  |
 | | aṃśuḥ | अंशुः [अंश्-मृग˚ कु.] 1 A ray, beam of light; चण्ड˚, घर्मं˚ hot-rayed the sun; सूर्यांशुभिर्भिन्नमिवारविन्दम् Ku.1.32; Iustre, brilliance चण्डांशुकिरणाभाश्च हाराः Rām.5.9.48; Śi.1.9. रत्न˚, नख˚ &c. -2 A point or end. -3 A small or minute particle. - 4 End of a thread. -5 A filament, especially of the Soma plant (Ved.) -6 Garment; decoration. -7 N. of a sage or of a prince. -8 Speed, velocity (वेग). -9 Fine thread -Comp. -उदकम् dew-water. -जालम् a collection of rays, a blaze or halo of light. -धरः -पतिः -भृत्-बाणः -भर्तृ-स्वामिन् the sun, (bearer or lord of rays). -पट्टम् a kind of silken cloth (अंशुना सूक्ष्मसूत्रेणयुक्तं पट्टम्); सश्रीफलैरंशुपट्टम् Y. 1.186; श्रीफलैरंशुपट्टानां Ms.5.12. -माला a garland of light, halo. -मालिन् m. [अंशवो मालेव, ततः अस्त्यर्थे इनि] 1 the sun (wreathed with, surrounded by, rays). -2 the number twelve. -हस्तः [अंशुः हस्त इव यस्य] the sun (who draws up water from the earth by means of his 1 hands in the form of rays). | | | aṅgam | अङ्गम् [अम् गत्यादौ बा˚ -गन्; according to Nir. अङ्ग, अङ्ग- नात् अञ्चनात् वा] 1 The body. -2 A limb or member of the body; शेषाङ्गनिर्माणविधौ विधातुः Ku.1.33; क्लेशस्याङ्गमदत्वा Pt.5. 32 without undergoing troubles; इति स्वप्नोपमान्मत्वा कामान्मा गास्तदङ्गताम् । Ki.11.34 do not be influenced or swayed by them (do not be subject to them) -3 (a.) A division or department (of anything), a part or portion, as of a whole; as सप्ताङ्गम् राज्यम्, चतुरङ्गम् बलम्, चतुःषष्ट्ष्ट्यङ्गम् ज्योतिः- शास्त्रम् see the words; गीताङ्गानाम् Pt.5.56; यज्ञश्चेत्प्रतिरुद्धःस्या- देकेनाङ्गेन यज्वनः Ms.11.11. (Hence) (b.) A supplementary or auxiliary portion, supplement; षडङ्ग or साङ्ग वेदः A peculiar use of the word अङ्ग in masculine gender may here be noted वेदांश्चैव तु वेदाङ्गान् वेदान्तानि तथा स्मृतीः । अधीत्य ब्राह्मणः पूर्वं शक्तितो$न्यांश्च संपठेत् Bṛhadyogiyājñaval-kya Smṛiti 12.34. (c.) A constituent part, essential requisite or component; सर्वैर्बलाङ्गैः R.7.59; तदङ्गमग्ऱ्यं मघवन् महाक्रतो R.3.46. (d.) An attributive or secondary part; secondary, auxiliary or dependent member (serving to help the principal one) (opp. प्रधान or अङ्गिन्); अङ्गी रौद्र- रसस्तत्र सर्वे$ङ्गानि रसाः पुनः S. D.517; अत्र स्वभावोक्तिरुत्प्रेक्षाङ्गम् Malli. on Ki 8.26. (e.) An auxiliary means or expedient (प्रधानोपयोगी उपायः or उपकरणम्); सर्वकार्यशरीरेषु मुक्त्वा- ङ्गस्कन्धपञ्चकम् । मन्त्रो योध इवाधीर सर्वाङ्गैः संवृतैरपि ॥ Śi.2.28-29; See अङ्गाङ्गि, पञ्चाङ्ग also (the angas of the several sciences
or departments of knowledge will be given under those words). -4 (Gram.) A name for the base of a word; यस्मात्प्रत्ययविधिस्तदादिप्रत्यये अङ्गम् P.I.4.13; यः प्रत्ययो यस्मात्क्रियते तदादिशब्दस्वरूपं तस्मिन्प्रत्यये परे अङ्गसंज्ञं स्यात् Sk. The अङ्ग terminations are those of the nominative, and accusative singular and dual. -5 (Drama) (a.) One of the sub-divisions of the five joints or sandhis in dramas; the मुख has 12, प्रतिमुख 13, गर्भ 12, विमर्ष 13 and उपसंहार 14, the total number of the angas being thus 64; for details see the words. (b.) The whole body of subordinate characters. -6 (astr.) A name for the position of stars (लग्न), See अङ्गाधीश. -7 A symbolical expression for the number six (derived from the six Vedāngas). -8 The mind; हिरण्यगर्भाङ्गभुवं मुनिं हरिः Śi.1.1, See अङ्गज also. -9 N. of the chief sacred texts of the jainas. -ङ्गः (pl.) N. of a country and the people inhabiting it, the country about the modern Bhāgalpur in Bengal. [It lay on the south of Kauśikī Kachchha and on the right bank of the Ganges. Its capital was Champā, sometimes called Aṅgapurī Lomapādapurī, Karṇapurī or Mālinī. According to Daṇḍin (अङ्गेषु गङ्गातटे बहिश्चम्पायाः) and Hiouen Thsang it stood on the Ganges about 24 miles west of a rocky island. General Cunningham has shown that this description applies to the hill opposite Pātharghāṭā, that it is 24 miles east of Bhāgalpur, and that there are villages called Champanagar and Champapura adjoininng the last. According to Sanskrit poets the country of the Aṅgas lay to the east of Girivraja, the capital of Magadha and to the north-east or south-east of Mithilā. The country was in ancient times ruled by Karṇa] cf. अङ्गं गात्रा- न्तिकोपाय प्रतीकेष्वप्रधानके । देशभेदे तु पुंसि स्यात्...॥ Nm. -a. 1 Contiguous. -2 Having members or divisions. -Comp. -अङ्गि, [अङ्गीभावः -अङगस्य अङ्गिनो भावः] the relation of a limb to the body, of the subordinate to the principal, or of that which is helped or fed to the helper or feeder (गौणमुख्यभावः, उपकार्येपकारकभावश्च); e. g. प्रयाज and other rites are to दर्श as its angas, while दर्श is to them the aṅgi; अङ्गाङ्गिभावमज्ञात्वा कथं सामर्थ्यनिर्णयः । पश्य टिट्टिभमात्रेण समुद्रो व्याकुलीकृतः ॥ H.2.138; अत्र वाक्ये समास- गतयोरुपमयोः साध्यसाधनभावात् ˚वेन सम्बन्धः Malli. on Ki.6.2; अविश्रान्तिजुषामात्मन्यङ्गाङ्गित्वं तु संकरः K.P.1. (अनुग्राह्यानुग्राह- कत्वम्). -अधिपः, -अधीशः 1 lord of the Aṅgas, N. of Karṇa (cf. ˚राजः, ˚पतिः, ˚ईश्वरः, ˚अधीश्वरः). -2 'lord of a लग्न', the planet presiding over it; (अङ्गाधिपे बलिनि सर्वविभूतिसम्पत्; अङ्गाधीशः स्वगेहे बुधगुरुकविभिः संयुतो वीक्षितो वा Jyotiṣa). -अपूर्वम् effect of a secondary sacrificial act. -कर्मन् n. -क्रिया 1 besmearing the body with fragrant cosmetics, rubbing it &c. Dk.39. -2 a supplementary sacrificial act. -क्रमः the order of the performance with reference to the अङ्गs. The rule in this connection is that the अङ्गक्रम must conform to the मुख्यक्रम. cf. MS. 5.1.14. -ग्रहः spasm; seizure of the body with some illness. -ज-जात a. [अङ्गात् जायते जन्-ड] 1 produced from or on the body, being in or on the body, bodily; ˚जं रजः, ˚जाः अलङ्काराः &c. -2 produced by a supplementary rite. -3 beautiful, ornamental. (-जः) -जनुस् also 1 a son. -2 hair of the body (n. also); तवोत्तरीयं करिचर्म साङ्गजम् Ki.18.32. -3 love, cupid (अङ्गं मनः तस्मा- ज्जातः); intoxicating passion; अङ्गजरागदीपनात् Dk.161. -4 drunkenness, intoxication. -5 a disease. (-जा) a daughter. (-जम्) blood, अङ्गजं रुधिरे$नङ्गे केशे पुत्रे मदे पुमान् । नागरे नखरे$पि स्यात्... । Nm. -ज्वरः [अङ्गमङ्गम् अधिकृत्य ज्वरः] the disease called राजयक्ष्मा, a sort of consumption. -दूष- णम् 1 the defects of the limbs; the penalties of a defective construction; Māna. -2 name of the 79th chapter. -द्वीपः one of the six minor Dvīpas. -न्यासः [अङ्गेषु मन्त्र- भेदस्य न्यासः] touching the limbs of the body with the hand accompanied by appropriate Mantras. -पालिः f. [अङ्गं पाल्यते सम्बध्यते$त्र, अङ्ग-पाल्-इ] an embrace (probably a corruption of अङ्कपालि). -पालिका = अङ्कपालि q. v. -प्रत्यङ्गम् [समा. द्वन्द्व] every limb, large and small; ˚गानि पाणिना स्पृष्ट्वा K.167,72. -प्रायश्चित्तम् [अङ्गस्य शुद्ध्यर्थं प्राय- श्चित्तम्] expiation of bodily impurity, such as that caused by the death of a relative, consisting in making presents (पञ्चसूनाजन्यदुरितक्षयार्थं कार्यं दानरूपं प्रायश्चित्तम् Tv.). -भूः a. [अङ्गात् मनसो वा भवति; भू-क्विप्] born from the body or mind. (-भूः) 1 a son. -2 Cupid. -3 [अङ्गानाम् अङ्गमन्त्राणां भूः स्थानम्] one who has touched and purified, and then restrained, his limbs by repeating the Mantras pertaining to those limbs; ब्रह्माङ्गभूर्ब्रह्मणि योजितात्मा Ku.3.15 (सद्योजातादिमन्त्राणाम् अङ्गानां हृदयादिमन्त्राणां भूः स्थानं, कृतमन्त्रन्यासः Malli.). -भङ्गः 1 palsy or paralysis of limbs; ˚विकल इव भूत्वा स्थास्यामि Ś.2. -2 twisting or stretching out of the limbs (as is done by a man just after he rises from sleep); साङ्गभङ्गमुत्थाय Vb.; जृम्भितैः साङ्गभङ्गैः Mu.3.21, K.85. -3 The middle part of the anus and testicles. -मन्त्रः N. of a Mantra. -मर्दः [अङ्ग मर्दयति; मृद्-णिच्] 1 one who shampoos his master's body. -2 [भावे घञ्] act of shampooing; so ˚मर्दका or ˚मर्दिन्, मृद्- णिच् ण्वुल् or णिनि) one who shampoos. -मर्षः [ष. त.] rheumatism; ˚प्रशमनम् the curing of this disease. ˚मेजयत्वम् subtle throbbing of the body; Pātañjala 1.31. -यज्ञः, -यागः [अङ्गीभूतः यज्ञः] a subordinate sacrificial act which is of 5 sorts; समिधो यजति, तनूनपातं यजति, इडो यजति, बर्हिर्यजति, स्वाहाकारं यजति इति पञ्चविधाः । एतेषां सकृदनुष्ठा- नेनैव तन्त्रन्यायेन प्रधानयागानामाग्नेयादीनामुपकारितेति मीमांसा Tv. -रक्तः, -क्तम् [अङ्गे अवयवे रक्तः] N. of a plant गुडारोचनी found in काम्पिल्य country and having red powder (रक्ताङ्गलोचनी). -रक्षकः [अङ्गं रक्षति; रक्ष्-ण्वुल्] a bodyguard, personal attendant Pt.3. -रक्षणी [अङ्ग रक्ष्यते अनया] a coat of mail, or a garment. (-णम्) protection of person. -रागः [अङ्गं रज्यते अनेन करणे घञ्] 1 a scented cosmetic, application of perfumed unguents to the body, fragrant unguent; पुष्पगन्धेन अङ्गरागेण R.12.27, 6.6, स्तनाङ्गरागात् Ku.5.11. -2 [भावे ल्युट्] act of anointing the body with unguents. -रुहम् [अङ्गे रोहति;
रुह्-क स. त. P.III.9.135.] hair; मम वर्णो मणिनिभो मृदून्य- ङ्गरुहाणि च Rām.6.48.12. विहङ्गराजाङ्गरुहैरिवायतैः Śi.1.7. -लिपिः f. written character of the Aṅgas. -लेपः [अङ्गं लिप्यते अनेन; लिप्-करणे घञ्] 1 a scented cosmetic. -2 [भावे घञ्] act of anointing. -लोड्यः (लोड ण्यत्) a kind of grass, ginger or its root, Amomum Zingiber. -वस्त्रोत्था f. A louse. -विकल a. [तृ. त.] 1 maimed, paralysed. -2 fainting, swooning. -विकृतिः f. 1 change _x001F_2of bodily appearance; collapse. -2 [अङ्गस्य विकृतिश्चालनादिर्यस्मात् प. ब.] an apoplectic fit, swooning, apoplexy (अपस्मार). -विकारः a bodily defect. -विक्षेपः 1 movement of the limbs; gesticulation. -2 a kind of dance. -विद्या [अङ्गरूपा व्याकरणादिशास्त्ररूपा विद्या ज्ञानसाधनम्] 1 the science of grammar &c. contributing to knowledge. -2 the science of foretelling good or evil by the movements of limbs. Kau. A.1.12; N. of chapter 51 of Bṛhat Saṁhitā which gives full details of this science; न नक्षत्राङ्गविद्यया...भिक्षां लिप्सेत कर्हिचित् Ms.6.5. -विधिः [अङ्गस्य प्रधानोपकारिणः विधिः विधानम् [a subordinate or subsidiary act subservient to a knowledge of the principal one (प्रधान- विधिविधेयकर्मणो$ङ्गबोधकतया अङ्गविधिः). -वीरः chief or principal hero. -वैकृतम् [अङ्गेन अङ्गचेष्टया वैकृतं हृदयभावो ज्ञाप्यते यत्र बहु.] 1 a sign, gesture or expression of the face leading to a knowledge of internal thoughts (आकार) -2 a nod, wink. -3 changed bodily appearance. -वैगुण्यम् a defect or flaw in the performance of some subordinate or subsidiary act which may be expiated by thinking of Viṣṇu); श्राद्धादिपद्धतौ कर्मान्ते यत्किञ्चिदङ्गवैगुण्यं जातं तद्दोषप्रशमनाय विष्णुस्मरणमहं करिष्ये इत्यभिलापवाक्यम् Tv.). -संस्कारः, -संस्क्रिया [अङ्गं संस्क्रियते अनेन; कृ-करणे or भावे- घञ्) 1 embellishment of person, personal decoration, doing whatever secures a fine personal appearance, such as bathing, rubbing the body, perfuming it with cosmetic &c. -2 [कर्त्रर्थे अण्] one who decorates or embellishes the person. -संहतिः f. compactness, symmetry; body; स्थेयसीं दधतमङ्गसंहतिम् Ki.13.5; or strength of the body. -संहिता The phonetic relation between consonants and vowels in the body of a word Ts. Prāt. -सङ्गः bodily contact, union; coition. -सुप्तिः f. Benumbing of the body. -सेवकः a personal attendant, body-guard. -स्कन्धः [कर्मधा.] a subdivision of a science. -स्पर्शः fitness or qualification for bodily contact or being touched by others. -हानिः f. 1. a defect or flaw in the performance of a secondary or subsidiary act (= ˚वैगुण्यम्); दैवाद् भ्रमात् प्रमादाच्चेदङ्गहानिः प्रजायते । स्मरणादेव तद्विष्णोः संपूर्णं स्यादिति श्रुतिः ॥ -हारः [अङ्गं ह्रियते इतस्ततः चाल्यते यत्र, हृ-आधारे or भावे घञ्] gesticulation, movements of the limbs, a dance; अङ्गहारैस्तथैवान्या कोमलै- र्नृत्यशालिनी Rām.5.1.36. संसक्तैरगुरुवनेषु साङ्गहारम् Ki.7.37. Ku.7.91. -हारिः [अङ्गं ह्रियते$त्र; हृ-बा˚णि] 1 gesticulation. -2 stage; dancing hall. -हीन a. [तृ. त.] 1 mutilated, deprived of some defective limb (अङ्गं हीनं यथो- चितप्रमाणात् अल्पं यस्य) according to Suśruta a man is so born, if the mother's दोहद has not been duly fulfilled (सा प्राप्तदौर्हृदा पुत्रं जनयेत गुणान्वितम् । अलब्धदौर्हृदा गर्भे लभेता- त्मनि वा भयम् ॥ येषु येष्विन्द्रियार्थेषु दौर्हृदे वै विमानना । जायते तत्सुतस्यार्तिस्तस्मिंस्तस्मिंस्तथेन्द्रिये ॥). | | | antya | अन्त्य a. [अन्ते भवति वसति &c., अन्ताय हितः; अन्त-यत्] 1 Last, final (as a letter, word &c.); last (in time, order or place) P.I.1.47; as ह of letters, Revatī of asterisms, Mīna of the zodiacal signs. &c.; अन्त्ये वयसि in old age R.9.79; अन्त्यं ऋणम् R.1.71 last debt; ˚मण़्डनम् 8.71 last funeral decoration, Ku.4.22. -2 Immediately following (in comp.); अष्टम˚ ninth. -3 perishable, transitory; देहाद्यपार्थमसदन्यमभिज्ञमात्रं (विन्देत) Bhāg.12.8.44. -4 Lowest (in rank, degree or position), undermost, worst, inferior, base, vile, wretched; ˚अवस्थां गतः Pt.4.11 reduced to the worst plight; अन्त्यासु दशासु Pt.1.336 at perilous (critical) times; belonging to the lowest caste; चण्डाल ˚स्त्रियःMs.11.175; ˚स्त्रीनिषेविणः 12.59; अन्त्यादपि वरं रत्नं स्त्रीरत्नं दुष्कुलादपि;
