste. -2 the love sentiment. -तन्मात्रम् the subtle element of taste. -तेजस् n. blood. -दः 1 a physician; Mb.12.121.45. -2 a spy who administers poison; Kau. A.1.12. -द्राविन् a kind of citron. -धातु n. quicksilver. -धेनुः a cow consisting of fruit-juice. -नाथः mercury. -नायकः N. of Sacute;iva. -निवृत्तिः loss of taste. -नेत्रिका red arsenic. -पाकजः molasses. -पाचकः a cook. -प्रबन्धः any poetical composition, particularly a drama. -फलः the cocoanut tree. -भङ्गः the interruption or cessation of a sentiment. -भवम् blood. -भस्मम् n. oxide of mercury. -भेदः a preparation of quicksilver. -मलम् impure excretions. -मातृका the tongue. -योगः juices mixed scientifically. -राजः, -लोहः 1 = रसाञ्जन. -2 quick-silver. -वादः alchemy. -विक्रयः sale of liquors. -विद्धम् artificial gold. -शास्त्रम् the science of alchemy. -शोधनः borax. (-नम्) purification of mercury. -सरोरुहम् a red lotus. -सिद्ध a. 1 accomplished in poetry, conversant with sentiments; जयन्ति ते सुकृतिनो रससिद्धाः कवीश्वराः Bh.2.24. -2 skilled in alchemy. -सिद्धिः f. skill in alchemy. -सिन्दूरम् a cinnabar made of zinc, mercury, blue vitriol and nitre. -स्थानम् vermilion.

rāma	राम a. [रम् कर्तरि घञ् ण वा] 1 Pleasing, delighting, rejoicing, -2 Beautiful, lovely, charming. -3 Obscure; dark-coloured, black. -4 White. -मः 1 N. of three celebrated personages; (a) Paraśurāma, son of Jamadagni; (b) Balarāma, son of Vasudeva and brother of Kṛiṣṇa, q.q.v.v.; (c) Rāmachandra or Sītārāma, son of Daśaratha and Kausalyā and the hero of the Rāmāyaṇa; (the word is thus derived in Purāṇas:-- राशब्दो विश्ववचनो मश्चापीश्वरवाचकः । विश्वाधीनेश्वरो यो हि तेन रामः प्रकीर्तितः ॥) cf. also राकारोच्चारमात्रेण मुखान्निर्याति पातकम् । पुनः प्रवेशशङ्कायां मकारो$स्ति कपाटवत् ॥ [When quite a boy, he with his brother was taken by Viśvāmitra, with the permission of Daśaratha, to his hermitage to protect his sacrifices from the demons that obstructed them. Rāma killed them all with perfect ease, and received from the sage several miraculous missiles as a reward. He then accompanied Viśvāmitra to the capital of Janaka where he married Sītā having performed the wonderful feat of bending Siva's bow, and then returned to Ayodhyā. Daśaratha, seeing that Rāma was growing fitter and fitter to rule the kingdom, resolved to install him as heir-apparent. But, on the eve of the day of coronation, his favourite wife Kaikeyī, at the instigation of her wicked nurse Mantharā, asked him to fulfil the two boons he had formerly promised to her, by one of which she demanded the exile of Rāma for fourteen years and by the other the installation of her own son Bharata as Yuvarāja. The king was terribly shocked, and tried his best to dissuade her from her wicked demands, but was at last obliged to yield. The dutiful son immediately prapared to go into exile accompanied by his beautiful young wife Sītā and his devoted brother Lakṣmana. The period of his exile was eventful, and the two brothers killed several powerful demons and at last roused the jealousy of Rāvaṇa himself. The wicked demon resolved to try Rāma by carrying off his beauteous wife for whom he had conceived an ardent passion, and accomplished his purpose being assisted by Mārīcha. After several fruitless inquiries as to her whereabouts, Hanumat ascertained that she was in Laṅkā and persuaded Rāma to invade the island and kill the ravisher. The monkeys built a bridge across the ocean over which Rāma with his numerous troops passed, conquered Laṅkā, and killed Rāvaṇa along with his whole host of demons. Rāma, attended by his wife and friends in battle, triumphantly returned to Ayodhyā where he was crowned king by Vasiṣṭha. He reigned long and righteously and was succeeded by his son Kuśa. Rāma is said to be the seventh incarnation of Viṣṇu; cf. Jayadeva:-- वितरसि दिक्षु रणे दिक्पतिकमनीयं दशमुखमौलिबलिं रमणीयम् । केशव धृतरघुपति- रूप जय जगदीश हरे Gīt.1.]. -2 A kind of deer. -3 N. of Aruṇa. -4 A lover; cf. Śi.4.59. -5 A horse. -6 Pleasure, joy. -मम् 1 Darkness. -2 Leprosy (कृष्ठम्). -3 A tamāla leaf. -Comp. -अनुजः N. of a celebrated reformer, founder of a Vedāntic sect and author of several works. He was a Vaiṣṇava. -अयनम् (-णम्) 1 the adventures of Rāma. -2 N. of a celebrated epic by Vālmīki which contains about 24 verses in seven Kāṇḍas or books. -ईश्वरः N. of a sacred place of pilgrimage. -काण्डः a species of cane. -किल्बिषम् an offence against Rāma. -कृत् (in music) N. of a Rāga. -क्री N. of a Rāga. -गिरिः N. of a mountain; (चक्रे) स्निग्धच्छाया- तरुषु वसतिं रामगिर्याश्रमेषु Me.1. -चन्द्रः, -भद्रः N. of Rāma, son of Daśaratha. -जन्मन् n. the birth or birth-day of Rāma. -तापन, -तापनी, -तापनीय उपनिषद् N. of a well-known उपनिषद् (belonging to the अथर्ववेद). -दूतः 1 N. of Hanumat. -2 a monkey. (-ती) a kind of basil. -नवमी the ninth day in the bright half of Chaitra, the anniversary of the birth of Rāma. -पूगः a kind of betel-nut tree. -लीला N. of a dramatic performance, on the story of Rāma. -वल्लभः the birch-tree. (-भम्) cinnamon. -शरः a kind of sugar cane. -सखः N. of Sugrīva. -सेतुः the bridge of Rāma', a bridge of sand between the Indian peninsula and Ceylon, now called Adam's bridge.

laṭaḥ	लटः 1 A fool, blockhead. -2 A fault, defect. -3 A robber. -Comp. -पर्णम् large cinnamon.

vaṃśaḥ	वंशः [वमति उद्गिरति वम्-श तस्य नेत्वम् Uṇ.4.116] 1 A bamboo; धनुर्वशविशुद्धो$पि निर्गुणः किं करिष्यति H. Pr.23; वंशभवो गुणवानपि संगविशेषेण पूज्यते पुरुषः Bv.1.8 (where वंश has sense 2 also); Me.81. -2 A race, family, dynasty, lineage; स जातो येन जातेन याति वंशः समुन्नतिम् H.2; सूर्यप्रभवो वंशः R.1.2. &c.; see वंशकर, वंशस्थिति &c. -3 A shaft. -4 A flute, pipe, reed-pipe; कूजद्भिरापादितवंशकृत्यम् R.2.12. -5 A collection, assemblage, multitude (usually of similar things); सान्द्रीकृतः स्यन्दनवंशचक्रैः R.7.39. -6 A cross-beam; यदस्थिभिर्निर्मित- वंशवंश्यस्थूणं त्वचा रोमनखैः पिनद्धम् Bhāg.11.8.33. -7 A joint (in a bamboo). -8 A sort of sugar-cane. -9 The back-bone. -1 The Śāla tree. -11 A particular measure of length (equal to ten hastas). -12 The central projecting part of a sabre. -13 Bamboo-manna. -14 Offspring. -15 A son. -16 A particular musical note. -17 Pride, arrogance. -Comp. -अग्रम्, -अङ्कुरः 1 the tip or end of a bamboo-cane. -2 the shoot of a bamboo. -अनुकीर्तनम् genealogy. -अनुक्रमः genealogy. -अनुचरितम् the history of a dynasty or family. -आगत a. inherited. -आवली a pedigree, genealogy. -आह्वः bamboo-manna. -कठिनः a thicket of bamboos. -कफम् cottony seeds floating in the air. -कर a. 1 founding a family. -2 perpetuating a race; वंशस्थितिं लौहितिक lauhitika लौहितिक a. Reddish.