शूद्राश्च सन्तः शूद्राणामन्त्यानामन्त्ययोनयः (साक्ष्यं कुर्युः) 8.68, 3.9; 4.79; Y.1.148, 2.294. -न्त्यः 1 A man of the lowest caste; see above. -2 N. of a plant (मुस्ता Mar. नागर- मोथा) (f. also) (the roots of which are prescribed for colic). -3 The last syllable of a word. -4 The last lunar month i. e. Fālguna. -5 A Mlechcha, foreigner, barbarian. अन्त्येषु स विनिक्षिप्य पुत्रान् यदुपुरोगमान् Mb.1.86.12. -6 (In Vaiśeṣika Phil.) A name for the category विशेष; अन्त्यो नित्यद्रव्यवृत्तिर्विशेषः परिकीर्तितः Bhāṣā P. -न्त्या 1 A technical name for त्रिज्या in astronomy. -2 A woman of the lowest tribe. -न्त्यम् 1 A measure of number; 1 billions (1,,,,.) -2 The 12th sign of the zodiac. -3 The last member or term of a progression (series), the last figure; स्थाप्योन्तवर्गो द्विगुणान्त्यनिघ्नः Līlā. -Comp. -अनुप्रासः see under अनुप्रास. -अवसायिन् m., f. (˚यी, ˚यिनी) a man or woman of the lowest caste, begotten by a chāṇḍāla on a Niṣādī woman; निषादस्त्री तु चाण्डालात्पुत्रमन्त्यावसा- यितम् । स्मशानगोचरं सूते बाह्यानामपि गर्हितम् ॥ Ms.1.39; the following 7 are regarded as belonging to this class; चाण्डालः श्वपचः क्षत्ता सूतो वैदेहकस्तथा । मागधायोगवौ चैव सप्तैते$- न्त्यावसायिनः ॥ सो$हमन्त्यावसायानां हराम्येनां प्रतिगृहात् Mb.12.141.41. see अन्तेवसायिन्. -आश्रमिन् m. one who belongs to the last or mendicant order. -आहुतिः -इष्टिः f. -कर्मन्, -क्रिया last or funeral oblations, sacrifices or rites; ˚कर्म Ms.11.197,5.168; अन्त्याहुतिं हावयितुं सविप्राः Bk. -ऋणम् the last of the three debts which every one has to pay, i. e. begetting children; see अनृण. -गमनम् intercourse by a woman of the higher caste with a man of the lowest caste. -ज. a 1 latest born, younger -2 belonging to the lowest caste; ˚जैर्नृभिः Ms.4.61; ˚स्त्री 8.385. (-जः) 1 a śūdra (अन्त्यः सन् जायते, वर्णमध्ये शेषभवत्वात्). -2 one of the 7 inferior tribes; chāṇḍāla &c.; रजकश्चर्मकारश्च नटो वरुड एव च । कैवर्तमेदभिल्लाश्च सप्तैते चान्त्यजाः स्मृता ॥ Yama; also Ms.8.279; Y.1.273. (-जा) a woman of the lowest caste; Ms.11.59.171; Y.3.231. -जन्मन्, -जाति, -जातीय a. 1 one belonging to the lowest caste; प्रतिग्रहस्तु क्रियते शूद्रादप्यन्त्यजन्मनः Ms.1.11. -2 a Śūdra; ˚तिता Ms.12.9. -3 a chāṇḍāla. -धनम् the last term of a progression or series. -पदम्, -मूलम् the last or greatest root (in a square). -भम् 1 the last lunar mansion रेवती. -2 the last sign of zodiac; मीन Pisces.. -युगम् the last or Kali age. -योनि. a. of the lowest origin; अन्त्याना- मन्त्ययोनयः (साक्ष्यम्) Ms.8.68. (-निः) the lowest source or origin. -लोपः dropping of the last letter or syllable of a word. -वर्णः, -वर्णा a man or woman of the lowest caste, a śūdra male or female. -विपुला N. of a metre. | | | api | अपि ind. (Sometimes with the अ dropped according to the opinion of Bhāguri; वष्टि भागुरिरल्लोपमवाप्योरुपसर्गयोः; पिधा, पिधान &c.) 1 (Used with roots and nouns in the sense of) Placing near or over, taking towards, uniting with; reaching or going up to, proximity, nearness &c. [cf. Gr. epi, Zend api, Germ. and Eng. be]. (Note :- अपि, as a prefix to roots, occurs mostly in Veda, its place being taken by अभि in classical literature). -2 (As a separable adverb or conjunction) And, also, too, moreover, besides, in addition, having a cumulative force (समुच्चय); अस्ति मे सोदरस्नेहो$प्येतेषु; Ś.1 on one's part, in one's turn; विष्णुशर्मणा$पि राजपुत्राः पाठिताः Pt.1; राजा$पि मुनिवाक्यमङ्गीकृत्यातिष्ठत् Dk.2; अपि-अपि or अपि च as well as, and also; अपि स्तुहि, अपि सिञ्च P.I.4.46 Sk., न नापि-न चैव, न वा$पि, नापि वा चापि neither-nor; न चापि काव्यं नवमित्यवद्यम् M.1.2 nor; वा$पि or; अल्पो$प्येवं महान् वा$पि Ms.3.53 whether small or great. -3 It is often used to express emphasis in the sense of 'too', 'even', 'very'; विधुरपि विधियोगाद् ग्रस्यते राहुणा$सौ H.1.19 the very moon; यूयमप्यनेन कर्मणा परिश्रान्ताः Ś.1 even you, you also; अन्यदपि also another; अद्यापि even, yet, still, even now; इदानीमपि even now; मुहूर्तमपि even for a moment, for one moment at least; नाद्यापि not yet; यद्यपि though, although, even if; तथापि still, यद्यपि बहु नाधीषे तथापि पठ पुत्र व्याकरणम्; nevertheless, notwithstanding, yet; sometimes यद्यपि is understood, तथा$पि only being used; as in भवादृशेषु प्रमदाजनोदितं भवत्यधिक्षेप इवानुशासनम् । तथा$पि वक्तुं व्यवसाययन्ति मां निरस्तनारीसमया दुराधयः Ki 1.28. -4 Though (oft. translatable by 'even', 'even if'); सरसिजमनुविद्धं शैवलेनापि रम्यम् Ś.1.2 though over-spread &c.; इयमधिकमनोज्ञा वल्कलेनापि तन्वी ibid. though in her bark dress; बलवदपि शिक्षितानाम् 1.2 though ever so learned. In this sense अपि is most frequently used by writers to show real or imaginary opposition (विरोध); कृष्णमपि असुदर्शनम्, पुष्पवत्यपि पवित्रा &c. -5 But however. -6 Used at the beginning of sentences अपि introduces a question; अपि सन्निहितो$त्र कुलपतिः Ś.i; अपि क्रियार्थं सुलभं समित्कुशं...अपि स्वशक्त्या तपसि प्रवर्तसे Ku.5.33,34,35; अप्यग्रणीर्मन्त्रकृतामृषीणां कुशाग्रबुद्धे कुशली गुरुस्ते R.5.4. -7 Hope, expectation (usually with the potential mood); कृतं रामसदृशं कर्म । अपि जीवेत्स ब्राह्मणशिशुः U.2 I hope the Brāhmaṇa boy comes to life. Note-- In this sense अपि is frequently used with नाम and has the sense of (a) 'is it likely', 'may it be'; (b) 'perhaps', 'in all probability' or (c) 'would that', 'I wish or hope that'; अपि नाम कुलपतेरियमसवर्णक्षेत्रसंभवा स्यात् Ś.1; Ś.7; तदपि नाम मनागवतीर्णो$सि रतिरमणबाणगोचरम् Māl.1 perhaps, in all probability; अपि नाम तयोः कल्याणिनोः अभिमतः पाणिग्रहः स्यात् ibid.; अपि नाम रामभद्रः पुनरपीदं वनमलङ्कुर्यात् U.2; 'is it likely', 'I wish'; यथा वनज्योत्स्नानुरूपेण पादपेन संगता अपि नाम एवमहमप्यात्मनो$नुरूपं वरं लभेयेति Ś.1 would that; अपि नामाहं पुरूरवा भवेयम् V.2 I wish I were P. -8 Affixed to interrogative words, अपि makes the sense indefinite, 'any', 'some'; को$पि some one; कीमपि something; कुत्रापि somewhere; कदा$पि at any time; कथमपि any how &c. के$पि एते प्रवयसः त्वां दिदृक्षवः U.4 some people. It may often be translated by 'unknown', 'indescribable', 'inexpressible' (अनिर्वाच्य); व्यतिषजति पदार्थानान्तरः को$पि हेतुः U.6.12. तत्तस्य किमपि द्रव्यं यो हि यस्य प्रियो जनः 2.19; Mu.3.22; K.143; को$पि महिमा स्यात् U.6,6.11,7.12; Māl.1.26; R.1.46. -9 After words expressing number, अपि has the sense of 'totality', 'all'; चतुर्णामपि वर्णानाम् of all the 4 castes; सर्वैरपि राज्ञां प्रयोजनम् Pt.1. -1 It sometimes expresses 'doubt' or 'uncertainty', 'fear' (शङ्का); अपि चोरो भवेत् G. M. there is perhaps a thief. -11 (with pot. mood) It has the sense of संभावना 'possibility', 'supposition'; P.I.4.96;III.3.154; अपि स्तुयाद्विष्णुम्, अपि स्तुयाद्राजानम्, अपि गिरिं शिरसा भिन्द्यात् Sk.; सो$यमपि सिञ्चेत्सहस्रं द्राक्षाणां क्षणेनैकेन Dk.127. -12 Contempt, censure, or reproof; P.I.4.96,III.3.142; धिग्देवदत्तमपि स्तुयाद् वृषलम्; धिग्जाल्मं देवदत्तमपि सिञ्चेत् पलाण्डुम्; अपि जायां त्यजसि जातु गणिका- माधत्से गर्हितमेतत् Sk. shame to &c. or fie upon, Devadatta &c. -13 It is also used with the Imperative mood to mark 'indifference on the part of the speaker', where he permits another to do as he likes, (अन्ववसर्ग or काम- चारानुज्ञा, the imperative being softened;) अपि स्तुहि Sk. you may praise (if you like); अपि स्तुह्यपि सेधा$स्मांस्तथ्यमुक्तं नराशन Bk.8.92. -14 अपि is sometimes used as a particle of exclamation, -15 Rarely in the sense of 'therefore', 'hence' (अत एव). -16 Used as a separable preposition with gen. it is said to express the sense of a word understood (पदार्थ), and is treated as a कर्म- प्रवचनीय P.I.4.96; the example usually given is सर्पि- षो$पि स्यात् where some word like बिन्दुरपि 'a drop,' 'a little' &c. has to be understood, 'there may perhaps be a drop of ghee', 'I presume there may be at least a drop' &c. अपि संभावनाप्रश्नशङ्कागर्हासमुच्चये । तथायुक्तपदार्थेषु कामचारक्रियासु च ॥ Viśva.; अपिः पदार्थसंभावनान्ववसर्गगर्हासमुच्चयेषु P.I.4.96. G. M. adds the sense of आशिस् 'blessing' (भद्रमपि), मृति 'death' (मरणमपि) and भूषा 'decoration' (अपि नह्यति हारं). cf. also...अपिः प्रश्नविरोधयोः । संभावनायां गर्हायां समुच्चयवितर्कयोः । Nm. | | | abhinayaḥ | अभिनयः 1 Acting, gesticulation, any theatrical action (expressive of some sentiment, passion &c.); नृत्याभिनयक्रियाच्युतम् Ku.5.79; अभिनयान् परिचेतुमिवोद्यता R.9.33; नर्तकीरभिनयातिलङ्घिनीः 19.14; Ki.1.42. -2 Dramatic representation, exhibition on the stage; ललिताभिनयं तमद्य भर्ता मरुतां द्रष्टुमनाः सलोकपालः V.2.18. S.D. thus defines and classifies अभिनय :- भवेदभिनयो$वस्थानुकारः स चतुर्विधः । आङ्गिको वाचिकश्चैवमाहार्यः सात्त्विकस्तथा ॥ 274, 'acting is the imitation of condition', it is of four kinds:- (1) gestural, conveyed by bodily actions; (2) vocal, conveyed by words; (3) extraneous, conveyed by dress, ornaments, decoration &c.; (4) internal, conveyed by the manifestation of internal feeling such as perspiration, thrilling &c. -Comp. -आचार्यः a dancing preceptor; उभावभिनयाचार्यो त्वां द्रुष्टमिच्छतः M.1.1 -विद्या science of acting or dramatic representation; art of dancing; मया तीर्थादभिनयविद्या शिक्षिता M.1. | | | abhyañjanam | अभ्यञ्जनम् Smearing the body with oily substances, inunction; भोजनाभ्यञ्जनाद्दानाद्यदन्यत्कुरुते तिलैः Ms.1.91. -2 Smearing or anointing in general. -3 Applying collyrium to the eyelashes; Ms.2.211. (here the 1 & 2 meaning can be applicable). -4 An oily substance; oil unguent. -5 An ornament, decoration (Ved.). -6 Cream of milk; (Nigh.). | | | abhyalaṃkāraḥ | अभ्यलंकारः Decoration; Mb. | | | amaṇḍa | अमण्ड a. 1 Without decoration or ornaments. -2 Without froth or scum (as boiled rice). -ण्डः The castor oil tree (एरण्ड) Ricinus communis. | | | araṇyam | अरण्यम् (sometimes) m. also, [अर्यते गम्यते शेषे वयसि ऋ-अर्तेर्निच्च Uṇ.3.12] A land neither cultivated nor grazed, a wilderness, forest, desert; प्रियानाशे कृत्स्नं किल जगदरण्यं हि भवति U.6.3; माता यस्य गृहे नास्ति भार्या चाप्रियवादिनी । अरण्यं तेन गन्तव्यं यथारण्यं तथा गृहम् ॥ Chāṇ. 44; तपःश्रद्धे ये ह्युपवसन्त्यरण्ये Muṇd.1.2.11. oft. used at first member of comp. in the sense of 'wild', 'grown or produced in forest'; ˚बीजम् wild seed; ˚कार्पासि, ˚कुलत्थिका; ˚कुसुम्भः &c; so ˚मार्जारः, ˚मूषकः. -2 A foreign or distant land; अरण्येषु जर्भुराणा चरन्ति Rv.1.163.11. -ण्यः N. of a plant कट्फल (Mar. कायफळ) -Comp. -अध्यक्षः headman or superintendent of a forest district; forest keeper or ranger. -अयनम्, -यानम् going into the forest, becoming a hermit; अथ यदरण्यायनमित्या- चक्षते ब्रह्मचर्यमेव तद् Ch. Up.8.5.3. -ओकस्, -सद् a. 1 dwelling in woods, being in a forest; किंतु ˚सदोवयं अनभ्यस्त रथचर्याः U.5; वैक्लव्यं मम तावदीदृशमपि स्नेहादरण्यौकसः Ś. 4.6. -2 especially, one who has left his family and become an anchorite, forest-dweller. -कणा wild cumin seed (Mar. जिरें) -कदली wild plantain. -काण्डम् N. of the third book of the Rāmāyaṇa which embodies Rāmā's exploits in the course of his journey through the forests in company with Viśvāmitra. -गजः a wild elephant (not tamed). -गानम् N. of one of the four hymn-books of the Sāmaveda (to be chanted in the forest). -चटकः a wild sparrow. -चन्द्रिका (lit.) moonlight in a forest; (fig.) an ornament or decoration which is useless, or does not serve its purpose; just as moonlight in a forest is useless there being no human beings to view, enjoy and appreciate it, so is decoration when not viewed and appreciated by those for whom it is intended; thus Malli. on स्त्रीणां प्रियालोक- फलो हि वेषः Ku.7.22 remarks अन्यथा$रण्यचन्द्रिका स्यादिति भावः. -चर (˚ण्येचर also), -जीव a. wild, living in woods. -ज a. wild; ˚आर्द्रका wild ginger. -जीरम् wild cumin. (Mar. कडू जिरें). -दमनः N. of a plant. -द्वादशी, -व्रतम् N. of a ceremony performed on the 12th day of Mārgaśīrṣa. -धर्मः 1 wild state or usage, wild nature; तथारण्यधर्माद्वियोज्य ग्राम्यधर्मे नियोजितः Pt.1 -2 the duties of a Vānaprastha or anchorite. -धान्यम्, -शालिः wild rice (नीवार). -नृपतिः, -राज् (ट्), -राजः 'lord of the woods', epithet of a lion or a tiger; so अरण्यानां पतिः. -पण्डितः [अरण्ये एव पण्डितः, न तु नगरादिषु जनसमाजेषु] 'wise in a forest'; (fig.) a foolish person (who can display his learning only in a forest where no one will hear him and correct his errors). -पर्वन् N. of the first section of the Mb. -भव a. growing in a forest, wild; यथा˚ वास्तिलाः Pt.2.86. -मक्षिका a gadfly (Mar. घोडमाशी) -मुद्रकः a kind of wild bean. -यानम् retiring to the woods. -रक्षकः conservator of forests, forest-keeper. -राज्यम् sovereignty of the woods. -रुदितम् (˚ण्ये˚) 'weeping in a forest', a cry in the wilderness; (fig.) a vain or useless speech, or a cry with no one to heed it, or anything done to no purpose; अरण्ये मया रुदितम् Ś.2; प्रोक्तं श्रद्धाविहीनस्य अरण्यरुदितोपमम् Pt.1.393; तदलमधुनारण्यरुदितैः Amaru.76. -वायसः a wild crow, raven. -वासः, -समाश्रयः 1 retiring into woods, residence in a forest; ˚योन्मुखं पितरम् R.12.8. -2 a hermitage, forest habitation. -वासिन् a. living in a forest, wild; m. a forest-dweller, an anchorite. (-नी) N. of a plant अत्यम्लपर्णी. -वास्तु (-स्तू)कः N. of a plant वनवेतः. -विलपितम्, -विलापः (˚ण्ये) = ˚रुदितम् above. -श्वन् m. 'a wild hound', wolf. -षष्ठी N. of a festival celebrated on the 6th day of the bright half of Jyeṣṭha. -सभा a forest-court. | | | araṃkṛ | अरंकृ To prepare, make ready, serve; ˚कृत् gratifying, decorating, adorning, serving as a worshipper; ˚कृतिः 1 decorating, gratification. -2 Service; का ते अस्त्यरंकृतिः सूक्तैः Rv.7.29.3. | | | ābandhaḥ | आबन्धः धनम् 1 A tie or bond (fig. also); प्रेमाबन्ध- विवर्धित Ratn.3.18; गते प्रेमाबन्धे प्रणयबहुमाने विगलिते । Amaru.43. -2 The tie of a yoke, or that which fastens the ox to the yoke, or the yoke to the plough. -3 Ornament, decoration. -4 Affection. | | | ābharaṇam | आभरणम् 1 An ornament, decoration (fig. also); किमित्यपास्याभरणानि यौवने धृतं त्वया वार्द्धकशोभि वल्कलम् Ku.5.44; प्रशमाभरणं पराक्रमः Ki.2.32. (आभरण occurs in the names of works; e. g. सरस्वतीकण्ठाभरण). -2 The act of nourishing. | | | āhārya | आहार्य pot. p. 1 To be taken or seized. अनीहया गताहार्यनिर्वर्तितनिजक्रियः Bhāg.1.86.14. -2 To be fetched or brought near. -3 To be extracted or removed. -4 To be pervaded (व्याप्य). -5 Artificial, adventitious, incidental, external, accessary; आहार्यशोभारहितैरमायैः Bk. 2.14; न रम्यमाहार्यमपेक्षते गुणम् Ki.4.23; निसर्गसुभगस्य किमा- हार्यकाडम्बरेण Malli. on Ku.7.2. -6 Purposed, intended (as for instance, the identification or आरोप of उपमान or उपमेय in रूपक of which the speaker is fully cognisant); अयं चन्द्रो मुखमित्यादौ चन्द्रभिन्ने मुखे चन्द्राभेदज्ञानं तच्चाहार्यमेव Tv. -7 Conveyed or effected by decoration or ornamentation, one of the 4 kinds of अभिनय q. v. -8 To be eaten. -9 To be worshipped (as Agni). -र्यः A kind of bandage (बन्ध). -र्यम् 1 Any disease to be treated by means of extracting. -2 Extraction. -3 A vessel. -4 The ornamentative part of the drama, such as dress, decoration &c. -शोभा Adventitious beauty (not natural). | | | upakāraḥ | उपकारः 1 Service, help, assistance, favour, kindness, obligation (opp. अपकार); अशक्यो द्रव्यपदार्थिकेन द्रव्यस्य गुणकृत उपकारः प्रतिज्ञातुम् Mbh. on P.II.1.1. उपकारापकारौ हि लक्ष्यं लक्षणमेतयोः Śi.2.37; शाम्येत्प्रत्यपकारेण नोपकारेण दुर्जनः Ku.2.4,3.73; Y.3.284; Pt.1.22; उपकारे वृत् to be of service or useful (to another); -2 Preparation. -3 Ornament, decoration. -4 Particularly, flowers, garlands &c. suspended at gate-ways as embellishments on festive occasions. -री 1 A royal tent, palace. -2 Caravansera. | | | upacāraḥ | उपचारः 1 Service, attendance; honouring worshipping, entertaining; Mk.4; अस्खलितोपचाराम् R.5.2; K.344. -2 Civility, politeness, courtesy, polite behaviour, (external display of courtesy); ˚परिभ्रष्टः H.1.114. devoid of civility, uncourteous; ˚विधिर्मनस्विनीनाम् M.3.3; उपचारैरुपाचरत् Ks.16.29; मिथ्योपचारैश्च वशीकृतानाम् H.1.75; नोपचारेण ब्रूयाः Rām.; ˚पदं न चेदिदम् Ku.4.9. a merely complimentary saying, a flattering compliment; ˚मात्रमधुरम् K.222,27; M.4; ˚क्रिया Ms. 8.357 showing marks of favour, courting, (sending perfumes &c.). -3 Salutation, usual or customary obeisance, homage; नोपचारमर्हन्ति Ś.3.17; ˚यन्त्रणया M.4; ˚अतिक्रमम् 4,5; ˚अञ्जलिः R.3.11 folding the hands in salutation. -4 A form or mode of address or salutation; तेन वाक्योपचारेण विस्मिताः राजसत्तमाः Mb.5.162. 45; रामभद्र इत्येव मां प्रत्युपचारः शोभते तातपरिजनस्य U.1; यथा गुरुस्तथोपचारेण 6; V.5; Śi.9.78. -5 External show or form, ceremony; प्रावृषेण्यैरेव लिङ्गैर्मम राजोपचारः V.4 royal service, pomp or state of royalty; भूषणाद्युप- चारेण Mu.3.23. v. l. -6 A remedy, physicking, application of cure, of remedy; शिशिर˚ Dk.15; शीत˚ Pt.1; Dk.23; K.12. -7 Practice, performance, art, conduct, management, procedure; व्रतचर्या˚ Ms.1. III; प्रसाधन˚ 1.32,9.259; कामोपचारेषु Dk.81 in the conduct of love-affairs; समन्त्रं सोपचारम् (अस्त्रम्) Mb.; अवेशसदृशप्रणयोपचाराम् Mk.8.23 course of love &c.; वाक्यो- पचारे कुशला Rām.2.44.3 skilled in the employment of words; use, usage; यत्र लौकिकानामुपचारः v. l. for व्याहारः in U.6. -8 Means of doing homage or showing respect; प्रकीर्णाभिनवोपचारम् (राजमार्गम्) R.7.4 (hanging garlands &c.); 5.41. -9 Hence, any necessary or requisite article (of worship, ceremony, decoration, furniture &c.); presenting flowers, perfumes &c.; सन्मङ्गलोपचाराणाम् R.1.77; क्लृप्तोपचारां चतुरस्रवेदीम् Ku.7.88; कुसुमैः कृतोपचारः V.2; so ˚रमणीयतया Ś.6; ˚वत्सु मञ्चेषु R.6.1 the necessary decorations (canopy &c.); (the Upachāras or articles of worship are variously numbered, being 5, 1, 16, 18 or 64). -1 Behaviour, conduct, demeanour; वैश्यशूद्रोपचारं च Ms.1.116; (religious) conduct in life; साधूनामुपचारज्ञः Rām.; परिजन˚ Mk.1. -11 Use, employment; K.183. -12 Any religious performance, a ceremony; प्रयुक्तपाणिग्रहणोपचारौ Ku.7.86; Mv.1.24. -13 (a) Figurative or metaphorical use, secondary application (opp. मुख्य or primary sense); अचेतने$पि चेतनवदुपचारदर्शनात् Ś. B; कूलं पिपतिषतीत्यचेतने$पि कूले चेतनवदुपचारो दृश्यते Mbh. on P.IV. 3.86 personification; so छत्रिणो गच्छन्तीत्येकेनापि छत्रिणा बहूनां छत्रित्वोपचारदर्शनात् Ś. B.; करणे कर्तृत्वोपचारात् ibid.; न चास्य करधृतत्वं तत्त्वतो$स्तीति मुख्ये$पि उपचार एव शरणं स्यात् K. P.1. (b) Supposed or fancied identification founded on resemblance; उभयरूपा चेयं शुद्धा उपचारेणामिश्रि- तत्वात् K. P.2. (S. D. explains उपचार by अत्यन्तं विशकलितयोः सादृश्यातिशयमहिम्ना भेदप्रतीतिस्थगनमात्रम्). -14 A bribe. -15 A pretext; Śi.1.2. -16 A request, solicitation. -17 Occurrence of स् and ष् in the place of Visarga. -18 N. of a परिशिष्ट of the Sāmaveda. -Comp. -च्छलम् A kind of fallacious inference to be refuted by reference to the real sense of a word used metaphorically, e. g. if any one from the sentence मञ्चाः क्रोशन्ति were to conclude that the मञ्च (platform) really cries and not persons on the platform. Nyāyadarśana. -पदम् A courteous or polite word, a mere compliment. उपचारपदं न चेदिदं त्वमनङ्गः कथमक्षता रतिः । Ku.4.9. | | | upasaṃgrahaḥ | उपसंग्रहः हणम् 1 Keeping pleased, supporting, maintaining; ताक्ष्णरसदायिनामुपसंग्रहार्थम् Mu.2. -2 Respectful salutation (as by touching the feet of the person saluted); स्फुरति रभसात्पाणिः पादोपसंग्रहणाय च Mv.2.3. -3 Accepting, adopting; Br. Sūt.1.4.41. -4 Polite address, obeisance. -5 Collecting, joining. -6 Taking, accepting (as a wife); दारोपसंग्रहः Y.1.56. -7 (An external) appendage, any necessary article either for use or decoration (उपकरण). -8 A pillow, cushion; Mb.4. | | | kalpanam | कल्पनम् [क्लृप्-ल्युट्] 1 Forming, fashioning, arranging. -2 Performing, doing, effecting. -3 Clipping, cutting. -4 Fixing. -5 Anything placed upon another for decoration. -ना 1 Fixing, settlement; अनेकपितृकाणां तु पितृतो भागकल्पना Y.2.12;247; Ms.9.116. -2 Making, performing, doing. -3 Forming, arranging; विषमासु च कल्पनासु Mk.3.14; केश˚ Mk.4. -4 Decorating, ornamenting. -5 Composition. -6 Invention. -7 Imagination, thought; कल्पनापोढः Sk. P.II.1.38 = कल्पनाया अपोढः. -8 An idea, fancy or image (conceived in the mind); Śānti.2.8. -9 Fabrication. -1 Forgery. -11 A contrivance, device. -12 (In Mīm. phil.) = अर्थापत्ति q. v. -13 Decorating an elephant. -Comp. -शक्तिः f. the power of forming ideas; MW. | | | kāntiḥ | कान्तिः [कम् भावे क्तिन्] 1 Loveliness, beauty, Me. 15; अक्लिष्टकान्ति Ś.5.19. -2 Brightness, lustre, brilliance; Me.84. -3 Personal decoration or embellishment. -4 Wish, desire. -5 (In Rhet.) Beauty enhanced by love; (S. D. thus distinguishes कान्ति from शोभा and दीप्तिः -- रूपयौवनलालित्यं भोगाद्यैरङ्गभूषणम् । शोभा प्रोक्ता सैव कान्ति- र्मन्मथाप्यायिता द्युतिः । कान्तिरेवातिविस्तीर्णा दाप्तिरित्यभिधीयते 13, 131). -6 A lovely or desirable woman. -7 An epithet of Durgā. -8 A digit of the moon. -9 N. of Lakṣmī; भूषणानि महार्हाणि ददौ कान्तिः शुभां स्रजम् Bhāg.1.65.29. -Comp. -कर a. beautifying, illuminating, brightening. -द a. beautifying, adorning. (-दम्) 1 bile. -2 clarified butter. -द, -दायक, -दायिन् a. adorning. -भृत् m. the moon. | | | kuku | कुकु (कू) दः One who gives away a girl in marriage with suitable decorations and in accordance with prescribed ceremonies. | | | carcarīkaḥ | चर्चरीकः 1 Śiva. -2 Decoration or curling of the hair. | | | citra | चित्र a. [चित्र्-भावे अच्; चि-ष्ट्रन् वा Uṇ.4.163] 1 Bright, clear. -2 Variegated, spotted, diversified. -3 amusing, interesting, agreeable; Māl.1.4. -4 Various, different, manifold; Pt.1.136; Ms.9.248; Y.1.288. -5 Surprising, wonderful, strange; किमत्र चित्रम् R.5.33; Ś.2.15. -6 Perceptible, visible. -7 Conspicuous, excellent, distinguished; न यद्वचश्चित्रपदं हरेर्यशो जगत्पवित्रं प्रगृणीत कर्हिचित् Bhāg.1.5.1. -8 Rough, agitated (as the sea, opp सम). -9 Clear, loud, perceptible (as a sound). -त्रः 1 The variegated colour. -2 A form of Yama. -3 The Aśoka tree. -4 = चित्रगुप्त q. v. below. -त्रम् 1 A picture, painting, delineation चित्रे निवेश्य परिकल्पितसत्त्वयोगा Ś.2.9; पुनरपि चित्रीकृता कान्ता Ś.6.2,13,21 &c. -2 A brilliant ornament or ornament. -3 An extraordinary appearance, wonder. -4 A sectarial mark on the forehead. -5 Heaven, sky. -6 A spot. -7 The white or spotted leprosy. -8 (In Rhet.) The last of the three main divisions of Kāvya (poetry). (It is of two kinds शब्दचित्र and अर्थ-वाच्य-चित्र, and the poetical charm lies mainly in the use of figures of speech dependent on the sound and sense of words. Mammaṭa thus defines it :-- शब्दचित्रं वाज्यचित्रमव्यङ्ग्यं त्ववरं स्मृतम् K. P.1. As an instance of शब्दचित्र may be cited the following verse from R. G. मित्रात्रिपुत्रनेत्राय त्रयीशात्रवशत्रवे । गोत्रारिगोत्रजैत्राय गोत्रात्रे ते नमो नमः ॥ -9 Anything bright which strikes the eye. -1 Playing upon words, punning, using conundrums, riddles &c. -11 A lotus. ...... मङ्गले तिलके हेम्नि व्योम्नि पद्मे नपुंसकम् । Nm. -त्रम् ind. Oh !, how strange !, what a wonder ! चित्रं बधिरो नाम व्याकरणमध्येष्यते Sk. -Comp. -अक्षी, -नेत्रा, -लोचना a kind of bird commonly called Sārikā. -अङ्ग a. striped, having a spotted body. (-ङ्गः) 1 a kind of snake. -2 N. of Arjuna. (-ङ्गम्) 1 vermilion. -2 yellow orpiment. -अङ्गद a. decked with brilliant bracelets. (-दा) N. of a wife of Arjuna and mother of Babhruvāhana. -अङ्गदसूः f. an epithet of Satyavatī, mother of Vyāsa. -अन्नम् rice dressed with coloured condiments; Y.1.34. -अपूपः a kind of cake. -अर्पित a. committed to a picture, painted. ˚आरम्भ a. painted; चित्रार्पितारम्भ इवावतस्थे R.2.31; Ku.3.42. -आकृतिः f. a painted resemblance, portrait. -आयसम् steel. -आरम्भः a painted scene, outline of a picture; V.1.4. v. l. -उक्तिः f. 1 agreeable or frequent