lvīna	ल्वीन a. Gone. वंशकरेण तेन R.18.31; न चक्रतुर्वंशकरावृषी तौ Bu. Ch.1.47. (-रः) 1 a son; त्वयि समुत्पन्नस्य वंशकरस्य मुखं प्रेक्षिष्यते V.5. -2 an ancestor. -कर्पूररोचना, -रोचना, -लोचना bamboo-manna. -कर्मन् n. bamboo-work. ˚कृत् a bambooworker. -कीर्ति a. celebrated. -कृत् m. the founder or perpetuator of a family. -कृत्यम् flute-playing. -क्रमः family succession. -क्षयः family decay. -क्षीरी bamboo-manna. -घटिका a kind of children's game; Buddh. -चरितम् the history of a family. -चर्मकृत् a worker in bamboo and leather; Rām.2.8.3. -चिन्तकः a genealogist. -छेत्तृ a. the last of a family. -ज a. 1 born in the family of; तस्य दाक्षिण्यरूढेन नाम्ना मगधवंशजा R.1.31. -2 made of bamboos. -3 sprung from a good family. (-जः) 1 progeny, issue, lineal descendant. -2 the seed of the bamboo. (-जम्) bamboo-manna. (-जा) bamboomanna; वंशजा बृंहणी वृष्या बल्या स्वाद्वी च शीतला Bhāva P. -तण्डुलः the seed of the bamboo. -धर a. 1 perpetuating a family; अन्तर्जले प्रसूतासि रघुवंशधरौ सुतौ U.7.3. -2 supporting a family. (-रः) 1 the continuer of a family. -2 a descendant. -धान्यम् = वंशतण्डुल q. v. -नर्तिन् m. a buffoon. -नाडि(ली)का a pipe made of bamboo. -नाथः the chief or head of a race. -नेत्रम् the root of sugarcane. -पत्रम् a bamboo-leaf. (-त्रः) a reed. ˚पतितम् N. of a kind of metre of seventeen syllables; दिङ्मुनिवंशपत्रपतितं भरनभनलगैः Chand. M. -पत्रकः 1 a reed. -2 a white kind of sugar-cane. (-कम्) yellow orpiment. -परंपरा lineal descent, family succession. -पात्रम् a bamboovessel. -पूरकम् the root of sugarcane. -बाह्य a. repudiated by a family. -ब्राह्मणम् 1 N. of a Brāhmaṇa (belonging to the Sāma-veda.) -भृत् m. the supporter or head of a family. -भोज्य a. hereditary. (-ज्यम्) a hereditary estate. -राजः a very high bamboo. -लक्ष्मीः f. the fortune of a family. -लून a. alone in the world. -वनम् a bamboo-forest; रात्रा वंशवनस्येव दह्यमानस्य पर्वते Mb.7.154.24. -वर्धनः a son. -विततिः f. 1 a family, descent. -2 a thicket of bamboos. -विस्तरः a complete genealogy. -शर्करा bamboo-manna. -शलाका a small bamboo peg at the lower end of a Vīṇā. -संपत् high birth and wealth, noble descent; Dk.1.4. -स्तनितम्, -स्थविलम् N. of a metre of twelve syllables; वदन्ति वंशस्थविलम् जतौ जरौ Chand. M. -स्थितिः f. the perpetuation of a family; वंशस्थितिं वंशकरेण तेन संभाव्य भावी स सखा मघोनः R.18.31; किं सुन्दरि प्ररुदितासि ममोपपन्ने वंशस्थितेरधि- गमान्महति प्रमोदे V.5.15.

vaṃśī	वंशी 1 A flute, pipe; न वंशीमज्ञासीद् भुवि करसरोजा- द्विगलिताम् H. D.18; कंसरिपोर्व्यपोहतु स वो$श्रेयांसि वंशीरवः Gīt.9. -2 A vein or artery. -3 Bamboo-manna. -4 A particular weight. -Comp. -धरः, -धारिन् m. 1 an epithet of Kṛiṣṇa. -2 any flute-player or piper.

vanam	वनम् [वन्-अच्] 1 A forest, wood, thicket of trees; एको वासः पत्तने वा वने वा Bh.3.12; वने$पि दोषाः प्रभवन्ति रागिणाम्. -2 A cluster, group, a quantity of lotuses or other plants growing in a thick bed; चित्रद्विपाः पद्मवनाव- तीर्णाः R.16.16;6.86. -3 A place of abode, residence, house. -4 A fountain, spring (of water). -5 Water in general; गगनं ... वनौघनमदभ्रम् Śi.6.73. -6 A wooden vessel. -7 Wood, timber. -8 Dwelling in a forest, living abroad. -9 Ved. A cloud. -1 Light, a ray of light. -11 Worshipping. -12 A mountain; L. D. B. -13 Plenty, abundance. (As the first member of comp. वन may be translated by 'wild', 'forest'; वनवराहः, वनकदली, वनपुष्पम् &c.) -Comp. -अग्निः a forest conflagration. -अजः the wild goat. -अन्तः 1 the skirts or borders of a forest; वृत्तः स नौ संगतयोर्वनान्ते R.2.58. -2 the forest region itself, wood; वनान्तशय्याकठिनीकृताकृती Ki.1.36; अन्तःकूजन् मुखरशकुनो यत्र रम्यो वनान्तः U.2.25. -अन्तरम् 1 another wood. -2 the interior of a forest; अपि वनान्तरमल्पकुचान्तरा श्रयति पर्वत पर्वसु संनता V.4.49. -अब्जिनी a lotus-plant growing in water. -अरिष्टा wild turmeric. -अर्चकः a florist, maker of garlands. -अलक्तम् red earth or ruddle. -अलिका a sun-flower. -आखुः a hare. -आखुकः a kind of bean. -आपगा 'wood-river', a forest-stream; महार्णवं समासाद्य वनापगशतं यथा Rām.7.19. 17. -आर्द्रकम् the root of wild ginger. (-का) wild ginger. -आश a. living on water; कुतः क्षीरं ... वनाशानां वनाश्रम- निवासिनाम् Mb.13.14.124. (-शः) 1 dining in a wood, a picnic; क्वचिद्वनाशाय मनो दधद् व्रजात् प्रातः समुत्थाय वयस्य- वत्सपान् Bhāg.1.12.1. -2 a kind of small barley. -आश्रमः abode in the woods, the third stage in the religious life of a Brāhmaṇa. -आश्रमिन् m. an anchorite, a hermit. -आश्रयः 1 an inhabitant of the wood. -2 a sort of crow or raven. -उत्साहः a rhinoceros. -उद्धवा the wild cotton plant. -उपप्लवः a forest conflagration. -उपलः shaped and dried cow dung (Mar. गोवरी). -ओकस् m. 1 an inhabitant of a wood, a forester. -2 an anchorite, a hermit. -3 a wild animal such as a monkey, boar &c.; तस्य त्यक्तस्वभावस्य घृणेर्मायावनौकसः Bhāg. 7.2.7. -ओषधिः a medicinal herb growing in a forest or growing wild. -कणा wild pepper. -कदली wild plantain. -करिन् m., -कुञ्जरः, -गजः a wild elephant. -काम a. fond of a forest. -कार्पासी (-सिः f.) the wild cotton tree. -कुक्कुटः a wild fowl. -कोलिः f. the wild jujube tree. -खण्डम् a forest. -ग a. inhabitant of a forest. -गवः the wild ox. -गहनम् a thicket, the thick part of a forest; इति चालयन्नचलसानुवनगहनजानुमापतिः । -गुप्तः a spy. -गुल्मः a wild or forest shrub. -गोचर a. 1 frequenting woods. -2 living in water; जहास चाहो वन- गोचरो मृगः Bhāg.3.18.2. (-रः) 1 a hunter. -2 a forester. (-रम्) a forest. -ग्रहणम् surrounding a forest and stopping all egress. -ग्राहिन् a beater of the forest, one who surrounds a forest; तेन हि निवर्तय पूर्वगतान् वन- ग्राहिणः Ś.2.6/7. -ग्रामकः a forest village, a poor village. -चन्दनम् 1 the Devadāru tree. -2 aloe-wood. -चन्द्रिका, -ज्योत्स्ना a kind of jasmine. -चम्पकः the wild Champaka tree. -चर a. living in a forest, haunting woods, sylvan. (-रः) 1 a forester, forest-dweller, woodman; उपतस्थुरास्तितविषादधियः शतयज्वनो वनचरा वसतिम् Ki.6.29; Me.12. -2 a wild animal. -3 the fabulous eight-legged animal called Śarabha. -चर्या roaming about or residence in a forest. -छागः 1 a wild goat. -2 a boar. -छिद् m. a wood-cutter. -जः 1 an elephant. -2 a kind of fragrant grass. -3 the wild citron tree. -4 a woodman. (-जम्) a blue lotus-flower. -जा 1 wild ginger. -2 the wild cotton tree. -जीविन् a forester, woodman. -तिक्तः the yellow myrobalan tree. -दः a cloud. -दाहः a forest-conflagration. -दीपः = ˚चम्पकः. -देवता a sylvan deity, a dryad; शुश्राव कुञ्जेषु यशः स्वमुच्चैरुद्गीयमानं वनदेवताभिः R.2.12;9.52; Ś.4.5; अनुप्रयाता वनदेवताभ्यामदृश्यत स्थावरराजकन्या Ku.3.52;6.39. -द्रुमः a tree growing wild in a forest. -धारा an avenue of trees. -धितिः f. Ved. a hatchet. -धेनुः f. the female of the wild ox or Bos gavœus. -पः a woodman; यथा वनान्ते वनपैर्विसृष्टः कक्षं देहत्कृष्णगतिः सुघोषः Mb.9.24.63. -पल्लवः the शोभाञ्जन tree. -पांसुलः a hunter. -पार्श्वम् the neighbourhood of a wood, the forest region itself. -पुष्पम् a forest-flower. -पूरकः the wild citron tree. -प्रवेशः commencing a hermit's life. -प्रस्थ a. retiring into a wood, leading the life of a hermit. (-स्थः) a wood situated on a tableland. -प्रियः the cuckoo. (-यम्) the cinnamon tree. -बर्हिणः, -वर्हिणः a wild peacock. -भूः f., -भूमिः f. forest ground. -भूषणी the female of the Indian cuckoo. -मक्षिका a gad-fly. -मल्ली wild-jasmine. -माला a garland of wood-flowers, such as was usually worn by Kṛiṣṇa; ग्रथितमौलिरसौ वनमालया R.9.51; it is thus described :- आजानुलम्बिनी माला सर्वर्तुकुसुमोज्ज्वला । मध्ये स्थूल- कदम्बाढ्या वनमालेति कीर्तिता ॥ ˚धरः an epithet of Kṛiṣṇa. -मालिन् a. adorned with a chaplet of wood-flowers (-m.) an epithet of Kṛiṣṇa; धीरसमीरे यमुनातीरे वसति वने वनमाली Gīt.5; तव विरहे वनमाली सखि सीदति ibid. -मालिनी N. of the town of Dvārakā. -मुच् a. pouring water; R.9.22. (-m.), -भूतः a cloud. -मुद्गः a kind of kidney-bean. -मोचा wild plantain. -रक्षकः a forest-keeper. -राजः the lion. -राजिः, -जी f. 1 a grove or long row of trees. -2 a long tract of forest. -3 a path in a forest. -रुहम् a lotus-flower; वनरुहाननं बिभ्रदावृतम् Bhāg.1.31.12. -लक्ष्मी f. 1 an ornament or beauty of the wood. -2 the plantain. -लता a forest-creeper; दूरीकृताः खलु गुणैरुद्यानलता वन- लताभिः Ś.1.17. -वर्तिका a kind of quail. -वह्निः, -हुता- शनः a forest-conflagration. -वासः 1 living in a wood, residence in a forest; अनुमतगमना शकुन्तला तरुभिरियं वनवास- बन्धुभिः Ś.4.1. -2 a wild or nomadic life. -3 a forestdweller, a forester. -वासनः a civet-cat. -वासिन् m. 1 a forest-dweller, forester. -2 a hermit; so वनस्थायिन्. -वीजः, -वीजकः the wild citron tree. -वृन्ताकी the eggplant. -व्रीहिः wild rice. -शृङ्गाटः Tribulus Lanuginosus (Mar. सराटा). -शोभनम् a lotus. -श्वन् m. 1 a jackal. -2 a tiger. -3 a civet-cat. -सङ्कटः a kind of pulse. -सद्, -संवासिन् m. a forester; प्रणुदन्ववौ वनसदां परिश्रमम् Ki.12. 5. -समूहः a thick wood. -संप्रवेशः a solemn procession into a forest for the purpose of cutting wood for an idol. -सरोजिनी f. the wild cotton plant. -स्थः 1 a deer. -2 a hermit; कुतः क्षीरं वनस्थानाम् Mb.13.14.124. -स्था, -स्थी the holy fig tree. -स्थली a wood, forest ground; नखक्षतानीव वनस्थलीनाम् Ku.3.29. -स्रज् f. a garland of forest flowers. -हासः, -हासकः 1 the Kāsa grass. -2 N. of the flower-plant Kunda.