discourse; जयन्ति ते पञ्चममित्रचित्रोक्तिसंदर्भविभूषणेषु Vikr.1. -2 a voice from heaven. -3 a surprising tale. -ओदनः boiled rice coloured with turmeric &c. -कण्ठः pigeon. -कथालापः telling agreeable or charming stories. -कम्बलः 1 painted cloth used as an elephant's housing -2 a variegated carpet. -कर 1 a painter. -2 an actor. -कर्मन् n. 1 an extraordinary act; धीर्न चित्रीयते कस्माद- भित्तौ चित्रकर्मणा Ks.6.5. -2 ornamenting, decorating. -3 a picture; Mu.2.4. -4 magic. (-m.) 1 a magician, one who works wonders. -2 a painter. ˚विद् m. 1 a painter. -2 a magician. -कायः 1 a tiger in general. -2 a leopard or panther. -कारः 1 a painter. -2 N. of a mixed tribe; (स्थपतेरपि गान्धिक्यां चित्रकारो व्यजायत Parāśara). -कूटः N. of a hill and district near Prayāga; दृप्तः कुकुद्मानिव चित्रकूटः R.12;15;13.47, U.1. -कृत् a. astonishing, surprising. (-m.) a painter. -कोलः a kind of lizard. -क्रिया, -कृत्यम् painting; आहूय स्वसुता- वासे चित्रकृत्ये न्ययुङ्क्त माम् Ks.71.82. -क्षत्र a. Ved. having manifold power, or one whose wealth is visible; चित्रक्षत्र चित्रतमं वयोधाम् Rv.6.6.7. -ग, -गत a. 1 painted, drawn in a picture; संपूर्णलक्षणा देवी प्रतिभाति स्म चित्रगा Ks.5.31. -2 coloured, variegated. -गन्धम् yellow orpiment. -गुप्तः one of the beings in Yama's world recording the vices and virtues of mankind; नामान्येषां लिखामि ध्रुवमहम- धुना चित्रगुप्तः प्रमार्ष्टु Mu.1.2. -गृहम् a painted room. -जल्पः a random or incoherent talk, talk on various subjects. -तण्डुलम् a medicinal plant said to possess anthelmintic virtues. -त्वच् m. the Bhūrja tree. -दण्डकः the cotton-plant. -धा ind. in many ways; तर्कयामास चित्रधा Bhāg.3.13.2. -न्यस्त a. painted, drawn in a picture; Ku.2.24. -पक्षः the francoline partridge. -पटः, -ट्टः 1 a painting, a picture. -2 a coloured or chequered cloth. -पद a. 1 divided into various parts. -2 full of graceful expressions. -पादा the bird called Sārikā. -पिच्छकः a peacock. -पुङ्खः a kind of arrow. -पृष्ठः a sparrow. -प्रतिकृतिः f. representation in colours, a painting, a picture. -फलः, -फलकः A kind of large flat fish; L. D. B. -फला 1 A smaller kind of flat fish. -2 N. of several plants. -फलकम् a tablet for painting, a picture-board. -बर्हः a peacock; -भानु a. of a variegated colour, shining with light; चित्रभानुरुषसां भात्यग्रे R.7.9.3; प्रपूर्वगौ पूर्वजौ चित्रभानू Mb.1.3.57. (-नुः) 1 fire; पुच्छैः शिरोभिश्च भृशं चित्रभानुं प्रपेदिरे Mb.1.53. 5. -2 the sun; (चित्रभानुर्विभातीति दिने रवौ रात्रौ वह्नौ K. P. 2 given as an instance of one of the modes of अञ्जन). -3 N. of Bhairava. -4 the Arka plant. -5 Śiva. -6 an epithet of the Aśvins. -7 the first year of the first cycle of Jupiter. -भाष्यम् A diplomatic speech; Mb. 5.35.71. -भूत a. painted. -मण्डलः a kind of snake. -मृगः the spotted antelope. -मेखलः a peacock. -योधिन् a. fighting in a wonderful manner; लब्धास्त्रश्चित्रयोधी च मनस्वी च दृढवतः 5.17.3. (-m.) an epithet of Arjuna. -रथः 1 the sun. -2 N. of a king of the Gandharvas, one of the sixteen sons of Kaśyapa by his wife Muni; अत्र मुनेस्तनयश्चित्रसेनादीनां पञ्चदशानां भ्रातॄणामधिको गुणैः षोडश- श्चित्ररथो नाम समुत्पन्नः K.136; V.1. -लिखनम् painting. -लिखित a. 1 painted. -2 dumb, motionless (as in a picture). -लेख a. of beautiful outlines, highly arched; रुचिस्तव कलावती रुचिरचित्रलेखे श्रुवौ Gīt.1. (-खा) 1 a portrait, picture. -2 N. of a friend and companion of Uṣā, daughter of Bāṇa. [When Uṣā related to her her dream, she suggested the idea of taking the portraits of all young princes in the neighbourhood; and on Uṣā's recognising Aniruddha, Chitralekhā, by means of her magical power, conveyed him to her palace.] -लेखकः a painter. -लेखनिका a painter's brush. -वदालः the sheat-fish. -वनम् N. of a forest near the Gaṇḍakī. -वाजः a cock. -विचित्र a. 1 variously coloured, variegated. -2 multiform. -विद्या the art of painting. -शाला a painter's studio. -शिखण्डिन् m. an epithet of the seven sages :--मरीचि, अङ्गिरस्, अत्रि, पुलस्त्य, पुलह, क्रतु and वसिष्ठ; मरीचिरत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः । वसिष्ठश्च महातेजास्ते हि चित्रशिखण्डिनः ॥ Mb.12.335.29. ˚जः an epithet of Bṛihaspati. -शिरस् m. -शीर्षकः a kind of venomous insect. -श्रीः great or wonderful beauty. -संस्थ a. painted. -हस्तः a particular position of the hands in fighting. | | | taṇḍakaḥ | तण्डकः [तण्ड्-ण्वुल्] 1 A juggler, a cheat. -2 Froth, foam. -3 A wag-tail. -कः -कम् 1 Complete performance or preparation. -2 Decoration. -3 The upright post of a house. -4 A composition abounding in compounds. | | | tantram | तन्त्रम् 1 A loom; तदा$पश्यत् स्त्रियौ तन्त्रे अधिरोप्य सुवेमे पटं वयन्त्यौ Mb.1.3.144. -2 A thread. -3 The warp or threads extended lengthwise in a loom; सिरीस्तन्त्रं तन्वते अप्रजज्ञयः Rv.1.71.9. -4 Posterity. -5 An uninterrupted series. -6 The regular order of ceremonies and rites, system, framework, ritual; कर्मणां युगपद्भावस्तन्त्र Kāty.; अशक्यं हि उत्तरं तन्त्रं कर्तुम् । ŚB. on MS.1.2.57. -7 Main point; प्रकर्षतन्त्रा हि रणे जयश्रीः Ki.3.17. -8 Principal doctrine, rule, theory, science; विधिनोपचरेद्देवं तन्त्रोक्तेन च केशवम् Bhāg. 11.3.47; जितमनसिजतन्त्रविचारम् Gīt.2. -9 Subservience, dependence; as in स्वतन्त्र, परतन्त्र; दैवतन्त्रं दुःखम् Dk.5. -1 A scientific work. -11 a chapter, section, as of a work; तन्त्रैः पञ्चभिरेतच्चकार सुमनोहरं शास्त्रम् Pt.1. -12 A religious treatise teaching magical and mystical formularies for the worship of the deities or the attainment of superhuman power; Ks.23.63; Bṛi. S.16.19. -13 The cause of more than one effect. -14 A spell. -15 A chief remedy of charm; जानन्ति तन्त्रयुक्तिम् Ms.2.1. -16 A drug, medicament. -17 An oath, ordeal. -18 Raiment. -19 The right way of doing anything. -2 Royal retinue, train, court. -21 A realm, country, authority. -22 (a) Government, ruling, administration; लोकतन्त्रविधानम् Mb.3.162.1;13.63.5; लोकतन्त्राधिकारः Ś.5. (b) Arrangement or machinery of government; सर्वमेव तन्त्रमाकुली- भूतम् Mu.1;2.1. -23 An army; पराजिताः फल्गुतन्त्रैः Bhāg.1.54.15. -24 A heap, multitude. -25 A house. -26 Decoration. -27 Wealth. -28 Happiness. -29 Model. -3 Supporting a family; Mv.2.17. -31 Providing for the security and prosperity of a kingdom; Mb.1.13. 26. -32 A group of acts or subsidiaries common to several प्रधानकर्मs or things; यत् सकृत्कृतं बहूनामुपकरोति तत् तन्त्रमित्युच्यते । तथा बहूनां ब्राह्मणानां मध्ये कृतः प्रदीपः ŚB. on MS.11.1.1; तन्त्रं साधारणो धर्मग्रामः । ŚB. on MS.12.1.1. (Opp. आवापः) -33 The order of the world; यतः प्रवर्तते तन्त्रं यत्र च प्रतितिष्ठति Mb.14.2.14. -34 A detail (matter or thing) which is subservient to (i. e. serves the purpose of) several things simultaneously; साधारणं भवेत् तन्त्रम् ŚB. on MS.12.1.1. -Comp. -काण्ठम् = तन्तु- काष्ठ q. v. -ज्ञः an expert, scientist; Bhāg.1.36.28. -भावः Simultaneity; यथा एकैकस्य सत्त्वस्य हस्तिनो$श्वस्य वा दर्शनमेकैकेन कृत्स्नमभिनिर्वर्त्यते एवमेव सत्रे तन्त्रभावो भवेत् । ŚB. on. MS.6.2.2. -युक्तिः The plan of a treatise; Kau. A. 15. -वापः, -पम् 1 weaving. -2 a loom. -वायः 1 a spider. -2 a weaver; (तन्त्रवापः also). | | | tarīṣaḥ | तरीषः [तॄ-ईषन्] 1 boat, raft. -2 The ocean. -3 A fit or competent person. -4 Heaven. -5 Work, business, practice, profession. -6 A fine shape or form. -7 Decorating, ornamenting. -8 Dry cow-dung. -षी N. of a daughter of Indra. | | | niryogaḥ | निर्योगः 1 Dress, decoration; निर्योगाद् भूषणान्माल्यात् सर्वेभ्यो$र्धं प्रदाय मे Pratimā 1.26. -3 A rope for tying cows; अस्पन्दनं गतिमतां पुलकस्तरूणां निर्योगपाशकृतलक्षणयोर्विचित्रम् Bhāg.1.21.19. | | | niveśaḥ | निवेशः 1 Entering, entrance. -2 Encamping, halting. -3 (a) A halting place, camp, encampment; सेनानिवेशं तुमुलं चकार R.5.49;7.2; Śi.17.4; Ki.7.27. -4 A house, an abode, a dwelling; निवेशपरिवेशनम् Mb.14. 45.1; भृशं ददर्श...... स निवेशवीरुधः Ki.4.19. -5 Expanse, contour (of the breast); नवातपालोहितमाहितं मुहुर्महानिवेशौ परितः पयोधरौ Ki.4.8. -6 Depositing, delivering, -7 Marrying, marriage, settling in life; ततो निवेशाय तदा स विप्रः संशितव्रतः । महीं चचार दारार्थी न च दारानविन्दत ॥ Mb.1.14.1. -8 Impression, copy. -9 Military array. -1 Ornament, decoration. -11 Founding (a town), निवेशं चक्रिरे सर्वे पुराणां नृवरास्तदा Rām.1.32.5. -12 Settling in a place; वास्तुकर्मनिवेशं च भरतागमनं तथा Rām.1.3.16. | | | nepathyam | नेपथ्यम् 1 Decoration, an ornament. -2 Dress, apparel, costume, attire; उदारनेपथ्यभृत् R.6.6; राजेन्द्रनेपथ्य- विधानशोभा 14.9; उज्ज्वलनेपथ्यविरचना Māl.1; Ku.7.7; V.5; न पथ्यं नेपथ्यं बहुतरमनङ्गोत्सवविधौ S. D. -3 Particularly, the costume of an actor; विरलनेपथ्ययोः पात्रयोः प्रवेशो$स्तु M.1. -4 The tiring-room, the space where the actors attire themselves (which is always behind the curtain), the postscenium; नेपथ्ये 'behind the scene'. -Comp. -गृहम् a. toilet-room. -प्रयोगः the art of toiletmaking; one of the 64 kalās. -विधानम् arrangements of the tiring-room; यदि नेपथ्यविधानमवसितम् Ś.1. | | | patram | पत्रम् [पत्-ष्ट्रन्] 1 A leaf (of a tree); पत्रं पुष्पं फलं तोयं यो मे भक्त्या प्रयच्छति Bg.9.26; धत्ते भरं कुसुमपत्रफलावलीनाम् Bv.1. 94. -2 The leaf of a flower, lotus &c.; नीलोत्पलपत्रधारया Ś.1.18. -3 A leaf for writing upon, a paper, a leaf written upon; सुरवरतरुशाखा लेखनी पत्रमुर्वी Mahimna 32. पत्रमारोप्य दीयताम् Ś.6. 'commit to writing', V.2.14. -4 A letter, document; विवादे$न्विष्यते पत्रं पत्राभावे तु साक्षिणः Pt.1.43. -5 A challenge; आत्मनः पूजाख्यात्यर्थं गुणोत्कर्ष- प्रतिपादको लेखो यद्विपक्षोपरि दीयते तत्पत्रम् N.7.93; विद्याधर com. -6 Any thin leaf or plate of metal, a goldleaf. -7 The wing of a bird, a pinion, feather of an arrow; यावद्वा मक्षिकायाः पत्रम् Bṛi. Up.3.3.2; R.2.31; सद्यः प्रवालोद्गमचारुपत्रे नीते समाप्तिं नवचूतबाणे Ku.3.27. -8 A vehicle in general (car, horse, camel &c.); दिशः पपात पत्रेण वेगनिष्कम्पकेतुना R.15.84; N.3.16; Mb.12. 67.25; Śi.12.2. -9 Painting the person (particularly the face) with musk, sandal-juice or other fragrant substances; रचय कुचयोः पत्रं चित्रं कुरुष्व कपोलयोः Gīt.12; R.13.55. -1 The blade of a sword, knife &c. -11 A knife, dagger. -Comp. -अङ्गम् 1 the Bhūrja tree. -2 red sanders. -अङ्गुलिः drawing lines of painting with the finger on the person (throat, forehead &c.) with coloured sandal, saffron, or any other fragrant substance. -अञ्जनम् 1 ink. -2 blacking. -आढ्यम् the root of long pepper. -आलम्बनम् a challenge; cf. पत्रा- लम्बनं करोति 'to challenge to a controversy'. -आरूढ a. written down. -आवलिः f. 1 red chalk. -2 a row of leaves. -3 the lines of painting drawn on the body with cosmetics as a decoration. -आवली 1 a row of leaves. -2 = ˚आवलि (3). -3 mixture of young Aśvattha leaves with barley and honey. -आहारः feeding on leaves. -ऊर्णम् wove-silk, a sik-garment; स्नानीयवस्त्र- क्रियया पत्रोर्णं वोपयुज्यते M.5.12. -उल्लासः the bud or eye of a plant. -काहला the noise or sound made by the flapping of wings or rustling of leaves. -कृच्छ्रम् a sort of penance, drinking the infusion of leaves of various plants. -गर्भा a small cake with very thin layers inside (Mar. चिरोटा). -घना a plant with full leaves (सातल). -झङ्कारः the current of a river. -तण्डुला a woman. -दारकः a saw. -नाडिका the fibre of a leaf. -न्यासः
inserting feathers (into an arrow). -परशुः a file. -पालः a long dagger, large knife. (-ली) 1 the feathered part of an arrow. -2 a pair or scissors. -पाश्या an ornament (a gold-leaf) on the forehead. -पिशाचिका An umbrella or a kind of cap made of leaves. -पुटम् a vessel of leaves; दुग्ध्वा पयः पत्रपुटे मदीयं पुत्रोपभुङ्क्ष्वेति तमादिदेश R.2.65. -पुष्पा the holy basil. -बन्धः adorning with flowers. -बा(वा)लः an oar. -भङ्गः, -भङ्गिः, -ङ्गी f. 1 drawing lines or figures of painting on the face and person with fragrant and coloured substances, such as musk, saffron, sandal-juice, yellow pigment &c., as a mark of decoration; कस्तूरीवरपत्रभङ्गनिकरो मृष्टो न गण्डस्थले Ś. Til.7. (used frequently in K.). -2 leaves or leafy branches fed to elephants; Mātaṅga L.9.1. -मालः Calamus Rotung (Mar. वेत). -यौवनम् a young leaf or sprout. -रञ्जनम् embellishing a page. -रथः a bird; Rām.3.19. 1; ज्वलन्तमग्निं तममित्रतापनः समास्तरत्पत्ररथो नदीभिः Mb.1. 32.25; व्यर्थीकृतं पत्ररथेन तेन N.3.6. ˚इन्द्रः N. of Garuḍa. ˚इन्द्रकेतुः N. of Viṣṇu; R.18.13. -लता a long knife or poniard. -रे (ले) -खा, -वल्लरी, -वल्लि:, -वल्ली f. see पत्रभङ्ग above; R.6.72;16.67; Ṛs.6.7; Śi.8.56,59; विपत्रलेखा निरलक्तकाधरा निरञ्जनाक्षीरपि विभ्रतीः श्रियम् Ki.8.4. -वाज a. furnished with feathers (as an arrow). -वाहः 1 a bird; अध्याकाशं बभ्रमुः पत्रवाहाः Śi.18.73. -2 an arrow; प्रमुखे$भिहताश्च पत्रवाहाः प्रसन्नं माधवमुक्तवत्सदन्तैः Śi.2.25. -3 a letter-carrier. -विशेषकः lines of painting &c.; see पत्रभङ्ग; स्वेदोद्गमः किंपुरुषाङ्गनानां चक्रे पदं पत्रविशेषकेषु Ku.3.33; R.3.55;9.29. -वेष्टः a kind of ear-ring; विश्लेषिमुक्ताकल- पत्रवेष्टः R.16.67. -शाकः a vegetable consisting chiefly of leaves; पत्रशाकं तु बर्हिणः Ms.12.65; Y.3.213. -शिरा the vein or fibre of a leaf. -श्रेष्ठः the Bilva tree. -सूचिः f. a thorn. -हिमम् wintry or snowy weather. | | | patrakam | पत्रकम् 1 A leaf. -2 Drawing lines or figures on the body as a decoration. | | | patraṇā | पत्रणा 1 Drawing lines or figures of painting on the body as a decoration. -2 Feathering an arrow. | | | parikarman | परिकर्मन् m. A servant. -n. 1 Painting or perfuming the body, personal decoration, dressing, toilet; कृताचारपरिकर्माणम् Ś.2. -2 Painting or dyeing the foot; असमाप्ते परिकर्मणि स्मृतः Ku.4.19. -3 Preparation. -4 Worship, adoration; अविक्लमस्ते परिकर्मणि स्थितः Bhāg. 2.9.29. -5 (In Yoga phil.) Purifying, a means of purifying the mind; मैञ्यादिचित्तपरिकर्मविदो विधाय क्लेशप्रहाण-
मिह लब्धसबीजयोगाः Śi.4.55. (see Malli. thereon). -6 An arithmetical operation (of which there are 8 divisions). -Comp. -अष्टकम् the eight fundamental rules of arithmetic viz. (addition, subtraction, multiplication, division, finding the square, extracting the square root, finding the cube, extracting the cube root). | | | pariṣkaraḥ | परिष्करः Decoration, ornamentation; रथस्यासीत् परिष्करः Mb.8.34.23. | | | pariṣkāraḥ | परिष्कारः 1 Decoration, ornament, embellishment. लोहघण्टापरिष्कारः Mb.12.141.32. -2 Dressing, cooking. -3 Initiation, purification by initiatory rites. -4 Furniture; (also परिस्कार in this sense). | | | pariṣkriyā | परिष्क्रिया Adorning, decorating, embellishment. | | | pariṣṭhalam | परिष्ठलम् A surrounding place; cf. P.VIII.3.96.
परिष्प pariṣpa (स्प spa) न्दः ndḥ
परिष्प (स्प) न्दः 1 A train, retinue. -2 Decorating the hair (with flowers &c.). -3 Ornament or decoration in general. -4 Throbbing, vibration, palpitation, movement; प्रतिहतपरिस्पन्दः Mv.1.51. -5 Provision, maintenance; अग्निहोत्रपरिस्पन्दः Mb.13.141.49. -6 Crushing. -7 Valour. -8 An exploit; Partijñā.2; कर्णपूरस्य परि- स्पन्दो$ज्जुकया येन न दृष्टः Chārudatta 2. | | | parṇāsaḥ | पर्णासः [Uṇ.4.17] 1 A house standing in the midst of water, a summer-house. -2 A lotus. -3 A vegetable. -4 Decoration, toilet, adorning. | | | pūraṇa | पूरण a. (-णी f.) [पूर्-कर्तरि ल्यु] 1 Filling up, completing. -2 Ordinal (as applied to numbers) (द्वितीय, तृतीय &c.); न पूरणी तं समुपैति संख्या Ki.3.51. -3 Satisfying. -4 Drawing (as a bow). -णः 1 A bridge, dam, causeway. -2 The ocean. -3 The Śālmali tree. -4 A kind of medicinal oil (विष्णुतैलम्). -णी 1 An epithet of Durgā. -2 The silk-cotton tree. -णम् 1 Filling -2 Filling up, completing; कुम्भपूरणभवः पटुरुच्चैरुच्चचार निनदो$ म्भसि तस्याः R.9.73. -3 Puffing or swelling. -4 Fulfilling accomplishing. -5 A sort of cake. -6 A funeral cake. -7 Rain, raining. -8 Warp. -9 Multiplication (in math.). -1 Injection of fluids (in Medic.) -11 Drawing, bending (as a bow). -12 Decorating, adorning. -Comp. -प्रत्ययः an affix forming an ordinal number. | | | peśaḥ | पेशः 1 Form, shape. -2 Ornament, decoration; अवदद् वदतां श्रेष्ठो वाचः पेशैर्विमोहयन् Bhāg.1.29.17. | | | peśas | पेशस् n. 1 Form. -2 Gold; यथा पेशस्कारी पेशसो मात्रा- मपादायान्यन्नवतरं कल्याणतरं रूपं तनुते Bṛi. Up.4.4.4. -3 Brightness, lustre. -4 Decoration, ornament. -Comp. -कारिन् 1 a wasp; निक्षिप्य चाप्यधाच्छैलैः पेशस्कारीव कीटकम् Bhāg.1.67.7. -2 a goldsmith; Bṛi. Up.4.4.4. -कृत् m. 1 the hand; अन्धावमीषां पौराणां निर्वाक्पेशस्कृतावुभौ Bhāg. 4.25.54. -2 a wasp; Bhāg.7.1.28. | | | pratikarman | प्रतिकर्मन् n. 1 Requital, retaliation; उषिता स्मो वने वासं प्रतिकर्म चिकीर्षवः Mb.4.58.18. -2 Redress, remedy, counter-action; पश्येव कृतव्रणप्रतिकर्मा वत्सराजः Pratijñā 2. -3 Personal decoration, dress, toilet; (अबलाः) प्रतिकर्म कर्तुमुपचक्रमिरे समये हि सर्वमुपकारि कृतम् Śi.9.43;5.27; Ku.7.6; आविष्कृताङ्गप्रतिकर्मरम्यं बिभीषणं वाचमुवाच माता Bk. 12.1.; विभूषितेयं प्रतिकर्मनित्या Rām.2.37.35. -4 Opposition, hostility. -5 Bodily suffering; सा कृष्णमाराधय सौहृदेन प्रेम्णा च नित्यं प्रतिकर्मणा च Mb.3.224.4. -6 Expiatory, and welfare rituals (शान्तिकपौष्टिकादि कर्म); प्रतिकर्म पराचार ऋत्विजां स्म विधीयते Mb.12.79.2. | | | pratikriyā | प्रतिक्रिया 1 Recompense, requital. -2 Retaliation, revenge, retribution. -3 Counteracting, remedying, removal; पूरोत्पीडे तडागस्य परीवाहः प्रतिक्रिया U.3.29; अहेतुः पक्षपातो यस्तस्य नास्ति प्रतिक्रिया U.5.17; R.15.4. -4 Opposition. -5 Personal decoration, embellishment, dress. -6 Protection. -7 Help, succour. -8 A fence. -9 Behaviour (आचरण); नहि युक्ता तवैतस्य रूपस्यैवं प्रतिक्रिया Rām. 7.17.4. | | | prasādhaka | प्रसाधक a. (-धिका f.) 1 Accomplishing, or perfecting. -2 Purifying, cleansing. -3 Decorating, ornamenting. -कः A valet-de-chambre, an attendant who dresses his master; प्रसाधका भोजकाश्च गात्रसंवाहका अपि Kām.; आकल्पसाधनैस्तैस्तैरुपसेधुः प्रसाधकाः R.17.22. | | | prasādhanam | प्रसाधनम् 1 Accomplishing, effecting, bringing about. -2 Setting in order, arranging. -3 Decorating, ornamenting, embellishing; toilet, dress; ध्रियते कुसुम- प्रसाधनं तव तच्चारु वपुर्न दृश्यते Ku.4.18. -4 A decoration, ornament, means of decoration or ornament; भूतार्थ- शोभाह्रियमाणनेत्राः प्रसाधने संनिहिते$पि नार्यः Ku.7.13,3. -नः, -नम्, -नी A comb. -Comp. -विधिः decoration, embellishment. -विशेषः the highest decoration; प्रसाधन- विधेः प्रसाधनविशेषः V.2.3. | | | prasiddhiḥ | प्रसिद्धिः f. 1 Fame, celebrity, publicity, renown. -2 Success, accomplishment, fulfilment; आधिद्विषामा तपसां प्रसिद्धेः Ki.3.39; Ms.4.3; Bhāg.11.3.3. -3 Ornament, decoration. | | | bhaktiḥ | भक्तिः f. [भज्-क्तिन्] 1 Separation, partition, division. -2 A division, portion, share. -3 (a) Devotion, attachment, loyalty, faithfulness; तद्भक्तिसंक्षिप्तबृहत्प्रमाणमारुह्य कैलासमिव प्रतस्थे Ku.7.37; R.2.63; Mu.1.15. (b) Faith, belief, pious faith. -4 Reverence, service, worship, homage. -5 Texture, arrangement; भवति विरलभक्तिर्म्लानपुष्पोपहारः R.5.74; मणिमरीचिरचितेन्द्रचापभक्तयः विद्याधरपतयः Nāg.5. -6 Decoration, ornament, embellishment; सुकृतेहामृगाकीर्णं सूत्कीर्णं भक्तिभिस्तथा Rām.2.15.35; आबद्धमुक्ताफलभक्तिचित्रे Ku.7.1,94; R.13.55.75;15.3. अधिरुह्य स वज्रभक्तिचित्रम् (आसनम्) Bu. Ch.5.44. -7 An attribute. -8 The being part of, belonging to. -9 A figurative sense, secondary sense; भक्त्या निष्क्रयवादः स्यात् MS.4.4.28 (भक्त्या here seems to have been used as an indeclinable); cf. also MS.8.3.22. -1 Predisposition (of body to any disease). -Comp. -गम्य a. accessible by devotion. -गन्धि a. one who has only a small measure of devotion; भक्तिगन्धिरमुनाकलि कर्णः N.21. 32. -चित्रम् drawings; बह्वाश्चर्यं भक्तिचित्रं ब्रह्मणा परिनिर्मितम् Rām.7.15.38. -छेदः 1 a coloured streak, lines of painting or decoration; भक्तिच्छेदैरिव विरचितां भूतिमङ्गे गजस्य Me.19. -2 distinguishing marks of devotion to Viṣṇu. -ज्ञ a. faithfully attached. -नम्र a. making a humble obeisance. -पूर्वम्, -पूर्वकम् ind. devoutly, reverentially.
-भाज् a. 1 devout, fervid. -2 firmly attached or devoted, faithful, loyal. -मार्गः the way of devotion; i. e. devotion to god, regarded as the way to the attainment of final emancipation and eternal bliss (opp. to कर्ममार्ग and ज्ञानमार्ग). -योगः loving faith, loyal devotion; स स्थाणुः स्थिरभक्तियोगसुलभो निःश्रेयसायास्तु वः Vikr.1.1. -रसः 1 a sense of devotion. -2 a sentiment of devotion; भक्तिरसस्यैव हास्यशृङ्गारकरुणरौद्रभयानकबीभत्सशान्ताद्भुतवीररूपेणा- नुभवाद् व्यासादिभिर्वर्णितस्य विष्णोर्विष्णुभक्तानां वा चरितस्य नव- रसात्मकस्य श्रवणादिना जनितश्चमत्कारो हि भक्तिरसः Muktāvalī. -रागः affection, deep devotion. -वादः assurance of attachment. | | | bhāvana | भावन a. (-नी f.) [भू-णिच्-ल्यु ल्युट् वा] Effecting &c.; भूतभव्यभविष्याणां भावानां भुवि भावनाः Mb.14.37.15; यत् पृच्छसे भागवतान् धर्मांस्त्वं विश्वभावनान् Bhāg.11.2.11;8.1.16; see भावक above. -नः 1 An efficient cause. -2 A creator; जय देव भुवनभावन Māl.9.4. -3 An epithet of Śiva. -4 Of Viṣṇu. -नम्, -ना 1 Creating, manifesting; भावनं ब्रह्मणः स्थानम् Bhāg.3.26.46. -2 Promoting any one's interests. -3 Conception, imagination, fancy, thought, idea; मधुरिपुरहमिति भावनशीला Gīt.6; or भावनया त्वयि लीना 4; Pt.3.162. -4 Feeling of devotion, faith; नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना Bg.2.66; यादृशी भावना यस्य सिद्धिर्भवति तादृशी Pt.5.15. -5 Meditation, contemplation, abstract meditation. -6 A supposition, hypothesis. -7 Observing, investigating. -8 Settling, determining;
विभागभावना ज्ञेया Y.2.149. -9 Remembering, recollection. -1 Direct knowledge, perception or cognition. -11 The cause of memory which arises from direct perception (in logic); see भावना and स्मृति in T. S; भावनाख्यस्तु संस्कारो जीववृत्तिरतीन्द्रियः Bhāṣā. P. -12 Proof, demonstration, argument. -13 Steeping, infusion, saturating a dry powder with fluid; द्रवेण यावन्मानेन चूर्णं सर्वं प्लुतं भवेत् । भावनायाः प्रमाणस्तु चूर्णे प्रोक्तं भिषग्वरैः Bhāva. P. -14 Scenting; decorating with flowers and perfumes. -15 (In arith.) Finding by combination or composition. -16 Nature, essence (at the end of comp.). -17 Reason, cause; परावरेशं प्रकृतिमस्योत्पत्त्यन्तभावनम् Bhāg.3.32.7. -18 Growth, prosperity (वर्धन); तस्यैषा निष्कृतिः कृत्स्ना भूतानां भावनं पुनः Mb.12.97.7. -ना 1 A crow. -2 Water. -नम् Apprehension; perception. -Comp. -आश्रयः N. of Śiva. -मय a. imaginary. -युक्त a. 1 thoughtful -2 anxious. | | | bhāvāṭaḥ | भावाटः [भावं भावेन वा अटति, अट्-अण् अच् वा] 1 Emotion, passion, sentiment. -2 The external indication of the feeling of love. -3 A pious or holy man. -4 An amorous man. -5 An actor. -6 Decoration, dress. | | | bhūti | भूति f. [भू-क्तिन्] 1 Being, existence. -2 Birth, production. -3 Well-being, welfare, happiness, prosperity; प्रजानामेव भूत्यर्थं स ताभ्यो बलिमग्रहीत् R.1.18; नरपतिकुलभूत्यै 2.75; स वो$स्तु भूत्यै भगवान् मुकुन्दः Vikr.1.2. -4 Success, good fortune. -5 Wealth, riches, fortune; विपत्प्रतीकारपरेण मङ्गलं निषेव्यते भूतिसमुत्सुकेन वा Ku.5.76. -6 Grandeur, dignity, majesty. -7 Ashes; भृतभूतिरहीनभोगभाक् Śi.16.71 (where भूति means 'riches' also); स्फुटोपमं भूतिसितेन शंभुना 1.4. -3 Decoration of elephants with coloured stripes; भक्तिच्छेदैरिव विरचितां भूतिमङ्गे गजस्य Me.19. -9 The superhuman power attainable by the practice of
penance or magical rites; सूक्ष्मात् सूक्ष्मतमो$णीयान् शीघ्रत्वं लघिमागुणः । महिमाशेषपूज्यत्वात् प्राप्तिर्नाप्राप्यमस्य यत् ॥ प्राकाम्यस्य व्यापित्वादीशित्वं चेश्वरो यतः । वशित्वाद्वशिमा नाम योगिनः सप्तमो गुणः ॥ यत्रेच्छा स्थानमप्युक्तं यत्र कामावसायिता ॥ Mārk. P.4.31-33. -1 Fried meat. -11 The rutting of elephants. -तिः m. 1 An epithet of Śiva. -2 Of Viṣṇu. -3 Of a class of Manes. -Comp. -अर्थम् ind. for the sake of prosperity. -कर्मन् n. any auspicious or festive rite. -काम a. desirous of prosperity. (-मः) 1 a minister of state. -2 an epithet of Bṛihaspati. -कालः a happy or auspicious hour. -कीलः 1 a hole, pit. -2 a meat. -3 a cellar, an underground room. -कृत् m. 1 an epithet of Śiva. -2 a class of Manes. -कृत्यम् see भूतिकर्मन्; श्रोत्रियः श्रोत्रियं साधुं भूतिकृत्येष्वभोजयन् Ms.8.393. -गर्भः an epithet of Bhavabhūti. -दः an epithet of Śiva. -विधानम् the lunar mansion called धनिष्ठा. -भूषणः an epithet of Śiva. -वाहनः an epithet of Śiva. -सृज् a. creating welfare. | | | bhūmikā | भूमिका 1 Earth, ground, soil. -2 A place, region, spot (of ground). -3 A story, floor (of a house); गृहोपरि˚ the flat roof of a house. -4 Step, degree; मधु- मतीसंज्ञां भूमिकां साक्षात्कुर्वतः Yoga. S.; or नैयायिकादिभिरात्मा प्रथमभूमिकायामवतारितः Sāṅkhyapravachanabhāṣya. -5 A tablet or board, as for writing; see अक्षरभूमिका. -6 A part or character in a play; या यस्य युज्यते भूमिका तां खलु तथैव भावेन सर्वे वर्ग्या पाठिताः; कामन्दक्याः प्रथमां भूमिकां भाव एवाधीते Māl.1; or लक्ष्मीभूमिकायां वर्तमानोर्वशी वारुणीभूमिकायां वर्तमानया मेनकया पृष्टा V.3; Śi.1.69; (अन्यरूपैर्यदन्यस्य प्रवेशः स तु भूमिका Bharata). -7 Theatrical dress, an actor's costume. -8 Decoration (as of an image). -9 A preface or introduction to a book. -Comp. -भागः a floor, threshold. | | | bhūṣaṇam | भूषणम् [भूष्यते$नेन भूष्-करणे ल्युट्] 1 Ornamenting, decoration. -2 An ornament, decoration, an article of decoration; क्षीयन्ते खलु भूषणानि सततं वाग्भूषणं भूषणम् Bh. 2.19; R.3.2;13.57. -णः N. of Viṣṇu. -Comp. -वासस् n. pl. clothes and ornaments; Ms.8.357. | | | bhūṣā | भूषा [भूष्-भावे अ] 1 Decorating, adorning. -2 An ornament, decoration; as in कर्णभूषा q. v.; दम्पत्योः पर्यदात् प्रीत्या भूषावासः परिच्छदान् Bhāg.3.22.23. -3 A jewel; नभोभूषा पूषा कमलवनभूषा मधुकरः ...... सकलगुणभूषा च विनयः Subhāṣ. | | | maṇḍaḥ | मण्डः ण्डम् [मन्-ड तस्य नेत्वं, मण़्ड्-अच् वा] 1 The thick oily matter or scum forming on the surface of any liquid. -2 The scum of boiled rice; नीवारौदनमण्डमुष्णमधुरम् U.4.1; तण्डुलानां सुसिद्धानां चतुर्दशगुणे जले । रसः सिक्थैर्विरहितो मण्ड इत्यभिधीयते Bhāva. P. -3 Cream (of milk). -4 Foam, froth or scum in general; घृतात्परं मण्डमिवातिसूक्ष्मं ज्ञात्वा शिवं सर्वभूतेषु गूढम् Śvet. Up.4.16; श्रोतुमिच्छामि तज्ज्ञानं घृतं मण्डमयं यथा Mb.12.318.68. -5 Ferment. -6 Gruel. -7 Pith, essence. -8 The head. -9 The spirituous part of wine; राज्यं गतधनं साधो पीतमण्डां सुरामिव Rām.2.36.12. -ण्डः 1 An ornament, decoration. -2 A frog. -3 The castor-oil tree. -ण्डा 1 Spirituous liquor. -2 The emblic myrobalan tree. -Comp. -उदकम् 1 barm, yeast. -2 decorating walls, floors &c. on festive occasions. -3 mental agitation or excitement. -4 variegated colour. -जातम् the second change which takes place in sour milk. -प a. drinking scum or cream. -पीठिका two quarters of the compass. -हारकः a distiller of spirits &c. | | | maṇḍana | मण्डन a. [मण्डयति मण्ड्-ल्यु ल्युट् वा] 1 Adorning, decorating. -2 Fond of ornaments. -नम् The act of decorating or ornamenting, adorning; मामक्षमं मण्डनकालहानेः R.13.16; मण्डनविधिः Ś.6.5. -2 An ornament, decoration, embellishment; सा मण्डनान्मण्डनमन्वभुङ्क्त Ku.7.5; Ki.8.4; R.8.71; स्वाङ्गैरेव विभूषितासि वहसि क्लेशाय किं मण्डनम् Nāg.3.6. Also मण्डना. -नः (or मण्डनमिश्रः) N. of a philosopher who is said to have been defeated in controversy by Śaṅkarāchārya; शिष्यप्रशिष्यैरुपगीयमानमवेहि तन्मण्डनमिश्रधाम Śaṅkaradigvijayam. -Comp. -कालः time for adorning. -प्रिय a. fond of ornaments. | | | maṇḍayantaḥ | मण्डयन्तः 1 An ornament, a decoration. -2 An actor. -3 Food. -4 An assembly of women. -न्ती A woman. | | | mukham | मुखम् [खन् अच् डित् धातोः पूर्वं मुट् च cf. Uṇ.5.2] 1 The mouth (fig. also); प्रजासृजा यतः खातं तस्मादाहुर्मुखं बुधाः; ब्राह्मणो$स्य मुखमासीत् Ṛv.1.9.12; सभ्रूभङ्गं मुखमिव Me.24; त्वं मम मुखं भव V.1 'be my mouth or spokesman'. -2 The face, countenance; परिवृत्तार्धमुखी मयाद्य दृष्टा V.1.17; नियमक्षाममुखी धृतैकवेणिः Ś.7.21; so चन्द्रमुखी, मुखचन्द्रः &c; ओष्ठौ च दन्तमूलानि दन्ता जिह्वा च तालु च । गलो गलादि सकलं सप्ताङ्गं मुखमुच्यते ॥ -3 The snout or muzzle (of any animal). -4 The front, van, forepart; head, top; (लोचने) हरति मे हरिवाहनदिङ्मुखम् V.3.6. -5 The tip, point, barb (of an arrow), head; पुरारि- मप्राप्तमुखः शिलीमुखः Ku.5.54; R.3.57. -6 The edge or sharp point (of any instrument). -7 A teat, nipple; मध्ये यथा श्याममुखस्य तस्य मृणालसूत्रान्तरमप्य- लभ्यम् Ku.1.4; R.3.8. -8 The beak or bill of a bird. -9 A direction, quarter; as in अन्तर्मुख. -1 Opening, entrance, mouth; नीवाराः शुकगर्भकोटरमुखभ्रष्टास्तरूणामधः Ś.1.14; नदीमुखेनेव समुद्रमाविशत् R.3.28; Ku.1.8. -11 An entrance to a house, a door, passage. -12 Beginning, commencement; सखीजनोद्वीक्षणकौमुदीमुखम् R.3.1; दिनमुखानि रविर्हिमनिग्रहैर्विमलयन् मलयं नगमत्यजत् 9.25;5.76; Ghaṭ.2. -13 Introduction. -14 The chief, the principal or prominent (at the end of comp. in this sense); बन्धोन्मुक्त्यै खलु मखमुखान् कुर्वते कर्मपाशान् Bv.4.21; so इन्द्रमुखा देवाः &c. -15 The surface or upper side. -16 A means. -17 A source, cause, occasion. -18 Utterance; as in मुखसुख; speaking, speech, tongue; आत्मनो मुखदोषेण बध्यन्ते शुकसारिकाः Pt.4.44. -19 The Vedas, scripture. -2 (In Rhet.) The original cause or source of the action in a drama. -21 The first term in a progression (in alg.). -22 The side opposite to the base of a figure (in geom.). -Comp. -अग्निः 1 a forest conflagration. -2 a sort of goblin with a face of fire. -3 the consecrated or sacrificial fire. -4 fire put into the mouth of a corpse at the time of lighting the funeral pile. -5 a Brāhmaṇa. -अनिलः, -उच्छ्वासः breath. -अस्त्रः a crab. -आकारः look, mien, appearance. -आक्षेपः 1 an invective. -2 the act of throwing up soil with the ploughshare. -आसवः nectar of the lips. -आस्रवः, -स्रावः spittle, saliva. -आस्वादः kissing the mouth; Y. -इन्दुः a moon-like face, i. e. a round lovely face. -उच्छ्वासः breath. -उल्का a forest-conflagration. -कमलम् a lotuslike face. -खुरः a tooth. -गन्धकः an onion. -गोपनम् concealment of the face; अवधीरितमुखमण्डलमुखगोपनं किमिति Udb. -ग्रहणम् kissing the mouth. -घण्टा f. hurraying of women in festivities. -चन्द्रः a moon-like face. -चपल a. talkative, garrulous. -चपेटिका a slap on the face. -चालिः an introductory dance; -चीरिः f. the tongue. -चूर्णम् scented powder to smear the face with; छविकरं मुखचूर्णमृतुश्रियः R.9.45. -जः 1 a Brāhmaṇa. -2 a tooth. -जाहम् the root of the mouth. -दूषणः an onion. -दूषिका an eruption disfiguring the face. -दोषः fault of the tongue; आत्मनो मुखदोषेण बध्यन्ते शुकसारिकाः Pt.4.44. -निरीक्षकः a lazy fellow, an idler. -निवासिनी an epithet of Sarasvatī. -पटः a veil; कुर्वन् कामं क्षणमुखपट- प्रीतिमैरावतस्य Me.64. -पाकः inflammation of the mouth; द्राक्षाविपाकसमये मुखपाको भवति काकानाम् Udb. -पिण्डः a mouthful of food; cf. को न याति वशं लोके मुखपिण्डेन पूरितः Bh.2.118. -पुष्पकम् a kind of ornament. -पूरणम् 1 filling the mouth. -2 a mouthful of water, a mouthful in general. -प्रसादः a pleased countenance, graciousness of aspect. -प्रसाधनम् dacorating the face. -प्रियः an orange. (-यम्) cloves. -प्रेक्ष a. observing or watching the face. -फुल्लकम् a kind of ornament. -बन्धः a preface, an introduction. -बन्धनम् 1 a preface. -2 a lid, cover. -भगा (a woman) who suffers her mouth to be used as a vulva. -भङ्गः 1 a blow on the face. -2 wry face, grimace. -भूषणम् a preparation of betel; see ताम्बूल. -भेदः 1 distortion of the face. -2 gaping. -मण़्डनकः a kind of tree (तिलक). -मण्डलम् the (round) face. -मधु a. honey-mouthed, sweet-lipped. -माधुर्यम् a particular disease of the phlegm. -मारुतः breath. -मार्जनम् washing the face. -मुद्रा silence; यापदृष्टिरपि या मुखमुद्रा N.5.12. -मोदः Hyperanthera Moringa (Mar. शेवगा). -यन्त्रणम् the bit of a bridle. -रज्जुः f. the bridle of a horse. -रसः speech, talk; मधुरमुखरसामृतकलया चान्तस्तापमनघार्हसि क्षमयितुम् Bhag.6.9.41. -रागः the colour or complexion of the face; ददृशुर्विस्मितास्तस्य मुखरागं समं जनाः R.12.8;17.31; तव खलु मुखरागो यत्र भेदं प्रयातः Śi.11.31. -रेखा feature, mien, air. -रोगः a disease of the mouth or face. -लाङ्गलः a hog. -लेपः 1 anointing the face or upper side (of a drum); मृदङ्गो मुखलेपेन करोति मुखरध्वनिम् Bh. 2.118. -2 a disease of the phlegmatic humour. -वल्लभः the pomegranate tree. -वस्त्रिका a piece of fine cloth (net) held before the face (Mar. बुरखा). -वाद्यम् 1 an instrument of music sounded with the mouth, any wind-instrument. -2 a sound made with the mouth; (Mar. बोंब). -वासः, -वासनम् a perfume used to scent breath. -विलुण्ठिका a she-goat. -विषमः one of the
ways of embezzlement namely misrepresentation of the source of income; Kau. A.2.8. -विष्ठा a species of cockroach. -वैरस्यम् bad taste in the mouth. -व्यादानम् gaping, yawning. -शफ a. abusive, foul-mouthed, scurrilous. -शाला entrance-hall, vestibule. -शुद्धिः f. washing or purifying the mouth. -शृङ्गः a rhinoceros. -शेषः an epithet of Rāhu. -शोधन a. 1 cleansing the mouth. -2 pungent, sharp. (-नः) the sharp flavour, pungency. (-नम्) 1 cleansing the mouth. -2 cinnamon. -शोधिन् m. the citron tree. -शोषः dryness of the mouth. -श्रीः f. 'beauty of countenance', a lovely face. -संदंशः forceps. -संधिः m. A kind of fugue; S. D. 6th Parichcheda. -संभवः a Brāhmaṇa. -सुखम् facility of pronunciation, phonetic ease. -सुरम् the nectar of the lips (अधरामृत). -स्रावः saliva. -हासः cheerfulness or liveliness of countenance; सकमलमुखहासं वीक्षितः पद्मिनीभिः Śi.11.47. | | | rūṣaṇam | रूषणम् 1 Decoration. -2 Smearing, soiling. | | | lalāma | ललाम a. (-मी f.) 1 Beautiful, lovely, charming. -2 Having a mark on the forehead marked with a blaze. -मम् 1 An ornament for the forehead, an ornament or decoration in general; (m. also in this sense); सद्यः पुनाति सहचन्द्रललामलोकान् Bhāg.3.16.9; अहं तु तामाश्रमललाम- भूतां शकुन्तलामधिकृत्य ब्रवीमि Ś.2; Śi.4.28. -2 Anything the best of its kind. -3 A mark on the forehead. -4 A sign, symbol, mark in general. -5 A banner, flag. -6 A row, series, line. -7 A tail. -8 A mane. -9
Eminence, dignity, beauty. -1 A horn. -मः A horse; Mb.7.23.13 (com. 'श्वेतं ललाटमध्यस्थं तारारूपं हयस्य यत्। ललामं चापि तत्प्राहुर्ललामाश्वस्तदन्वितः ॥'). | | | lalāman | ललामन् a. [लल्-इमनिन् Uṇ.4.162, 164] -1 An ornament, a decoration. -2 (Hence) Anything the best of its kind; कन्याललाम कमनीयमजस्य लिप्सोः R.5.64 'the best or ornament of girls'. -3 A banner, flag. -4 A sectarial mark, token, sign, symbol. -5 A tail. -6 A species of stanza (having 1 syllables in the first two Pādas, 11 in the third and 13 in the fourth); see ललाम. | | | lākṣā | लाक्षा [लक्ष्यते$नया लक्ष् अच् पृषो˚ वृद्धिः] 1 A kind of red dye, lac; (largely used by women in ancient times as an article of decoration, especially for the soles of the feet and lips; cf. अलक्त; it is said to be obtained from the cochineal insect and from the resin of a particular tree); निष्ठ्यूतश्चरणोपभोगसुलभो लाक्षारसः केनचित् (तरुणा) Ś. 4.5.; Ṛs.6.14; लाक्षागृहानलविषान्नसभाप्रवेशैः Ve.1.8; Ki.5.23. -2 The insect which produces the red dye, -Comp. -तरुः, वृक्षः N. of a tree, Butea Frondosa.
-प्रसादः, -प्रसादनः the red Lodhra tree (the infusion of its bark is used to fix colour). -रक्त a. dyed with lac. | | | varṇaḥ | वर्णः [वर्ण्-अच् Uṇ.3.1] 1 A colour, hue; अन्तः- शुद्धस्त्वमपि भविता वर्णमात्रेण कृष्णः Me.51. -2 A paint, dye, paint-colour; see वर्ण् (1). -3 Colour, complexion, beauty; विविक्तवर्णाभरणा सुखश्रुतिः Ki.14.3; त्वय्यादातुं जलमवनते शार्ङ्गिणो वर्णचौरे Me.48; R.8.42. -4 Look, countenance; मध्यस्थवर्ण इव दृश्यते Madhyamavyāyoga 1; किं त्वं शङ्कितवर्ण इव Chārudatta 4; अवदातिका परशङ्कितवर्णेव दृश्यते Pratimā 1. -5 A class of men, tribe, caste (especially applied to the four principal castes, ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य and शूद्र); वर्णानामानुपूर्व्येण Vārt; न कश्चिद्वर्णानामपथमपकृष्टो$पि भजते Ś.5. 1; R.5.19. -6 A class, race, tribe, kind, species; as in सवर्णम् अक्षरम्; ब्रह्मणा पूर्वसृष्टं हि कर्मभिर्वर्णतां गतम् Mb.12. 188.1. -7 (a) A letter, character, sound; न मे वर्ण- विचारक्षमा दृष्टिः V.5; Ki.14.3. (b) A word, syllable; S. D.9. -8 Fame, glory, celebrity, renown; राजा प्रजा- रञ्जनलब्धवर्णः R.6.21. -9 A good quality, merit, virtue; त्रिवर्णा वर्णिता$स्माभिः किं भूयः श्रोतुमिच्छसि Bhāg.11.3.16. -1 Praise; स्वगुणोच्चगिरो मुनिव्रताः परवर्णग्रहणेष्वसाधवः Śi.16. 29. -11 Dress, decoration. -12 Outward appearance, form, figure. -13 A cloak, mantle. -14 A covering, lid. -15 The order or arrangement of a subject in a song (गीतक्रम); अभिध्यायन्वर्णरतिप्रमोदानतिदीर्घे जीविते को रमेत Kaṭh.1.28; उपात्तवर्णे चरिते पिनाकिनः Ku.5.56 'celebrated in song, made the subject of a song.' -16 The housings of an elephant. -17 A quality, property; जङ्गमानामसंख्येयाः स्थावराणां च जातयः । तेषां विविधवर्णानां कुतो वर्णविनिश्चयः ॥ Mb.12.188.9. -18 A religious observance. -19 An unknown quantity. -2 The number 'one'. -21 Application of perfumed unguents to the body. -22 Gold. -23 A musical mode. -र्णा Cajanus Indicus (Mar. तूर). -र्णम् 1 Saffron. -2 A coloured unguent or perfume. -Comp. -अङ्का a pen. -अधिपः a planet presiding over a caste or class. -अनुप्रासः alliteration. -अन्तरम् 1 another caste. ˚गमनम् the passing into another caste. -2 change of sound. -अपसदः an outcast. -अपेत a. devoid of any cast, outcast, degraded; वर्णा- प्रेतमविज्ञातं ...... कर्मभिः स्वैर्विभावयेत् Ms.1.57. -अवकृष्टः a Śūdra; अपि वर्णावकृष्टस्तु नारी वा धर्मकाङ्क्षिणी Mb.12.24.34. -अर्हः a kind of bean. -अवर a. inferior in caste. -आगमः the addition of a letter; भवेद्वर्णागमाद्धंसः Sk. -आत्मन् m. a word. -आश्रमाः the (four) castes and stages of life; वर्णाश्रमाणां गुरवे स वर्णी विचक्षणः प्रस्तुतमाचचक्षे R.5.19. ˚गुरुः N. of Śiva. ˚धर्मः the duties of caste and order. -उदकम् coloured water; वर्णोदकैः काञ्चनशृङ्गमुक्तै- स्तमायताक्ष्यः प्रणयादसिञ्चन् R.16.7. -कविः N. of a son of Kubera. -कूपिका an ink-stand. -क्रमः 1 the order of castes or colours. -2 alphabetical order or arrangement. -गत a. 1 coloured. -2 algebraical. -गुरुः a king, prince. -ग्रथणा a method (artificial) of writing verses. -चारकः a painter. -ज्येष्ठः a Brāhmaṇa. -तर्णकम्, -तर्णिका woollen cloth used as a mat. -तालः (in music) a kind of measure. -तूलिः, -तूलिका, -तूली f. a pencil, paint-brush. -द a. colouring. (-दम्) a kind of fragrant yellow wood. -दात्री turmeric. -दूतः a letter. -दूषक a. violating the distinctions of castes; यत्र त्वेते परिध्वंसा जायन्ते वर्णदूषकाः Ms.1.61. -धर्मः the peculiar duties of a caste. -नाथः the planetary regent of a caste. -पत्रम् a pallet. -परिचयः skill in song or music. -पातः the omission of a letter. -पात्रम् a paint-box. -पुष्पम् the flower of the globe-amaranth. -पुष्पकः the globeamaranth. -प्रकर्षः excellence of colour. -प्रसादनम् aloe-wood. -बुद्धिः the notion connected with particular letters or sounds. -भेदिनी millet. -मातृ f. a pen, pencil. -मातृका N. of Sarasvatī. -माला, -राशिः the alphabet. -रे(ले)खा, -लेखिका chalk. -वर्तिः, -वर्तिका f. 1 a paint-brush; फलकमादाय मणिसमुद्गकाद्वर्णवर्तिकामुद्धृत्य Dk.2.2. -2 a pencil. -वादिन् m. a panegyrist. -विक्रिया enmity against the castes. -विपर्ययः the substitution or change of letters; (भवेत्) सिंहो वर्णविपर्ययात् Sk. -विलासिनी turmeric. -विलोडकः 1 a house-breaker. -2 a plagiarist (lit. word-stealer). -वृत्तम् a metre regulated by the number of syllables it contains (opp. मात्रावृत्त). -व्यव- -स्थितिः f. the institution of caste, caste-system. -शिक्षा instruction in letters. -श्रेष्ठः a Brāhmaṇa; वर्णश्रेष्ठो द्विजः पूज्यः H.4.21. -संयोगः marriage between persons of the same caste. -संसर्गः confusion of castes, marriage with members of other castes; Ms.8.172. -संहारः an assemblage of different castes. -संकरः 1 confusion of castes through intermarriage; स्त्रीषु दुष्टासु वार्ष्णेय जायते वर्ण- संकरः Bg.1.41. -2 mixture or blending of colours; चित्रेषु वर्णसंकरः K. (where both senses are intended); Śi.14.37. -संघातः, -समाम्नायः the alphabet. -स्थानम् an organ of utterance. -हीन a. outcast. | | | vicchittiḥ | विच्छित्तिः f. 1 (a) Cutting off or asunder, tearing off; न ध्यातं पदमीश्वरस्य विधिवत् संसारविच्छित्तये Bh.3.11. (b) Breaking off, fracture. -2 Dividing, separating. -3 Disappearance, absence, loss, wanting; विच्छित्तिर्नवचन्दनेन वपुषः Śi.16.84. -4 Cessation. -5 Colouring the body with paints and unguents, painting colours, rouge; विच्छित्तिशेषैः सुरसुन्दरीणाम् Ś.7.5; Śi.16.84. -6 Limit, boundary (of a house &c.) -7 A pause in a verse, cæsura. -8 A particular kind of amorous gesture, consisting in carelessness in dress and decoration (through pride of personal beauty); स्तोकाप्याकल्परचना विच्छित्तिः कान्तिपोषकृत् S. D.138. | | | vibhūṣaṇam | विभूषणम् Ornament, decoration; विशेषतः सर्वविदां समाजे विभूषणं मौनमपण्डितानाम् Bh.2.7; R.16.8. | | | vibhūṣā | विभूषा 1 Ornament, decoration; संपेदे श्रमसलिलोद्गमो विभूषा Ki.7.5; R.4.54. -2 Light, lustre. -3 Beauty, splendour. | | | vibhūṣita | विभूषित p. p. Adorned, decorated, ornamented. -तम् An ornament, decoration. | | | śarīram | शरीरम् [शॄ-ईरन् Uṇ.4.31] 1 The body (of animate or inanimate objects); शरीरमाद्यं खलु धर्मसाधनम् Ku.5.33. -2 The constituent element; शरीरं तावदिष्टार्थव्यवच्छिन्ना पदावली Kāv.1.1; शरीरमसि संसारस्य U.7. -3 Bodily strength. -4 A dead body. -5 One's own person, individual soul (जीवात्मा); यथा यथा मनस्तस्य दुष्कृतं कर्म गर्हति । तथा तथा शरीरं तत्तेनाधर्मेण मुच्यते ॥ Ms.11.229. -Comp. -अन्तः the hairs on the body. -अन्तरम् 1 the interior of the body. -2 another body. -आकारः, -आकृतिः bodily gesture or mien. -आवरणम् 1 the skin. -2 a shield. -कर्तृ m. a father. -कर्षणम् emaciation of the body; शरीरकर्षणात् प्राणाः क्षीयन्ते प्राणनां यथा Ms.7.112. -ग्रहणम् assumption of a bodily form. -चिन्ता care of the body (like washing etc.). -जः 1 sickness. -2 lust, passion. -3 the god of love; शरीरजसमाविष्टा राक्षसी राममब्रवीत् Rām. 3.17.12. -4 a son, offspring; शरीरजेभ्यश्च्युतयूथपङ्क्तयः Ki.4.31. -तुल्य a. equal to, i. e. as dear as, one's own person. -त्याग renunciation of life. -दण्डः 1 corporal punishment. -2 mortification of the body (as in penance). -देशः a part the body. -धातुः 1 a chief constituent of the body. -2 a relic of Buddha's body (as bone, tooth etc.). -धृक् a. having a body. -पक्तिः purification of the body. -पतनम्, -पातः shuffling off the mortal coil, death. -पाकः emaciation (of the body). -प्रभवः a begetter, father. -बद्ध a. endowed with a body, embodied, incarnate; शरीरबद्धः प्रथमाश्रमो यथा Ku.5.3. -बन्धः 1 the bodily frame; शरीरबन्धेन तिरोबभूव R.16.23. -2 being endowed with a body; i. e. birth as an embodied being; तनुत्यजां नास्ति शरीरबन्धः R.13.58. -बन्धकः a hostage. -भाज् a. embodied, incarnate. (-m.) a creature, an embodied being; शरीरभाजां भवदीय- दर्शनं व्यनक्ति कालत्रितये$पि योग्यताम् Śi.1.26. -भेदः separation of the body (from the soul), death; प्राप्ते शरीरभेदे Sāṅ. K.68. -यष्टिः f. a slender body, slim or delicate figure. -यात्रा means of bodily sustenance; नियतं कुरु कर्म त्वं कर्म ज्यायो ह्यकर्मणः । शरीरयात्रापि च ते न प्रसिद्ध्येकर्मणः ॥ Bg. 3.8. -रक्षकः a body-guard. -रत्नम् an excellent body. -विमोक्षणम् the emancipation of the soul from the body. -वृत्तिः f. maintenance or support of the body; स त्वं मदीयेन शरीरवृत्ति देहेन निर्वर्तयितुं प्रसीद R.2.45. -वैकल्यम् bodily ailment, sickness, disease. -शुश्रुषा personal attendance. -संस्कारः 1 decoration of the person. -2 purification of the body by the performance of the several purificatory saṁskāras; कार्यः शरीरसंस्कीरः Ms.2.26. -संपत्तिः f. the prosperity of body, (good) health. -संबन्धः relation by marriage. -सादः leanness of body, emaciation; शरीरसादादसमग्रभूषणा R.3.2. -स्थानम् the doctrine about the human body. -स्थितिः f. 1 the maintenance or support of the body; वन्यं शरीरस्थितिसाधनं वः R.5.9. -2 taking one's meals, eating (frequently used in Kādambarī). | | | śṛṅgārin | शृङ्गारिन् a. 1 Amorous, impassioned, enamoured. -2 Relating to love. -3 Stained with red-lead. -m. 1 An impassioned lover. -2 A ruby. -3 An elephant. -4 Dress, decoration. -5 The betel-nut tree. -6 A preparation of betel-leaves and pieces of areca-nut; see ताम्बूल. | | | śrī | श्री f. [श्रि-क्विप् नि˚ Uṇ.2.57] 1 Wealth, riches, affluence, prosperity, plenty; अनिर्वेदः श्रियो मूलम् Rām.; साहसे श्रीः प्रतिवसति Mk.4 'fortune favours the brave'; कर्माव्यारभमाणं हि पुरुषं श्रीर्निषेवते Ms.9.3; Ki.7.28. -2 Royalty, majesty, royal wealth; श्रियः कुरूणामधिपस्य पालनीम् Ki.1.1. -3 Dignity, high position, state; श्री- लक्षण Ku.7.45 'the marks or insignia of greatness or dignity'; दुराराध्याः श्रियो राज्ञां दुरापा दुष्परिग्रहाः Pt.1.67; विद्युल्लेखाकनकरुचिरं श्रीवितानं ममाभ्रम् V.4.13. -4 Beauty, grace, splendour, lustre; (मुखं) कमलश्रियं दधौ Ku.5.21; 7.32; R.3.8. -5 Colour, aspect; तेषामाविरभूद् ब्रह्मा परि- म्लानमुखश्रियाम् Ku.2.2. -6 The goddess of wealth, Lakṣmī, the wife of Viṣṇu; आसीदियं दशरथस्य गृहे यथा श्रीः U.4.6; Ś.3.14; Śi.1.1. -7 Any virtue or excellence. -8 Decoration. -9 Intellect, understanding. -1 Superhuman power. -11 The three objects of human existence taken collectively (धर्म, अर्थ and काम). -12 The Sarala tree. -13 The Bilva tree. -14 Cloves. -15 A lotus. -16 The twelfth digit of the moon. -17 N. of Sarasvatī, (the goddess of speech). -18 Speech. -19 Fame, glory. -2 The three Vedas (वेदत्रयी); श्रिया विहीनैरधनैर्नास्तिकैः संप्रवर्तितम् Mb.12.1.2. ('ऋचः सामानि यजूंषि । सा हि श्रीरमृता सताम्' इति श्रुतेः । com.). -m. N. of one of the six Rāgas or musical modes. -a. Splendid, radiant, adorning. (The word श्री is often used as an honorific prefix to the names of deities and eminent persons; श्रीकृष्णः, श्रीरामः, श्रिवाल्मीकिः, श्रीजयदेवः; also celebrated works, generally of a sacred character; श्रीभागवत, श्रीरामायण &c.; it is also used as an auspicious sign at the commencement of letters, manuscripts &c; Māgha has used this word in the last stanza of each canto of his Śiśupālavadha, as Bhāravi has used लक्ष्मी). -Comp. -आह्लम् a lotus. -ईशः an epithet of Viṣṇu. -कण्ठः an epithet of Śiva; श्रीकण्ठपदलाञ्छनः (भवभूतिः) Mv.1.4/5. -2 of the poet Bhavabhūti; श्रीकण्ठपदलाञ्छनः U.1. ˚सखः an epithet of Kubera. -करः an epithet of
Viṣṇu. (-रम्) the red lotus. -करणम् a pen. -करणादिः a chief secretary; Inscr. -कान्तः an epithet of Viṣṇu. -कारः the word 'श्री' written at the top of a letter, (as an auspicious beginning). -कारिन् m. a kind of antelope. -कृच्छ्रः a kind of penance. -खण़डः, -ण्डम् sandal wood; श्रीखण्डविलेपनं सुखयति H.1.97. -गदितम् a kind of minor drama. -गर्भः 1 an epithet of Viṣṇu. -2 a sword. -ग्रहः a trough or place for watering birds. -ग्रामरः an epithet of Nārāyaṇa. -घनम् sour curds. (-नः) a Buddhist saint. -चक्रम् 1 the circle of the earth, the globe. -2 a wheel f Indra's car. -3 A diagram for the worship of त्रिपुरसुन्दरी in Tantra rituals. -4 An astrological division of the body (representing the public region). -जः an epithet of Kāma. -तालः a kind of palm tree. -दः an epithet of Kubera. -दयितः, -धरः epithets of Viṣṇu. -नगरम् N. of two old towns (one in Cawnpur district and the other in Bundelkhand); Raj. T.; H. -नन्दनः 1 an epithet of Kāma. -2 (in music) a kind of measure. -निकेतनः, -निवासः epithets of Viṣṇu. -पञ्चमी the fifth day of the bright half of Māgha (a festival in honour of the goddess of learning, Sarasvatī). -पतिः 1 an epithet of Viṣṇu; श्रीपतिः पतिरसाववनेश्च परस्परन् Śi.13.69. -2 a king, sovereign. -पथः a main road, high way. -पर्णम् a lotus. -पर्णी the silk-cotton tree. -पर्वतः N. of a mountain; Māl.1. -पिष्टः turpentine. -पुत्रः 1 N. of Cupid; निर्जेतुं निखलजगत्सु मानुषाणि श्रीपुत्रे चरति पदैव शीतरश्मिः Rām. ch.7. 11. -2 the moon. -3 N. of the horse of Indra. -पुष्पम् 1 cloves. -2 a fragrant wood (पद्मकाष्ठ). -प्रसूनम् cloves. -फलः the Bilva tree. (-लम्) 1 the Bilva fruit; स्तनयुगलं श्रीफलश्रीविडम्बि Vikr.; Ms.5.12. -2 a cocoanut. -फला, -फली 1 the indigo plant. -2 emblic myrobalan. -भ्रातृ m. 1 the moon. -2 a horse. -मकुटम् gold. -मस्तकः garlic. -मुद्रा a particular mark on the forehead by the Vaiṣṇavas. -मूर्तिः f. 1 an idol of Viṣṇu or Lakṣmī. -2 any idol. -युक्त, -युत a. fortunate, happy. -2 wealthy, prosperous (often used as an honorific prefix to the names of men). -3 famous, illustrious. -रङ्गः an epithet of Viṣṇu. -रसः 1 turpentine. -2 resin. -वत्सः 1 an epithet of Viṣṇu. -2 a mark or curl of hair on the breast of Viṣṇu; प्रभानुलिप्त- श्रीवत्सं लक्ष्मीविभ्रमदर्पणम् R.1.1. -3 a hole in a wall made by a house-breaker. ˚अङ्कः, ˚धारिन्, ˚मृत्, ˚लक्ष्मन्, ˚लाञ्छन m. epithets of Viṣṇu; तमभ्यगच्छत् प्रथमो विधाता श्रीवत्सलक्ष्मा पुरुषश्च साक्षात् Ku.7.43. -वत्सकिन् m. a horse having a curl of hair on his breast. -वरः, -वल्लभः epithets of Viṣṇu. -वर्धनः an epithet of Śiva. -वल्लभः a favourite of fortune, a happy or fortunate person; Pt.1.45. -वासः 1 an epithet of Viṣṇu. -2 of Śiva. -3 a lotus. -4 turpentine. -वासस् m. turpentine. -वृक्षः 1 the Bilva tree. -2 the Aśvattha or sacred fig-tree; वक्षः श्रीवृक्षकान्तं मधुकरनिकरश्यामलं शार्ङ्गपाणेः Viṣṇu. S.28. -3 a curl of hair on the breast and forehead of a horse. ˚किन् having such mark; श्रीवृक्षकी पुरुषकोन्नमिताग्रकायः Śi.5.56. -वेष्टः 1 turpentine. -2 resin. -संझम् cloves. -सहोदरः the moon. -सिद्धिः N. of the 16th Yoga (in astrol.). -सूक्तम् N. of a Vedic hymn (Ṛv.1.165). -हरिः an epithet of Viṣṇu. -हस्तिनी the sun-flower. | | | saṃskāraḥ | संस्कारः 1 Making perfect, refining, polishing; (मणिः) प्रयुक्तसंस्कार इवाधिकं बभौ R.3.18. -2 Refinement, perfection, grammatical purity (as of words); संस्कार- वत्येव गिरा मनीषी Ku.1.28 (where Malli, renders the word by व्याकरणजन्या शुद्धिः); R.15.76. -3 Education, cultivation, training (as of the mind); निसर्ग- संस्कारविनीत इत्यसौ नृपेण चक्रे युवराजशब्दभाक् R.3.35; Ku. 7.1. -4 Making ready, preparation. -5 Cooking, dressing (as of food &c.). -6 Embellishment, decoration, ornament; स्वभावसुन्दरं वस्तु न संस्कारमपेक्षते Dṛi. Ś. 49; Ś.7.23; Mu.2.1. -7 Consecration, sanctification, hallowing; संस्कारो नाम स भवति यस्मिञ्जाते पदार्थो भवति योग्यः कस्यचिदर्थस्य ŚB. on MS.3.1.3. -3 Impression, form, mould, operation, influence; यन्नवे भोजने लग्नः संस्कारो नान्यथा भवेत् H. Pr.8; Bh.3.84. -9 Idea, notion, conception. -1 Any faculty or capacity. -11 Effect of work, merit of action; फलानुमेयाः प्रारम्भाः संस्काराः प्राक्तना इव R.1.2. -12 The self-reproductive quality, faculty of impression; one of the 24 qualities
or guṇas recognised by the Vaiśeṣikas; it is of three kinds: भावना, वेग, and स्थितिस्थापकता q .q. v. v. -13 The faculty of recollection, impression on the memory; संस्कारमात्रजन्यं ज्ञानं स्मृतिः T. S. -14 A purificatory rite, a sacred rite or ceremony; संस्कारार्थं शरीरस्य Ms.2.66; R.1.78; (Manu mentions 12 such Saṃskāras viz. 1. गर्भाधान, 2. पुंसवन, 3. सीमन्तोन्नयन, 4. जातकर्मन्, 5. नामकर्मन्, 6. निष्क्रमण, 7. अन्नप्राशन, 8. चूडाकर्मन्, 9. उपनयन, 1. केशान्त, 11. समावर्तन, and 12. विवाह; see Ms.2.26 &c.; some writers increase the number to sixteen). -15 Purification, purity. -16 A rite or ceremony in general. -17 Investiture with the sacred thread; मांसं मूत्रं पुरीषं च प्राश्य संस्कारमर्हति Mb.12.165.76. -18 Obsequial ceremonies. -19 A polishing stone; संस्कारोल्लिखितो महामणिरिव क्षीणो$पि नालक्ष्यते Ś.6.5 (where संस्कार may mean 'polishing' also). -Comp. -पूत a. 1 purified by sacred rites. -2 purified by refinement or education. -भूषणम् (speech) adorned by correctness. -रहित, -वर्जित, -हीन a. (a person of one of the three higher castes) over whom the purificatory ceremonies, particularly the threadceremony, have not been performed and who therefore becomes a Vrātya or outcast; cf. व्रात्य. -शब्दः a word which gains its currency owing to संस्कार; संस्कारशब्दा एते आहवनीयादयः ŚB. on MS.5.3.21. | | | sajjanam | सज्जनम् 1 Fastening, tying on. -2 Dressing. -3 Preparing, arming, equipping. -4 A guard, sentry. -5 A ferry, ghāt. -a. Hanging round; निवीती कण्ठसज्जने Ms.2.63. -नः A good man; see under सत्. -ना 1 Decoration, accoutrement, equipment. -2 Dressing, ornamenting. -3 Decorating an elephant before riding; L. D. B. | | | sajjā | सज्जा 1 Dress, decoration. -2 Equipment, apparatus. -3 Military accoutrement, armour, mail. | | | sat | सत् a. (-ती f.) 1 Being, existing, existent; सन्तः स्वतः प्रकाशन्ते गुणा न परतो नृणाम् Bv.1.12; सत्कल्पवृक्षे वने Ś.7.12. -2 Real, essential, true; Bṛi. Up.2.3.1. -3 Good, virtuous, chaste; सती सती योगविसृष्टदेहा Ku.1. 21; Ś.5.17. -4 Noble, worthy, high; as in सत्कुलम्. -5 Right, proper. -6 Best, excellent. -7 Venerable, respectable. -8 Wise, learned. -9 Handsome, beautiful. -1 Firm, steady. -m. A good or virtuous man, a sage; आदानं हि विसर्गाय सतां वारिमुचामिव R.4.86; अविरतं परकार्यकृतां सतां मधुरिमातिशयेन वचो$मृतम् Bv.1.113; Bh.2. 