vara	वर a. [वृ-कर्मणि अप्] 1 Best, excellent, most beautiful or precious, choicest, finest, royal, princely; with gen. or loc. or usually at the end of comp.; वदतां वरः R.1.59; वेदविदां वरेण 5.23;11.54; Ku.6.18; नृवरः, तरुवराः, सरिद्वरा &c. -2 Better than, preferable to; ग्रन्थिभ्यो धारिणो वराः Ms.12.13; Y.1.352. -रः 1 The act of choosing, selecting. -2 Choice, selection. -3 A boon, blessing, favour (तपोभिरिष्यते यस्तु देवेभ्यः स वरो मतः); वरं वृ or याच् 'to ask a boon'; प्रीतास्मि ते पुत्र वरं वृणीष्व R.2.63; भवल्लब्धवरोदीर्णः Ku.2.32; (for the distinction between वर and आशिस् see आशिस्). -4 A gift, present, reward, recompense. -5 A wish, desire in general. -6 Solicitation, entreaty. -7 Charity, alms. -8 Surrounding, enclosing. -9 Obstructing, checking. -1 A bridegroom, husband; वरं वरयते कन्या; see under वधू (1) also. -11 A suitor, wooer. -12 A dowry. -13 A son-in-law; 'वरो जामातरि श्रेष्ठे' इति विश्वः; रथाङ्गभर्त्रे$भिनवं वराय Śi.3.36. -14 A dissolute man, libertine. -15 A sparrow. -16 Bdellium. -रम् Saffron; (for वरम् see separately). -Comp. -अङ्ग a. having an excellent form. (-ङ्गः) 1 an elephant. -2 N. of Viṣṇu. -3 N. of Cupid. -4 a Nakṣatra year consisting of 324 days. (-ङ्गी) turmeric. (-ङ्गम्) 1 the head; वराङ्गानि महार्हाणि धनुषा शातयामि वः Rām.1.66.1; वराङ्गमुर्व्यामपतच्चमूमुखे Mb.8.91.53. -2 the best part. -3 an elegant form. -4 pudendum muliebre. -5 green cinnamon. -अङ्गना a lovely woman; वराङ्गनासेवनमल्पभोजनम् Lakṣmīcharitra. -अन्नम् excellent dish; पक्वापक्वं दिवारात्रं वरान्नममृतोपमम् Mb.7.67.2. -अरणिः a mother; ददर्श रावणस्तत्र गोवृषेन्द्रवरारणिम् Rām.7.23.22. -अर्ह a. 1 worthy of a boon. -2 very worthy, highly esteemed; -मत्कृते$द्य वरार्हायाः श्यामतां समुपागतम्(मुखम्) Mb.3.144. 11. -3 very expensive. -आनना a lovely-faced woman. -आजीविन् m. an astrologer. -आरुहः an ox. -आरोह a. having fine hips. (-हः) 1 an excellent rider. -2 a rider on an elephant or horse. -3 mounting, riding. (-हा) an elegant or a beautiful woman; कामं कुरु वरा- रोहे देहि मे परिरम्भणम् Māl.6.11. -आलिः the moon. -आसनम् 1 an excellent seat. -2 the chief seat, a seat of honour. -3 the China rose. -4 a cistern, reservoir. (-नः) 1 a door-keeper. -2 a lover, paramour -इन्द्रः 1 a chief, sovereign. -2 Indra. -3 (also n.) N. of a part of Bengal. -न्द्री the ancient Gaura or Gauda country. -ईश्वरः N. of Śiva. -उरुः, -रूः f. a beautiful woman (lit. having beautiful thighs). -क्रतुः an epithet of Indra. -गात्र a. fair-limbed, beautiful. -चन्दनम् 1 a kind of sandal wood. -2 the pine tree. -तनु a. fairlimbed. (-नुः f.) a beautiful woman; वरतनुरथवासौ नैव दृष्टा त्वया मे V.4.22. -तन्तुः N. of an ancient sage; कौत्सः प्रपेदे वरतन्तुशिष्यः R.5.1. -त्वचः the Nimba tree. -द a. 1 conferring a boon, granting or fulfilling a boon; आगच्छ वरदे देवि जपे मे संनिधौ भव Sandhyā. -2 propitious. (-दः) 1 a benefactor. -2 N. of a class of Manes. -3 fire for propitiatory burnt offerings. ˚चतुर्थी N. of the 4th day in the bright half of माघ, ˚हस्तः the boon-giving or beneficent hand (placed on the head of a suppliant by a deity &c.). (-दा) 1 N. of a river; वरद वरदारोधोवृक्षैः सहावनतो रिपुः M.5.1. -2 a maiden, girl. -दक्षिणा 1 a present made to the bridegroom by the father of the bride. -2 a term for expense incurred in fruitless endeavours to recover a loss. -दानम् the granting of a boon. -दानिक a. arising from the bestowal of a favour or boon; चतुर्दश वने वासं वर्षाणि वरदानिकम् Rām.2.17.7. -द्रुमः agallochum. -धर्मः a noble act of justice. -निमन्त्र- णम् a journey undertaken by the parents of the bride to recall the bridegroom (who pretends to go to Kāśī.). -निश्चयः the choice of a bridegroom. -पक्षः the party of the bridegroom (at a wedding); प्रमुदितवरपक्षमेकतस्तत् R.6.86. -पुरुषः the best of men; अहं वरपुरुषमनुष्यो वासुदेवः कामयितव्यः Mk.1.3/31. -प्रद a. granting wishes. -प्रदा N. of Lopāmudrā. -प्रस्थानम्, -यात्रा the setting out of the bridegroom in procession towards the house of the bride for the celebration of marriage. -फलः the cocoa-nut tree. -बाह्लिकम् saffron. -युवतिः, -ती f. a beautiful young woman. -रुचिः N. of a poet and grammarian (one of the 'nine gems' at the court of king Vikrama; see नवरत्न; he is identified by some with Kātyāyana, the celebrated author of the Vārtikas on Pāṇini's Sūtras). -लक्षणम् the requisites of wedding. पाणिग्रहणमन्त्राश्च प्रथितं वरलक्षणम् Mb.7.55.16. -लब्ध a. received as a boon. (-ब्धः) the Champaka tree. -वत्सला a mother-in-law. -वर्णम् gold. -वर्णिनी 1 an excellent or fair-complexioned woman; मया हीयं वृता पूर्वं भार्यार्थे वरवर्णिनी Mb.1.5.23. -2 a woman in general. -3 turmeric. -4 lac. -5 N. of Lakṣmī. -6 of Durgā. -7 of Sarasvatī. -8 the creeper called Priyaṅgu. -9 a yellow pigment. -वृद्धः N. of Śiva. -शीतम् cinnamon. -सुरत a. 1 very wanton. -2 acquainted with the secrets of sexual intercourse. -स्रज् f. 'the bridegroom's garland', the garland put by the bride round the neck of the bridegroom.