78; R.1.1. -n. 1 That which really exists, entity, existence, essence. -2 The really existent truth, reality. -3 Good; as in सदसत् q. v. -4 Brahman or the Supreme Spirit. -5 Ved. Water. -6 The primary cause (कारण); य ईक्षिता$हं रहितो$प्यसत्सतोः Bhāg.1.38.11. -7 (In gram.) The termination of the present participle. (सत्कृ means 1 to respect, treat with respect, receive hospitably. -2 to honour, worship, adore. -3 to adorn.) -Comp. -अञ्जनम् (सदञ्जनम्) calx of brass. -अर्थः (सदर्थः) a matter in question. -असत् (सदसत्) a. 1 existent and non-existent, being and not being. -2 real and unreal. -3 true and false. -4 good and bad, right and wrong. -5 virtuous and wicked. (-n. du.) 1 entity and non-entity. -2 good and evil, right and wrong. ˚विवेकः discrimination between good and evil, or truth and falsehood. ˚व्यक्तिहेतुः the cause of discrimination between the good and bad; तं सन्तः श्रोतुमर्हन्ति सदसद्व्यक्तिहेतवः R.1.1. -आचारः (सदाचारः) 1 good manners, virtuous of moral conduct. -2 approved usage, traditionary observances, immemorial custom; यस्मिन् देशे य आचारः पारंपर्यक्रमागतः । वर्णानां सान्तरालानां स सदाचार उच्यते ॥ Ms.2.18. -आत्मन् a. (सदात्मन्) virtuous, good. -आनन (सदानन) a. fair-faced. -उत्तरम् (सदुत्तरम्) a proper or good reply. -करणम् funeral obsequies. -कर्तृ m. an epithet of Viṣṇu. -कर्मन् n. 1 a virtuous or pious act. -2 virtue, piety. -3 funeral obsequies. -4 expiation. -5 hospitality. -काण्डः a hawk, kite. -कारः 1 a kind or hospitable treatment, hospitable reception; सत्कारमानपूजार्थं तपो दम्भेन चैव यत् । क्रियते तदिह प्रोक्तं राजसं चलमध्रुवम् ॥ Bg.17.18. -2 reverence, respect. -3 care, attention. -4 a meal. -5 a festival, religious observance. -कार्यम् (in Sāṁkhya phil.) the necessary existence of an effect. ˚वाद the doctrine of the actual existence of an effect (in its cause). -कुल a good or noble family. -कुलीन a. nobly born, of noble descent. -कृत a. 1 done well or properly. -2 hospitably received or treated. -3 revered, respected, honoured. -4 worshipped. adored. -5 entertained. -6 welcomed. (-तः) an epithet of Śiva. (-तम्) 1 hospitality. -2 respect. -3 virtue, piety. -कृतिः f. 1 treating with respect, hospitality, hospitable reception. -2 virtue, morality. -क्रिया 1 virtue, goodness; शकुन्तला मूर्तिमती च
सत्क्रिया Ś.5.15. -2 charity, good or virtuous action. -3 hospitality, hospitable reception; सत्क्रियाविशेषात् Ś.7. -4 courtesy, salutation. -5 any purificatory ceremony. -6 funeral ceremonies, obsequies. -7 Celebration, decoration; यावदादिशति पार्थिवस्तयोर्निर्गमाय पुरमार्गसत्क्रियाम् R.11.3. -गतिः f. (-सद्गतिः) 1 a good or happy state, felicity, beatitude. -2 The way of good men. -गुण a. (सद्गुण) possessed of good qualities, virtuous, (-णः) virtue, excellence, goodness, good quality. -घनः (सद्घनः) holy existence. -2 nothing but existence. -चरित, -चरित्र a. (सच्चरित-त्र) well conducted, honest, virtuous, righteous; सूनुः सच्चरितः Bh.2.25. (-n.) 1 good of virtuous conduct. -2 history or account of the good; Ś.1. -चारा (सच्चारा) turmeric. -चिद् (सच्चिद्) the Supreme Spirit. ˚अंशः a portion of existence and thought. ˚आत्मन् m. the soul consisting of entity and thought. ˚आनन्दः 1 'existence or entity, knowledge and joy'; an epithet of the Supreme Spirit or Brahman. -2 of Viṣṇu. -जन a. (सज्जन) good, virtuous, respectable. (-नः) a good or virtuous man. ˚गर्हित despised by the virtuous; पुक्कस्यां जायते पापः सदा सज्जनगर्हितः Ms.1. 38. -धर्मः (सद्धर्मः) true justice. -पतिः Ved. 1 a lord of good persons or heroes. -2 N. of Indra. -पत्रम् the new leaf of a water-lily. -पथः 1 a good road. -2 the right path of duty, correct or virtuous conduct. -3 an orthodox doctrine. -परिग्रहः acceptance (of gifts) from a proper person. -पशुः a victim fit for a sacrifice, a good sacrificial victim. -पात्रम् a worthy or virtuous person. ˚वर्षः bestowing favours on worthy recipients, judicious liberality. ˚वर्षिन् a. having judicious liberality. -पुत्रः 1 a good or virtuous son. -2 a son who performs all the prescribed rites in honour of his ancestors. -a. one who has a son; यद्यपि स्यात्तु सत्पुत्रो$प्यसत्पुत्रो$पि वा भवेत् Ms.9.154. -प्रतिपक्षः (in logic) one of the five kinds of hetvābhāsas or fallacious hetus, a counterbalanced hetu, one along which there exists another equal hetu on the opposite side; यत्र साध्याभावसाधकं हेत्वन्तरं स सत्प्रति- पक्षः; e. g. 'sound is eternal because it is audible'; and also 'sound is non-eternal, because it is a product'; नाप्रामाण्यं मतानां स्यात् केषां सत्प्रतिपक्षवत् N.17.19. -प्रमुदिता (in Sāṁkhya phil.) N. of one of the 8 perfections. -भाग्यम् (सद्भाग्यम्) 1 good fortune. -2 Felicity. -फलः the pomegranate tree. -भावः (सद्भावः) 1 existence, being, entity; सद्भावे साधुभावे च सदित्येतत् प्रयुज्यते Bg.17.26. -2 actual existence, reality. -3 good disposition or nature, amiability. -4 quality of goodness. -5 obtainment (प्राप्ति); देहस्यान्यस्य सद्भावे प्रसादं कर्तुमर्हसि Rām.7.56.9. -मातुरः (सन्मातुरः) the son of a virtuous mother. -मात्रः (सन्मात्रः) 'consisting of mere entity', the soul. -मानः (सन्मानः) esteem of the good. -मित्रम् (सन्मित्रम्) a good or faithful friend. -युवतिः f. (सद्युवतिः) a virtuous maiden. -वंश (सद्वंश) a. of high birth. -वचस् n. (सद्वचस्) an agreeable or pleasing speech. -वस्तु n. (सद्वस्तु) 1 a good thing. -2 a good plot or story; प्रणयिषु वा दाक्षिण्यादथवा सद्वस्तुपुरुषबहुमानात् । शृणुत मनोभिरवहितैः क्रियामिमां कालिदासस्य ॥ V.1.2. -वादिता (सद्वादिता) true counsel; सद्वादितेवाभिनिविष्टबुद्धौ Ki.17.11. -विद्य (सद्विद्य) welleducated, having good learning. -वृत्त a. (सद्वृत्त) 1 wellbehaved, well conducted, virtuous, upright. -2 perfectly circular, well-rounded; सद्वृत्तः स्तनमण्डलस्तव कथं प्राणै- र्मम क्रीडति Gīt.3 (where both senses are intended). (-त्तम्) 1 good or virtuous conduct. -2 an agreeable or amiable disposition. -शील (सच्छील) a. 1 good tempered. -2 benevolent, kindly disposed (towards others). -संसर्गः, -संनिधानम्, -संगः, -संगतिः, -समागमः company or society of the good, association with the good; तथा सत्संनिधानेन मूर्खो याति प्रवीणताम् H.1; सत्संगजानि निधनान्यपि तारयन्ति U.2.11; सत्संगतिः कथय किं न करोति पुंसाम् Bh.2.23. -संप्रदायः good tradition. -संप्रयोगः right application. -सहाय a. having virtuous friends. (-यः) a good companion. -सार a. having good sap or essence. (-रः) 1 a kind of tree. -2 a poet. -3 a painter. -हेतुः (सद्धेतुः) a faultless or valid hetu or middle term. | | | saṃpad | संपद् f. Wealth, riches; नीताविवोत्साहगुणेन संपद् Ku.1.22; आपन्नार्तिप्रशमनफलाः संपदो ह्युत्तमानाम् Me.55. -2 Prosperity, affluence, advancement; (opp. विपद् or आपद्); ते भृत्या नृपतेः कलत्रमितरे संपत्सु चापत्सु च Mu. 1.15. -3 Good fortune, happiness, luck; Bg.16.3. -4 Success, fulfilment, accomplishment of desired objects; तव प्रसादस्य पुरस्तु संपदः Ś.7.3. -5 Perfection, excellence; as in रूपसंपद्; त्वष्टुः सदाभ्यासगृहीतशिल्पविज्ञानसंपत् प्रसरस्य सीमा Śi.3.35. -6 Richness, plenty, exuberance, abundance, excess; तुषारवृष्टिक्षतपद्मसंपदाम् Ku.5.27; R.1.59. -7 Treasure. -8 An advantage, a benefit, blessing. -9 Advancement in good qualities. -1 Decoration. -11
Right method. -12 A necklace of pearls. -13 Attainment, acquisition; अथ संपदः Bṛi. Up.3.1.6. -Comp. -वरः a king. -वसुः N. of one of the principal rays of the sun. -विनिमयः an interchange or reciprocity of benefits or services; संपद्विनिमयेनोभौ दधतुर्भुवनद्वयम् R.1.26. | | | saṃprasādhanam | संप्रसाधनम् 1 An ornament, a decoration. -2 Accomplishing or performing well. | | | hari | हरि a. [हृ-इन्] 1 Green, greenish-yellow; हरिता हरिभिः शष्पैरिन्द्रगोपैश्च लोहिताः Bhāg.1.2.11. -2 Tawny, bay, reddish-brown (कपिल); हरियुग्यं रथं तस्मै प्रजिघाय पुरंदरः R. 12.84;3.43. -3 Yellow; महोरगवराहाद्य हरिकेश विभो जय Mb.6.65.52;3.42.7. -रिः 1 N. of Viṣṇu; हरिर्यथैकः- पुरुषोत्तमः स्मृतः R.3.49. -2 N. of Indra; प्रजिधाय समाधि-
भेदिनीं हरिरस्मै हरिणीं सुराङ्गनाम् R.8.79;3.55,68. -3 N. of Śiva. -4 N. of Brahman. -5 N. of Yama. -6 The sun; एवं स्तुतः स भगवान् वाजिरूपधरो हरिः Bhāg.12. 6.73. -7 The moon. -8 A man. -9 A ray of light. -1 Fire. -11 Wind; तासां तु वचनं श्रुत्वा हरिः परमकोपनः । प्रविश्य सर्वगात्राणि बभञ्ज भगवान् प्रभुः ॥ Rām.1.32.23. -12 A lion; करिणामरिणा हरिणा हरिणाली हन्यतां नु कथम् Bv.1. 5,51. -13 A horse; ततः कदाचिद्धरिसंप्रयुक्तं महेन्द्रवाहं सहसोपयातम् Mb.3.165.1; Śukra.4.946. -14 A horse of Indra; सत्यमतीत्य हरितो हरींश्च वर्तन्ते वाजिनः Ś.1;7.7. -15 An ape, a monkey; व्रयर्थं यत्र कपीन्द्रसख्यमपि मे वीर्यं हरीणां वृथा U.3.45; शत्रुर्वर्जधरात्मजेन हरिणा घोरेण घानिष्यते Mv. 4.6; R.12.57. -16 The cuckoo. -17 A frog. -18 A parrot. -19 A snake. -2 The tawny green or yellow colour. -21 A peacock. -22 N. of the poet Bhartṛihari. -23 The sign of the zodiac, Leo. -24 An organ of sense (इन्द्रिय); युक्ता ह्यस्य हरयः शता दशेति Bṛi. Up.2.5. 19. -Comp. -अक्षः 1 a lion. ...... हर्यक्षसमविक्रमान् Śiva B.31.53. -2 N. of Kubera. -3 of Śiva; सशूलमिव हर्यक्षं वने मत्तमिव द्विपम् Mb.9.12.3. -4 N. of an Asura (हिरण्याक्ष); एवं गदाभ्यां गुर्वीभ्यां हर्यक्षो हरिरेव च Bhāg.3.18. 18. -अश्वः 1 Indra; हयाश्च हर्यश्वतुरंगवर्णाः Bhāg.8.15.5. -2 Śiva. -कान्त a. 1 dear to Indra. -2 beautiful as a lion. -केलीयः the country called वङ्ग q. v. -केशः N. of Śiva; हरिकेशस्तथेत्युक्त्वा भूतानां दोषदर्शिवान् Mb.1. 17.11. -गणः a troop of horses. -गन्धम् a kind of sandal. -गोपकः cochineal. -चन्दनः, -नम् 1 a kind of yellow sandal (the wood or tree); ततः प्रकोष्ठे हरिचन्दना- ङ्किते R.3.59;6.6; Ś.7.2; Ku.5.59. -2 one of the five trees of paradise; पञ्चैते देवतरवो मन्दारः पारिजातकः । संतानः कल्पवृक्षश्च पुंसि वा हरिचन्दनम् ॥ Ak. (-नम्) 1 moonlight. -2 saffron. -3 the filament of a lotus. -चापः, -पम् a rainbow. -तालः (by some regarded as derived from हरित) a kind of yellow-coloured pigeon. (-लम्) yellow orpiment; अचल एष भवानिव राजते स हरितालसमान- नवांशुकः Śi.4.21; Ku.7.23,33; पारदं हारतालं च ...... Siva B.3.19; H. D.1. (-ली) 1 the Dūrvā grass. -2 a streak or line in the sky. -3 = हरितालिका (1). -तालकः a kind of yellow-coloured pigeon. (-कम्) 1 yellow orpiment. -2 a theatrical decoration. -तालिका 1 the third day of the bright half of Bhādrapada. -2 the Dūrvā plant. -तुंरगमः N. of Indra. -दासः a worshipper or votary of Viṣṇu. -दिनम् the 11th day (एकादशी) in a fortnight sacred to Viṣṇu. -दिश् f. 'Indra's quarter', the east. -देवः the asterism Śrāvaṇa. -द्रवः 1 a green fluid. -2 powder of the blossoms of the Nāgakeśara tree. -द्रुः a tree. -द्वारम् N. of a celebrated Tīrtha or sacred bathing-place. -नेत्रम् 1 the eye of Viṣṇu. -2 the white lotus. (-त्रः) an owl. -पदम् the vernal equinox. -पर्णम् a radish. -प्रियः 1 the Kadamba tree. -2 a conch-shell. -3 a fool. -4 a madman. -5 Śiva. (-यम्) 1 the root Uśīra. -2 a sort of sandal. -प्रिया 1 Lakṣmī. -2 the sacred basil. -3 the earth. -4 the twelfth day of a lunar fortnight. -बीजम् yellow orpiment. -भक्तः a worshipper of Viṣṇu. -भुज् m. a snake. -मन्थः, -मन्थकः a chick-pea; Śukra.4.969. -मेधः, -मेधस् m. N. of Viṣṇu; नमो विशुद्धसत्त्वाय हरये हरिमेधसे Bhāg.4.3.24;11.29.45. -रोमन् a. having fair hair on the body, very young; सुवर्णशिरसो$प्यत्र हरिरोम्णः प्रगायतः Mb.5.11. 12 (com. हरिरोम्णः अपलितस्य नित्यतरुणस्येत्यर्थः). -लोचनः 1 a crab. -2 an owl. -वंशः N. of a celebrated work by Vyāsa supplementary to the Mahābhārata. -वर्षः N. of one of the nine divisions of Jambudvīpa. -वल्लभा 1 Lakṣmī. -2 the sacred basil. -वासरः 'Viṣṇu's day', the eleventh day of a lunar fortnight (एकादशी). -वाहनः 1 Garuḍa. -2 Indra. -3 N. of the sun. ˚दिश् f. the east; अलकसंयमनादिव लोचने हरीत मे हरिवाहनदिङ्मुखम् V.3.6. -वीजम् yellow orpiment. -शरः> an epithet of Śiva (Viṣṇu having served Śiva as the shaft which burnt down 'the three cities' or cities of the demon Tripura). -सखः a Gandharva; सपदि हरिसखैर्वधूनिदेशाद्ध्वनितमनो- रमवल्लकीमृद्गैः Ki.1.18. -संकीर्तनम् repeating the name of Viṣṇu. -सुतः, -सूनुः N. of Arjuna. -हयः 1 Indra; रक्षसां रुवतां रावं श्रुत्वा हरिहयानुजः Rām.7.7.41; हरिहयाग्रसरेण धनुर्भृता R.9.12. -2 the sun. -3 N. of Skanda. -4 of Gaṇeśa. -हरः a particular form of deity consisting of Viṣṇu and Śiva conjoined; see हरेश्वरः. ˚आत्मकः 1 N. of Garuḍa. -2 of Śiva's bull. -हेतिः f. 1 the rain-bow; कथमवलोकयेयमधुना हरिहेतिमतीः (ककुभः) Māl.9.18. -2 the discus of Viṣṇu. ˚हूतिः the ruddy goose; हरिहेतिहूति मिथुनं पततोः Śi.9.15. | |
|
Feedback
icon to enable a popup keybord and you can toggle between देवनागरी and IAST characters. If you want a system software for typing easily in देवनागरी or IAST you can download our software called SanskritWriter