vasanam	वसनम् [वस्-आधारे ल्युट्] 1 Dwelling, residing, staying. -2 A house, residence. -3 Dressing, clothing, covering. -4 A garment, cloth, dress, clothes; वसने परिधूसरे वसाना Ś.7.21; उत्सङ्गे वा मलिनवसने सौम्य निक्षिप्य वीणाम् Me.88,43. -5 An ornament worn (by women) round the loins, (probably for रसना). -6 Siege. -7 A leaf of the cinnamon tree. -ना (in comp.) 1 Clothed in. -2 Surrounded by; समुद्रवसने देवि पर्वतस्तनमण्डले. -3 Engrossed by. -Comp. -पर्यायः change of clothes. -सद्मन् a tent.

vastram	वस्त्रम् [वस्-ष्ट्रन् Uṇ.4.172] 1 A garment, cloth, clothes, raiment; स्नातस्यानन्तरं सम्यग् वस्त्रेण तनुमार्जनम् । कान्ति- प्रदं शरीरस्य कण्डूयादोषनाशनम् ॥ कौषेयं चित्रवस्त्रं च रक्तवस्त्रं तथैव च । वातश्लेष्महरं तत्तु शीतकाले विधारयेत् ॥ मेध्यं सुशीतं पित्तघ्नं काषायं वस्त्रमुच्यते । तद्धारयेदुष्णकाले तच्चापि लघु शस्यते ॥ शुक्लं तु शुभदं वस्त्रं शीतातपनिवारणम् । न चोष्णं न च वा शीतं तत्तु वर्षासु धारयेत् ॥ Bhāva., P. -2 Dress, apparel. -3 A leaf of the cinnamon tree. -Comp. -अगारः, -रम्, -गृहम् a tent. -अञ्चलः, अन्तः the hem of a garment. -आगारम् 1 a clothier's shop. -2 a tent. -आधारकः a layer of cloth (placed underneath); Suśr. -उत्कर्षणम् the act of taking off clothes. -कुट्टिमम् 1 a tent. -2 an umbrella. -ग्रन्थिः the knot of the lower garment (which fastens it near the navel); cf. नीवि. -घर्घरी a cloth for straining, sieve. -धारणी a thing to hang clothes upon. -धाविन् a. washing clothes. -निर्णेजकः a washerman. -परिधानम् putting on garments, dressing. -पुत्रिका a doll, puppet. -पूत a. filtered through a cloth; वस्त्रपूतं पिवेज्जलम् Ms.6. 46. -पेशी a fringe. -भेदकः, -भेदिन् m. a tailor. -योनिः the material of cloth (as cotton). -रजकम्, -रञ्जनम् safflower. -विलासः foppery in dress. -वेशः, -वेश्मन् a tent. -वेष्टित a. well-clad.

vāṃśa	वांश a. (-शी f. [वंश-अण्] Made of bamboo. -शी Bamboo-manna.

vikṛta	विकृत p. p. 1 Changed, altered, modified. -2 Sick, diseased. -3 Mutilated, deformed, disfigured; दृष्ट्वा तथैव विकृतं रथं मृत्युसमन्वितम् Rām.7.22.9; Ms.9.291. -4 Incomplete, imperfect. -5 Affected by passion or emotion. -6 Averse from, disgusted with. -7 Loathsome. -8 Strange, extraordinary. -9 Unnatural. -1 Perverted, spoiled. -11 Estranged, disloyal; Rām.2.39. 22; see विकृ above. -तम् 1 Change, modification. -2 Change for the worse, sickness. -3 Aversion, disgust. -4 Harm, misdeed; तच्छ्रुत्वा पार्थिवेन्द्रस्य रक्षसा विकृतं च तत् Rām.7.65.34. -5 Abortion; बालश्च न प्रमीयन्ते विकृतं न च जायते Ms.9.247.

vikṛtiḥ	विकृतिः f. 1 Change (as of purpose, mind, form &c.); चित्तविकृतिः; अङ्गुलीयकं सुवर्णस्य विकृतिः &c.; प्रकृतिविकृति- भिरनुसवनम् Bhāg.5.7.5. -2 An unnatural or accidental circumstance, an accident; मरणं प्रकृतिः शरीरिणां विकृति- र्जीवितमुच्यते बुधैः R.8.87. -3 Sickness. -4 Excitement, perturbation, anger, rage; सावलेपमुपलिप्सिते परैरभ्युपैति विकृतिं रजस्यपि रजस्यपि Ki.13.56; U.5.29; Śi.15.11,4. -5 Emotion; सत्त्वानामपि लक्ष्यते विकृतिमच्चित्तं भयक्रोधयोः Ś.2.5. -6 A sudden seizure or affection. -7 Fermented liquor; see विकार amd विक्रिया also. -8 Hostility. -9 A phantom, spectre. -1 Abortion. -11 (In gram.) A derivative.

vijjulam	विज्जुलम् Cinnamon.

viṭaṅkaḥ	विटङ्कः [विशेषेण टङ्क्यते बध्यते इति] 1 An aviary, dovecot; गुम्फितैरुशनसा सुभाषितैर्यस्य हाटकविटङ्कमङ्कितम् N.18.24; सभारण्यविटङ्कवान् Mb.1.1.88; Mv.5.21. -2 The loftiest point, pinnacle, elevation; अयमेव महीधरविटङ्कः Māl.1; Vikr.5.77.

vibhājya	विभाज्य a. 1 Portionable, to be divided; वस्त्रं पत्रमलंकारं कृतान्नमुदकं स्त्रियः । योगक्षेमं प्रचारं च न विभाज्यं प्रचक्षते ॥ Ms.9. 219. -2 Divisible. विभाण्डिका vibhāṇḍikā विभाण्डी vibhāṇḍī विभाण्डिका विभाण्डी The Senna plant (Mar. भुई- तरवड, सोनामुखी).

virūpa	विरूप a. (-पा or -पी f.) 1 Deformed, ugly, misshapen, disfigured; विरूपं रूपवन्तं वा पुमानित्येव भुञ्जते Pt.1.143. -2 Unnatural, monstrous. -3 Multiform, diverse; प्रकृति- सरूपं विरूपं च Sā&ndot. K.8. -4 Less by one. -पः 1 Jaundice. -2 N. of Śiva. -पा 1 Alhagi Maurorum (Mar. धमासा). -2 Aconitum Ferox (Mar. अतिविष). -पम् 1 Deformity, ugliness. -2 Variety of form, nature, or character. -Comp. -अक्ष a. having deformed eyes; वपुर्विरूपाक्षम् Ku.5.72. (-क्षः) N. of Śiva (having an unusual number of eyes); दृशा दग्धं मनसिजं जीवयन्ति दृशैव याः । विरूपाक्षस्य जयिनीस्ताः स्तुवे वामलोचनाः ॥ Vb.1.2; Ku.6.21. -करणम् 1 disfiguring. -2 injuring. -चक्षुस् m. an epithet of Śiva. -रूप a. deformed.

vilakṣa	विलक्ष a. 1 Having no characteristic or distinguishing marks, or fixed aim. -2 Bewildered, embarrassed. -3 Surprised, astonished. -4 Ashamed, abashed, disconcerted; गोत्रेषु स्खलितस्तदा भवति च व्रीडाविलक्षश्चिरम् Ś. 6.5. -5 Forced, unnatural, embarrassed (as a smile); विलक्षस्मितस्फुरितैर्दशनांशुभिः K.233; Ratn.3.14. -6 Missing the mark (as an arrow).

vaikṛtyam	वैकृत्यम् 1 Change, alteration. -2 Woeful state, miserable plight. -3 Disgust. -4 An unnatural phenomenon. -5 Deterioration.

vaiṇava	वैणव a. (-वी f.) [वेणु-अण्] 1 Made of or produced from a bamboo; वैणवीं धारयेद्यष्टिं सोदकं च कमण्डलुम् Ms.4.36. -वः 1 A bamboo-staff. -2 A worker in bamboo or wicker-work. -3 A flute. -वी Bamboomanna. -वम् The seed or fruit of the bamboo.

vailakṣyam	वैलक्ष्यम् [विलक्षस्य भावः ष्यञ्] 1 Embarrassment, confusion; वैलक्ष्यमारप्स्यते$नुनेतुम् Dk.2.5; द्रुतधृतलिपिविद्यं वीक्ष्य वैलक्ष्यमूहे Śiva B.9.74. -2 Unnaturalness, affectation; वैलक्ष्यस्मितम् 'a forced or affected smile'. -3 Shame; वैलक्ष्यहेतोर्गतिमेतदीयामग्रे$नुकृत्योपहसन्निवोच्चैः N.3.1;1.34. -4 Absence of any mark or characteristic. -5 Contrariety, inversion.

śakalaḥ	शकलः लम् [शक्-कलक् Uṇ.1.19] 1 A part, portion, piece, fragment, bit; ताभ्यां स शकलाभ्यां च दिवं भूमिं च निर्ममे Ms.1.13; उपलशकलमेतद्भेदकं गोमयानाम् Mu.3.15; R.2.46;5.73. -2 A pot-sherd; प्रतिगृह्य पुटेनैव पाणिना शकलेन वा Ms.6.28. -3 A spark; उद्यत्कृशानुशकलेषु खुराभि- घातात्. -लम् 1 Bark. -2 The scales (of a fish). -3 A half; as in चन्द्रशकलम्. -4 Cinnamon.

śiras	शिरस् n. [शॄ-असुन् निपातः Uṇ.4.193] 1 The head; शिरसा श्लाघते पूर्वं (गुणं) परं (दोषं) कण्ठे नियच्छति Subhās. -2 Skull. -3 A peak, summit, top (as of a mountain); हिमगौरैरचलाधिपः शिरोभिः Ki.5.17; Śi.4.54. -4 The top of a tree. -5 The head or top of anything; तेनाहृतो महातालो वेपमानो बृहच्छिराः Bhāg.1.15.33; शिरसि मसीपटलं दधाति दीपः Bv.1.74. -6 Pinnacle, acme, highest point. -7 Front, forepart, van (as of an army); पुत्रस्य ते रणशिरस्ययमग्रयायी Ś.7.26; U.5.3. -8 Chief, principal, head (usually at the end of comp.). -9 N. of the verse in the गायत्री (from आपो ज्योतिः to स्वरोम्); cf. T. Ar.1.27; Bhāg 5.9.5. -Comp. -अस्थि n. (शिरोस्थि) the skull. -कपालिन् m. an ascetic who carries about a human skull. -क्रिया presentation of the head. -गृहम् (शिरोगृहम्) a room on the top of a house, turret, garret. -ग्रहः (शिरोग्रहः) affection of the head, headache. -छेदः, -छेदनम् (शिरश्छेदः &c.) beheading, decapitation. -तापिन् m. an elephant. -त्रम्, -त्राणम् 1 a helmet; च्युतैः शिरस्त्रैश्चषकोत्तरेव R.7.49,66; अपनीत- शिरस्त्राणाः 4.64. -2 a head-dress. -धरा, -धिः, ध्रः (शिरोधरा, -धिः, -ध्रः) the neck; तेषां शिरोधरान् धूताञ्छरध्वज- धनूंषि च Rām.7.7.17; निकृत्तबाहूरुशिरोध्रविग्रहम् Bhāg.1. 59.16; Śi.4.52;5.65; cf. कम्बुशिरोधिः Chaitanyachandro- daya 3. -पीठम् the back of the neck. -पीडा headache. -पुष्पम् an ornament for the head; स्फुरितारुणवर्णेन शिर- ष्पुष्पेण शोभिताम् Śiva B.2.53. -प्रणामः bending the head. -प्रदानम् giving up the head or life. -प्रावरणम् a turban. -फलः the cocoa-nut tree. -भूषणम् (शिरोभूषणम्) an ornament for the head. -मणिः (शिरोमणिः) 1 a jewel worn on the head. -2 a crest-jewel. -3 a title of respect conferred on learned men. -मर्मन् m. (शिरोमर्मन्) a hog. -मालिन् m. (शिरोमालिन्) an epithet of Śiva. -रत्नम् (शिरोरत्नम्) a jewel worn on the head. -रुजा (शिरोरुजा) head-ache. -रुह् m., -रुहः (शिरोरुह्- रुहः) (also शिरसिरुह्-हः) the hair of the head; शिरोरुहैः स्नानकषायवासितैः स्त्रियो निदाधं शमयन्ति कामिनाम् Ṛs. 1.4; Ku.5.9; R.15.16. -रोगः a disease of the head; अथातः शिरोरोगविज्ञानीयमध्यायं व्याख्यास्यामः Suśr. -वर्तिन् a. (-शिरोवर्तिन्) being at the head. (-m.) a chief, any one at the head of affairs. -वल्ली (शिरोवल्ली) the crest of a peacock. -वृत्तम् (शिरोवृत्तम्) pepper. -वेष्टः, वेष्टनम् (शिरोवेष्टः, -ष्टनम्) a head-dress, turban; शिरोवेष्टनव्याजतस्ते मुखेन्दोः Sūkti.35. -शूलम् head-ache. -रथः 1 leader, chief. -2 a plaintiff. -a. imminent. -स्थानम् main apartment; गतेष्वस्मासु राजा नः शिरःस्थानानि पश्यतु Pratimā 1.31. -हारिन् m. (शिरोहारिन्) an epithet of Śiva.

śiva	शिव a. [श्यति पापं शो-वन् पृषो˚] 1 Auspicious, propitious, lucky; इयं शिवाया नियतेरिवायतिः Ki.4.21;1.38; R.11.33. -2 In good health or condition, happy, prosperous, fortunate; तीर्थेन मूर्ध्न्यधिकृतेन शिवः शिवो$भूत् Bhāg. 3.28.22; शिवानि वस्तीर्थजलानि कच्चित् R.5.8. (= अनुपप्लवानि, 'undisturbed'); शिवास्ते पन्थानः सन्तु 'a happy journey to you', 'God bless (or speed) you on your journey'. -वः 1 N. of the third god of the sacred Hindu Trinity, who is entrusted with the work of destruction, as Brahman and Viṣṇu are with the creation and preservation, of the world; एको देवः केशवो वा शिवो वा Bh.2.115. -2 The male organ of generation, penis. -3 An auspicious planetary conjunction. -4 The Veda; अट्टशूलाः जनपदाः शिवशूलाश्चतुष्पथाः Mb.3.188.42. -5 Final beatitude. -6 A post to which cattle are tied. -7 A god, deity. -8 Quick-silver. -9 Bdellium. -1 The black variety of thorn-apple. -11 Rum, spirit. -12 Buttermilk. -13 A ruby. -14 Time (काल). -वौ (m. dual) Śiva and Pārvatī; कथयति शिवयोः शरीरयोगं विषमपदा पदवी विवर्तनेषु Ki.5.4. -वम् 1 Prosperity, welfare, well-being, happiness; तं धर्मे$ग्निषु पुत्रेषु शिवं पृष्ट्वा Rām.7.33.13; तव वर्त्मनि वर्ततां शिवम् N.2.62; Ratn.1.2; R.1.6. -2 Bliss, auspiciousness. -3 Final beatitude. -4 Water. -5 Seasalt. -6 Rock-salt. -7 Refined borax. -8 Iron. -9 Myrobalan. -1 Sandal. -Comp. -अक्षम् = रुद्राक्ष q. v. -अपर a. cruel. -अरातिः a heretic (lit. a disbeliever in Śiva). -आत्मकम् rock-salt. -आदेशकः 1 the bearer of auspicious news. -2 a fortune-teller. -आलयः 1 Śiva's abode. -2 the red basil. (-यम्) 1 a temple of Śiva. -2 a cemetery. -इतर a. inauspicious, unlucky; शिवेतरक्षतये K. P.1. -इष्टा Dūrvā grass. -कर (शिवंकर also) a. conferring happiness, auspicious. -कीर्तनः N. of Bhṛiṅgi. -केसरः Mimusops Elengi (बकुल). -गति a. prosperous, happy. -धर्मजः the planet Mars; cf. पुरा दक्षविनाशाय कुपितस्य त्रिशूलिनः । अपतद् भीमवक्त्रस्य स्वेदबिन्दु- र्ललाटजः ॥ शान्तिप्रदानात् सर्वेषां ग्रहाणां प्रथमो भव । अङ्गारक इति ख्यातिं गमिष्यसि धरात्मज ॥ Matsya P. -चतुर्दशी the fourteenth day of the dark half of Māgha; see शिवरात्र. -ज्ञा a female devotee of the Śaiva sect. -ताति a. 1 having an auspicious end, conferring or conducive to happiness, propitious; प्रयत्नः कृत्स्नो$यं फलतु शिवतातिश्च भवतु Māl.6.7; न्यषेवेतां विशेषेण शिवतातिममुं शिवम् Śiva B.23.56. -2 tender, merciful, not demoniacal; मा पूतनात्वमुपगाः शिवतातिरेधि 9.49. (-तिः) auspiciousness, happiness. -तालः (in music) a kind of measure. -दत्तम् the discus of Viṣṇu (सुदर्शन). -दारु n. the Devadāru tree. -दिश् the north-east. -दूती epithet of Durgā. -द्रुमः the Bilva tree. -द्विष्टा the Ketaka tree. -धातुः 1 quicksilver. -2 milk stone. -पदम् final liberation, emancipation. -पुरम्, -पुरी N. of Vārāṇasī. -पुराण N. of one of the eighteen Purāṇas. -प्रियः 1 a crystal. -2 the Baka tree. -3 the thorn-apple. (-यम्) = रुद्राक्ष q. v. (-या) the goddess Durgā. -बी(वी)जम् quick-silver. -भारतम् the historic poem on the life of Shivājī the great (163-168) by his contemporary poet Paramā nanda. -मल्लकः the Arjuna tree. -मार्गः final liberation. -रसः the water of boiled rice (three days old, hence fermented). -राजधानी N. of Benares, -रात्रिः f. the fourteenth day of the dark half of Māgha on which a rigorous fast is observed in honour of Śiva; शैवो वा वैष्णवो वापि यो वा स्यादन्यपूजकः । सर्वं पूजाफलं हन्ति शिवरात्रिबहिर्मुखः ॥ Īśvarasaṁhitā. -लिङ्गम् 1 Śiva worshipped in the form of a Phallus. -2 a temple dedicated to the worship of the Liṅga. -लोकः the world of Śiva. -वल्लभः the mango tree. (-भा) 1 white rose. -2 Pārvatī. -वल्ली Acacia Concinna (Mar. शिकेकाई). -वाहनः a bull. -व्रतिन् one engaged in a vow of standing on one foot. -शेखरः 1 the moon. -2 the thorn-apple. -सायुज्यम् final emancipation (lit. unification with Śiva). -सुन्दरी an epithet of Durgā.

śīta	शीत a. [श्यै-क्] 1 Cool, cold, frigid; तव कुसुमशरत्वं शीतरश्मित्वमिन्दोः Ś.3.2. -2 Dull, sluggish, apathetic, sleepy. -3 Dull, lazy, stupid. -तः 1 A kind of reed. -2 The Nimba tree. -3 The cold season (n. also). -4 Camphor. -तम् 1 Cold, coldness, chillness; आः शीतं तुहिनाचलस्य करथोः K. P.1. -2 Water. -3 Cinnamon. -4 Phlegm, one of the three humours of the body (कफ); शीतोष्णे चैव वायुश्च त्रयः शारीरजा गुणाः Mb.12.16.11. -Comp. -अंशुः 1 the moon; वक्त्रेन्दौ तव सत्ययं यदपरः शीतांशुरुज्जृम्भते K. P.1. -2 camphor. -अदः a kind of affection or diseased state of the gums. -अद्रिः the Himālaya mountain. -अश्मन् m. the moon stone. -आकुल, -आर्त a. pinched or benumbed with cold, shivering. -उत्तमम् water. -करः 1 the moon. -2 camphor. -कालः the cold season, winter. -कालीन a. wintry. -कुम्भः the fragrant oleander. -कृच्छ्रः, -च्छ्रम् a kind of religious penance. -क्षारः refined borax. -गन्धः white sandal. -गात्रः a kind of fever. -गुः 1 the moon. -2 camphor. -चम्पकः 1 a lamp. -2 a mirror. -दीधितिः the moon. -द्युतिः the moon; शीतद्युतेर्मण्डलम् Sūkti.62. -पङ्कः rum. -पित्तम् 1 a tumour caused by a chill. -2 increase of bile caused by cold. -पुष्पः the Śireeṣa tree. -पुष्पकम् benzoin. -प्रभः camphor. -फलः Ficus Glomerata (Mar. उंबर). -भानुः the moon. -भीरुः a kind of jasmine (Arabian). -मयूखः, -मरीचिः, -रश्मिः 1 the moon. -2 camphor. -मूलकम् the root of the Uśīra q. v. -रम्यः a lamp. -रसः spirituous liquor made from the unboiled sugar-cane juice. -रुच् m., -रुचिः the moon; प्रतिवासरं सुकृतिभिर्ववृधे विमलः कलाभिरिव शीतरुचिः Ki.6.2. -वल्कः the Udumbara tree. -वीर्यकः the fig-tree. -वृष्टिः a variety of gem; Kau. A.2.11. -शिवः the Śamee tree. -(वम्) 1 rock-salt. -2 borax. -शूकः barley. -सहः the Pīlu tree. -स्पर्श a. cooling.

śukaḥ	शुकः [शुक्-क] 1 A parrot; आत्मनो मुखदोषेण बध्यन्ते शुकसारिकाः Subhāṣ तुण्डैराताम्रकुटिलैः पक्षैर्हरितकोमलैः । त्रिवर्ण- राजिभिः कण्ठैरेते मञ्जुगिरः शुकाः ॥ Kāv.2.9. -2 The Śirīṣa tree. -3 N. of a son of Vyāsa. (He is said to have been born from the seed of Vyāsa. which fell at the sight of the heavenly nymph Ghṛitāchī while roaming over the earth in the form of a female parrot. Śuka was a born philosopher, and by his moral eloquence successfully resisted all the attempts of the nymph Rambhā to win him over to the path of love. He is said to have narrated the Bhāgavata Purāṇa to king Parīkṣit. His name has become proverbial for the most rigid observer of continence.] -कम् 1 Cloth, clothes. -2 A helmet. -3 A turban. -4 The end or hem of a garment. -Comp. -अदनः the pomegranate tree. -कूटः a garland fixed over two pillars. -तरुः, -द्रुमः the Śirīṣa tree. -तुण्डः a particular position of hands. -तुण्डकम् a kind of cinnabar. -देवः N. of Śuka. -नास a. having an aquiline nose. (-सः) 1 N. of the minister of Tārāpīḍa. -2 a particular ornament on a house. -3 N. of several plants. -नासिका an aquiline nose. -पुच्छः sulphur. -पुष्पः, -प्रियः the Śirīṣa tree. (-या) the rose-apple. -वल्लभः the pomegranate. -वाहः an epithet of Cupid. -सप्ततिः N. of 7 stories related by a parrot.

śubhā	शुभा 1 Lustre, light. -2 Beauty. -3 Desire. -4 Yellow pigment. -5 The Śamī tree. -6 An assembly of gods. -7 Dūrvā grass. -8 Bamboo-manna. -9 The Priyaṅgu creeper.

śubhrā	शुभ्रा 1 The Ganges. -2 A crystal. -3 Bamboomanna. -4 Alum. -5 Sugar.

śvetā	श्वेता 1 A cowrie. -2 Hog-weed. -3 White Dūrvā grass. -4 A crystal. -5 Candied sugar. -6 Bamboomanna. -7 N. of various plants. -8 N. of one of the tongues of fire. -9 Alum.

savailakṣya	सवैलक्ष्य a. 1 Unnatural, forced; affected. -2 Embarrassed; सवैलक्ष्यस्मितम् 'with a forced smile.'

saha	सह ind. 1 With, together with, along with, accompanied by (with instr.); शशिना सह याति कौमुदी सह मेघेन तडित् प्रलीयते Ku.4.33. -2 Together, simultaneously, at the same time; अस्तोदयौ सहैवासौ कुरुते नृपतिर्द्विषाम् Subhāṣ. (The following senses are given of this word:-- साकल्य, सादृश्य, यौगपद्य, विद्यमानत्व, समृद्धि, संबन्ध and सामर्थ्य.) -Comp. -अध्ययनम् 1 studying together; U.2. -2 fellowstudentship. -अध्यायिन् m. a fellow-student. -अपवाद a. disagreeing. -अर्थ a. 1 having the same object. -2 synonymous. (-र्थः) the same or common object. -अर्ध a. together with a half. -आलापः conversation with. -आसनम् sitting on the same seat. -आसिका company, sitting together; समुद्रः सहासिकां यां सुमतिः प्रतीच्छति Rām. ch.2.85. -उक्तिः f. a figure of speech in Rhetoric; सा सहोक्तिः सहार्थस्य बलादेकं द्विवाचकम् K. P.1; e.g. पपात भूमौ सह सैनिकाश्रुभिः R.3.61. -उटजः a hut made of leaves. -उत्थायिन् a. rising or conspiring together. -उदरः a uterine brother, brother of whole blood; जनन्यां संस्थितायां तु समं सर्वे सहोदराः Ms.9.92; सहोदरा कुङ्कुमकेसराणां भवन्ति नूनं कविताविलासाः Vikr.1.21. -उपमा a kind of Upamā. -ऊढः, -ऊढजः the son of a woman pregnant at marriage; (one of the 12 kinds of sons recognized in old Hindu law); या गर्भिणी संस्क्रियते ज्ञाताज्ञातापि वा सती । वोढुः स गर्भो भवति सहोढ इति चोच्यते ॥ Ms.9.173. -एकासनम् see सहासनम् Y.2.284. -कर्तृ m. a co-worker, assistant; तस्य कर्मानुरूपेण देर्यो$शः सहकर्तृभिः Ms.8.26. -कारः 1 co-operation. -2 a mango tree; क इदानीं सहकारमन्तरेण पल्लवितामतिमुक्तलतां सहेत Ś.3. ˚भञ्जिका a kind of game. - कारिन्, -कृत्, -कृत्वन् a. co-operating. (-m.) a coadjutor, associate, colleague. -कृत a. co-operated with, assisted or aided by. -क्रिया simultaneous performance; स हि न्यायः संभूयकारिणां सहक्रियेति सर्वत्रैव ŚB. on MS.11.1. 57. -खट्वासनम् sitting together on a bed; Ms.8.357; see सहैकासनम्. -गमनम् 1 accompanying. -2 a woman's burning herself with her deceased husband's body, self-immolation of a widow. -चर a. accompanying, going or living with; यानि प्रियासहचरश्चिरमध्यवात्सम् U.3.8. (-रः) 1 a companion, friend, associate; श्मशानेष्वाक्रीडा स्मरहर पिशाचाः सहचराः Śiva-mahimna 24. -2 a follower, servant. -3 a husband. -4 a surety. (-री f.) 1 a famale companion. -2 a wife, mate; प्रेक्ष्य स्थितां सहचरीं व्यवधाय देहम् R.9.57. -चरित a. 1 accompanying, attending, associating with. -2 Congruent, homogeneous, -चारः 1 accompaniment. -2 agreement, harmony. -3 (in logic) the invariable accompaniment of the hetu (middle term) by the sādhya (major term). -4 right course (opp. व्यभिचार). -चारिन् see सहचर. -ज a. 1 inborn, natural, innate; सहजं कर्म कौन्तेय सदोषमपि न त्यजेत् Bg.18. 48; सहजामप्यपहाय धीरताम् R.8.43. -2 hereditary; सहजं किल यद्विनिन्दितं न खलु तत्कर्म विवर्जनीयम् Ś.6.1. (-जः) 1 a brother of whole blood; तृतीयो मे नप्ता रजनिचरनाथस्य सहजः Mv.4.7. -2 the natural state or disposition. ˚अरिः a natural enemy. ˚उदासीनः a born neutral. ˚मित्रम् a natural friend. -जात a. 1 natural; see सहज. -2 born together, twin-born. -जित् a. victorious at once; स्वर्णेता सहजिद् बभ्रुरिति राजाभिधीयते Mb.3.185.28. -दार a. 1 with a wife. -2 married. -देवः N. of the youngest of the five Pāṇḍavas; the twin brother of Nakula, born of Mādrī by the gods Aśvins. He is regarded as the type of manly beauty. -धर्मः same duties. ˚चारिन् m. a husband. ˚चारिणी 1 a lawful wife, one legally married (also सहधर्मिणी in this sense). -2 a fellow-worker. -पथिन् m., -पन्थाः m., f. a fellow-traveller. -पांशुक्रीडिन, पांशुकिल m a friend from the earliest childhood. -भावः 1 companionship. -2 concomitance. -भाविन् m. a friend, partisan, follower. -भू a. natural, innate; औत्सुक्येन कृतत्वरा सहभुवा व्यावर्तमाना ह्रिया Ratn.1.2. -भोजनम् eating in company with friends. -मनस् a. with intelligence. -मरणम् see सह- गमन. -मृता a woman who has burnt herself with her husband. -युध्वन् m. a brother in arms. -रक्षस् m. one of the three kinds of sacrificial fires. -वसतिः, -वासः dwelling together; सहवसतिमुपेत्य यैः प्रियायाः कृत इव मुग्धविलोकितोपदेशः Ś.2.3. -वासिन् m. a fellow-lodger. -वीर्यम् fresh butter. -संसर्गः carnal contact. -सेविन् a. having intercource with. -स्थः a companion.

sāṃsiddhika	सांसिद्धिक a. 1 Natural, existing naturally, innate, inherent; एवं सांसिद्धिके लोके किमर्थमनुशोचसि Mb.11.2.7. -2 Effected naturally, spontaneous; परस्परभयादेके पापाः पापं न कुर्वते । एवं सांसिद्धिके लोके सर्वं दण्डे प्रतिष्ठितम् ॥ Mb.12.15.6. -3 Absolute. -4 Effected by supernatural means. -Comp. -द्रवः natural fluidity (opp. नैमित्तिक 'generated') (belonging to water only).

sāṃdhya	सांध्य a. (-ध्यी f.) 1 Relating to the twilight or evening; साध्यं तेजः प्रतिनवजपापुष्परक्तं दधानः Me.38; Ki. 5.8; R.11.6; Śi.9.15. -2 Relating to the morning twilight or dawn. सांनहनिक sānnahanika सांनाहिक sānnāhika सांनहनिक सांनाहिक a. (-की f.) 1 Bearing or putting on an armour; सांनाहिको यदा राजन् राजन्यो$थ पशुः शुचिः Bhāg.9.7.14. -2 Calling to arms, encouraging to prepare for battle; शैलकटकतटभिन्नरवः प्रणनाद सांनहनिको- $स्य वारिजः Śi.15.72; अकृतार्थश्च भीतश्च न च सांनाहको हतः Mb.7.71.11. -कः An armour-bearer.

siddha	सिद्ध p. p. 1 Accomplished, effected, performed, achieved, completed. -2 Gained, obtained, acquired. -3 Succeeded, successful; one who has attained his object; याताबला व्रजं सिद्धा मयेमा रंस्थथ क्षपाः Bhāg.1.22.27. -4 Settled, established; नैसर्गिकी सुरभिणः कुसुमस्य सिद्धा मूर्ध्नि स्थितिर्न चरणैरवताडनानि U.1.14. -5 Proved, demonstrated, substantiated; तस्मादिन्द्रियं प्रत्यक्षप्रमाणमिति सिद्धम् T. S.; साक्षिप्रत्ययसिद्धानि (कार्याणि) Ms.8.178. -6 Valid, sound (as a rule). -7 Admitted to be true. -8 Decided, adjudicated (as a law-suit). -9 Paid, discharged, liquidated (as debt). -1 Cooked, dressed (as food); अभ्रच्छाया खलप्रीतिः सिद्धमन्नं च योषितः । किंचित्कालोपभोग्यानि यौवनानि धनानि च ॥Pt.2.117. -11 Matured, ripened. -12 Thoroughly prepared, compounded, cooked together (as drugs). -13 Ready (as money). -14 Subdued, won over, subjugated (as by magic). -15 Brought under subjection, become propitious. -16 Thoroughly conversant with or skilled in, proficient in; as in रस- सिद्ध q. v. -17 Perfected, sanctified (as by penance); अप्रमत्तो$खिलस्वार्थे यदि स्यात् सिद्ध आत्मनि Bhāg.11.23.29. -18 Emancipated. -19 Endowed with supernatural powers or faculties. -2 Pious, sacred, holy. -21 Divine, immortal, eternal. -22 Celebrated, well-known, illustrious; अथर्वशिरसि प्रोक्तैर्मन्त्रैः सिद्धां विधानतः Rām.1.15.2; एवं तौ लोकसिद्धाभिः क्रीडाभिश्चेरतुर्वने Mb.1.18.16. -23 Shining, splendid. -24 Hit (as a mark). -25 Peculiar, singular. -26 Invariable, unalterable. -27 Satisfied; Bhāg.11.23.29. -द्धः 1 A semi-divine being supposed to be of great purity and holiness, and said to be particularly characterized by eight supernatural faculties called Siddhis q. v.; उद्वेजिता वृष्टिभिराश्रयन्ते शृङ्गाणि यस्यातप- वन्ति सिद्धाः Ku.1.5. -2 An inspired sage or seer (like Vyāsa). -3 Any sage or seer, a prophet; सिद्धादेश Ratn.1. -4 One skilled in magical arts, a magician. -5 A law-suit, judicial trial. -6 A kind of hard sugar. -7 The dark thorn-apple. -8 One who has attained his object; सिद्धः कचो वत्स्यति मत्सकाशे Mb.1.76.7. -द्धम् Sea-salt. -Comp. -अङ्गना, -योषित् a beatified woman, a female siddha. -अञ्जनम् magical ointment or collyrium; वसुपूर्णन् कलशान् सिद्धाञ्जनेन ज्ञात्वा Dk.1.4. -अन्तः 1 the established end. -2 the demonstrated conclusion of an argument, established view of any question, the true logical conclusion (following on the refutation of the Pūrvapakṣa). -3 a proved fact, established truth, dogma, settled doctrine. -4 any established text-book resting on conclusive evidence; मध्येसभं दैवविदः सर्वसिद्धान्त- पारगाः Śiva B.6.8. ˚कोटिः f. the point in an argument which is regarded as a logical conclusion. ˚कौमुदी N. of a celebrated commentary on Pāṇini's grammar by भट्टोजी- दीक्षित. ˚पक्षः the logically correct side of an argument. -अन्नम् cooked food. -अर्थ a. one who has accomplished his desired object, successful. (-र्थः) 1 white mustard; यन्त्रस्थसिद्धार्थपदाभिषेकं लब्ध्वाप्यसिद्धार्थममन्यत स्वम् N.1.6; अविरललग्नगौरसिद्धार्थकप्रकारतया काञ्चनरसखचितामिव मालाम् K. (Pūrvabhāga); Bhāg.4.9.59. -2 N. of Śiva. -3 of the great Buddha. -आदेशः 1 the prediction of a seer. -2 a prophet, fortune-teller. -आपगा f. the river Gaṅgā. -आसनम् a particular posture in religious meditation. -औषधम् a specific panacea. -काम a. having the wishes fulfilled. -क्षेत्रम् the abode of sages or Siddhas. -गङ्गा, -नदी, -सिन्धुः the celestial Ganges. -ग्रहः N. of a particular kind of madness or dementia. -जलम्, -सलिलम् sour rice-gruel. -देवः N. of Śiva. -द्रव्यम् any magical object. -धातुः quick-silver. -नरः sorcerer, fortune-teller. -पक्षः the established or logical side of an argument. -पथः the atmosphere; छिन्नाः सिद्धपथे देवा- र्लघुहस्तैः सहस्रधा Bhāg.6.1.25. -पुरुषः = सिद्धः (1,3,4) above. -पुष्पः the Karavīra plant. -प्रयोजनः white mustard. -मानस a. having a completely satisfied mind. -मोदकः sugar prepared from bamboo-manna. -यात्रिकः one wandering about for the acquisition of magical power; Pt.5. -योगः magical agency. -योगिन् m. an epithet of Śiva. -रस a. mineral;, metallic. (-सः) 1 quick-silver; अयोविकारे स्वरितत्वमिष्यते कुतो$यसां सिद्धरस- स्पृशामपि N.9.42. -2 an alchemist. -रूपम् the right or correct thing. -लक्ष a. one who has hit the mark. -लोकः the world of the Blest (सिद्ध). -वस्तिः a strong injection (of oil &c.); Suśr. -विद्या the doctrine relating to perfect beings. -वेदनः an elephant having perfect sensitivity; Mātaṅga L.8.25. -व्यञ्जनः an ascetic-spy; सिद्धव्यञ्जनैर्माणवप्रकाशनम् Kau. A.4. -संकल्प a. one who has accomplished his desired object. -संबन्ध a. one whose kindred are well known. -साधकः N. of Śiva. -साधनः white mustard. (-नम्) 1 the performance of magical rites for the acquisition of supernatural powers &c. -2 the materials employed in mystical or chemical processes. -साधित a. one who has learned by practice (not by study). -साध्य a. accomplished, proved. (-ध्यम्) a dogma, demonstrated conclusion. -सिद्ध a. thoroughly efficacious. -सेनः N. of Kārtikeya. -स्थाली the boiler or pot of a seer (it is supposed to be a vessel which is gifted with the property of overflowing with any kind of food at the desire of the possessor). -हेमन् purified gold.

su	सु ind. A particle often used with nouns to form Karmadhāraya and Bahuvrīhī compounds, and with adjectives and adverbs. It has the following senses:-1 Well, good, excellent; as in सुगन्धि. -2 Beautiful, handsome; as in सुमध्यमा, सुकेशी &c. -3 Well, perfectly, thoroughly, properly; सुजीर्णमन्नं सुविचक्षणः सुतः सुशासिता स्त्री नृपतिः सुसेवितः ......सुदीर्घकाले$पि न याति विक्रियाम् H.1.22. -4 Easily, readily, as in सुकर or सुलभ q. v. -5 Much, very much, exceedingly; सुदारुण, सुदीर्घ &c. -6 Worthy of respect or reverence. -7 It is also said to have the senses of assent, prosperity, and distress. -Comp. -अक्ष a. 1 having good eyes. -2 having keen organs, acute. -अङ्ग a. well-shaped, handsome, lovely. -अच्छ a. see s. v. -अन्त a. having happy end, ending well. -अल्प, -अल्पक a. see s. v. -अस्ति, -अस्तिक see s. v. -आकार, -आकृति a. well-formed, handsome, beautiful. -आगत see s. v. -आदानम् taking justly or properly; स्वादानाद्वर्णसंसर्गात्त्वबलानां च रक्षणात् । बलं संजायते राज्ञः स प्रेत्येह च वर्धते ॥ Ms.8.172. -आभास a. very splendid or illustrious; सारतो न विरोधी नः स्वाभासो भरवानुत Ki.15. 22. -इष्ट a. properly